- Scholieren.com

Nederlandse Literatuur Samenvatting H7 19e eeuw
P45 Historische achtergrond 1800-1875
Het doorwerken van de Verlichting
Aan het einde van de 18e eeuw waren de ideeën van de Verlichting zo sterk verbreid dat ze tot politieke
veranderingen leidden. In 1776 verklaarde Amerika zich onafhankelijk van Engeland. Declaration of Independence is
een klassiek dramatische tekst.
In laatste kwart van de 18e eeuw begint in Engeland de Industriële Revolutie: vervanging van handenarbeid door
machines. De heersende ideologie van de 19e eeuw was het liberalisme: economische en politieke vrijheid. De
burger probeerde meer politieke invloed te krijgen en slavernij werd afgeschaft. 1861-1865 -> Amerikaanse
burgeroorlog, daardoor werd het zwarte volksdeel bevrijd. Naast de burgerij ontstond het industrieproletariaat, dat in
krottenwijken van de grote steden leefden en onder ellendige omstandigheden moest werken. In 1848 waren er
opstanden van arbeiders in heel Europa. De arbeidersklasse was echter nog niet genoeg georganiseerd om
verbeteringen af te dwingen, pas na 1875 kwam een sociale wetgeving op gang. Duitsland was de enige met nog
geen eenheidsstaat.
Nederland
In 1805 strok Napoleon Koninkrijk Holland binnen en zette zijn broer op de troon. Wetboek van Strafrecht en
Burgerlijk Wetboek kwamen. Omdat koninkrijk te zelfstandig werd moest de broer aftreden en werdt het een Franse
kolonie. Toen Napoleon verslagen werd, verenigde het Noorden en het Zuiden zich tot Verenigd Koninkrijk der
Nederlanden. De landen waren echter al te lang gescheiden geweest en het zuiden kwam in opstand, Koninkrijk
België gesticht. In het noorden ontstaat een drang naar politieke vernieuwing. Met grondwetsherziening werd macht
Tweede Kamer uitgebreid en werd vrijheid van godsdienst en onderwijs vastgelegd. Door de liberale economische
politiek kon ook de Industriële Revolutie in Nederland beginnen. (Thorbecke = liberale leider)
Cultureel gebied: einde 18e eeuw, van Verlichting naar Romantiek.
Midden van 19e eeuw: Naast romantiek, de opkomst van realisme.
1875: nieuwe tijd, Fin de siècle.
P46 De Romantiek
Romantiek had in het begin nogal een negatieve betekenis: overdreven, vergezocht. Tegen het einde van de 18 e
eeuw krijgt het woord een positievere betekenis: nieuwe cultuurstroming die sterk tegenover de Verlichting staat.
Kunstenaars
Hoofdkenmerken Verlichting: het rationalisme en classicisme
Hoofdkenmerken Romantiek: gevoeligheid, verbeeldingskracht, individualisme (antirationalistisch)
Kunst moest origineel zijn en eigen gevoelens bevatten. De kunstenaars waren vaak individualisten, revolutionairen
en bohémiens. Bohémiens = type kunstenaars die zich niet aan de maatschappelijke regels houden (zwerven,
drankmisbruik, experimenteren met drugs) , het betekent nu meer: aristieke figuren die zich anders gedragen dan de
doorsnee mensen. Revolutionairen willen de oude maatschappij vernietigen en een nieuwe wereld scheppen.
Romantische kunst is lyrisch te noemen, omdat ze een grote nadruk leggen op de eigen gevoelens. (liefde naast
afkeer, vreugde naast verdriet) Kunst in de Verlichting was didactisch. Met hun verbeelding probeerden de romantici
te ontsnappen aan de wereld. Centraal staat hierbij de natuur, als symbool van het ongerepte. Romantiek: wilde
natuur (engelse tuin, menselijke hand lijkt hier niet ingegrepen) Verlichting: geordende natuur (franse tuin)
Wetenschappen
Op wetenschappelijk gebied komt interesse voor het ‘natuurlijke’ tot uiting in: (ontstaan van)
- volkenkunde (etnologie): bestuderen van cultuur van niet-westersevolkeren. Vereist kennis van vreemde talen.
- volkskunde: bestuderen van westerse bevolkingsgroepen. Vereist kennis van geschiedenis van eigen taal en
dialecten.
Zo ontstond er een vergelijkende taalwetenschap om tot indeling van de soorten talen te komen. Alle EU-talen zijn
met elkaar verwant, behalve Fins, Hongaars en Baskisch. Naast de taalwetenschap kwam de literatuurwetenschap
op. Uit interesse voor het verleden en het exotische ging men niet-westerse literaturen vertalen, middeleeuwse
handschriften uitgeven en de verhalen en gedichten opschrijven die tot nu toe mondeling overgeleverd werden. De
Romantiek was een hele belangrijke periode in de kunst. Nu moet kunst ook nog origineel zijn en moet het de
individuele gevoelens en gedachten van de kunstenaar weergeven.
Romantisch: -in de periode van de Romantiek, in de geest van Romantiek en als betekenis: sentimenteel, gevoelig.
P47 Beeldende Kunst en Muziek
Bouwkunst
Bouwkunst in de 18e eeuw (Verlichting) : ‘ klassiek’ -> orderlijk, symmetrisch, koepels, zuilen en horizontale lijnen
Romantische bouwkunst: verassende vormen, spitse torens en verticale lijnen
De overheersende stroming in de architectuur is neogotiek: niet alleen veel neogotische kerken, maar restaureerde
ook oude gotische kathedralen (Notre-Dame in Parijs) Nlse neogotische gebouwen: Rijksmuseum, Centraal Station
Viollet-Le-Duc -> Franse Architect Neogotiek
Schilderkunst
18e eeuwse schilderijen: statisch,evenwichtig, nadruk op tekenen ‘ gesloten’ compositie: binnen de lijst is een
afgerond tafereel
romantische schilderijen:warmer van kleur, nadruk op schilderen ‘open’ compositie: het tafereel zou zich buiten de
lijst voort kunnen zetten
Voorloper van de romantische schilderkunst: Francisco Goya
Echte romantici: Casper David Friedrich, William Turner
Officiële kunst van de 19e eeuw: neoclassicistische schilderkunst (deze speelde zich in tegenstelling tot de
romantische kunst, binnen de kunstacademies af) Voornaamste neoclassicist: Dominique Ingres
Muziek
Componisten waren zelfstandige kunstenaars, niet afhankelijk meer van een Kerk of vorst. Ze verkochten
composities, gaven les, traden op als dirigent of solist. Hun werk vooral bedoeld voor ‘ muziekkamers’.
Bloei van symfonieën,opera’s,kamermuziek en pianomuziek door concertgebouw.
18e eeuwse Strenge muzikale vormen werden naar eigen inzich gewijzigd, er kwam minder duidelijke structuur.
18e eeuwse Puur abstracte muziek veranderde in ‘ programma-muziek’ die iets buiten zichzelf uitbeeldde.
Franz Liszt: veel van zijn symfonische gedichten waren gebaseerd op literaire teksten.
Franz Schubert: zette honderden gedichten op muziek (o.a. Goethe)
Guiseppe Verdi: bewerkte romans en toneelstukken tot opera’s
Volksmuziek oefende invloed uit. Componisten verzamelden volksliederen en stopte die in hun compostities.
Belangrijkste romantische componisten: Rossini,Mendelssohn,Schumann,Wagner
P48 Literatuur
Tegen de Verlichting
Romantische schrijvers leggen nadruk op gevoel. Twee gevoelens overheersend (gebruikt als inspiratiebron):
- Weltschmerz: romantische melancholie (altijd triest gevoel).
- Sehnsucht: verlangen naar onbereikbare geluk (ideale geliefde/ideale maatschappij/ideale vriendschap).
Antirationalisme van romantici leidde tot nieuwe belangstelling geloof; niet voor bestaande kerkgenootschappen maar
persoonlijke verhouding met Opperwezen. Zochten het geloof in zichzelf en in de ongerepte natuur. Haalden geen
inspiratie meer uit klassieke oudheid, maar uit Middeleeuwse literaturen van West-Europa. Ballade en sprookje
herleefden hierdoor.
Nieuwe romangenres
Verlichting: realistisch. Romantiek: escapisme (vluchten uit de realiteit), blijkt uit belangstelling voor bovennatuurlijke
zaken, bloei griezelverhaal en romans afspelend in het verleden en toekomst of in verre excotische streken.
Historische romans ontstaan uit de 18e eeuwse gothic novel. In de historische roman is de historische achtergrond
veel authentieker, dan in de gothic novels, maar ze romantiseerden ook. (de Middel Eeuwen werden voorgesteld als
tijd van avonturen, toernooien, schone jonkvrouwen en dappere helden). De bekendste schrijver is Sir Walter Scott
met o.a. Ivanhoe.
De Romantische griezelroman (horror) ontstond ook uit de gothic novel: schrijver speculeert op allerlei irrationele
angsten die diep in de mens leven, bv. angst voor dood (Frankenstein van Mary Shelley en Edgar Allen Poe)
Sciencefiction: gaat om de nog onbekende mogelijkheden van wetenschap en techniek. Jules Verne was de
bekendste schrijver.(met bv. Voyage au centre de la terre) De structuur is vaak een imaginair reisverhaal.
De detectiveroman en het detectiveverhaal: latere gothic novels waarin aan het slot bovennatuurlijke gebeurtenissen
ontmaskerd worden als bedrog.Belangrijkste schrijver daarvan : Poe. Hij verzon het ‘geslotenkamermysterie’ =
iemand wordt vermoord in een van binnaf hermetisch gesloten kamer.
Het sprookje bloeide in Romantiek. Volkssprookjes leefden onder volk en iedereen kende ze maar werden nu
opgeschreven. Later ontstonden ook de cultuursprookjes: deze waren zelf bedacht en moeilijker. Onbegrijpelijk voor
kinderen. Andersen: Het lelijke kleine eendje, de kleine zeemeermin.
P49 Het realisme
In de literatuur en de schilderkunst komt in ongeveer 1850 een nieuwe stroming naar voren: het realisme. Het
bestond al als stilleven/portret, maar het wordt nu een stroming die betrekking heeft op alle genres. Het was een
reactie op de sentimentele kant van de Romantiek. De onderwerpen werden in de realiteit gezocht. Ze beelden
vooral het leven van de middenklasse en de arbeiders uit. Het waren vaak sociale en politieke protesten. Ook de
romantici wilden veranderingen. Belangrijkste realistische schilders: Gustave Courbet, Millet.
Rond 1870-> realisme naar impressionisme -> onderwerpen zijn geheel ondergeschikt geworden aan de weergave
van kleur en licht. Ook gaat realistische roman over in ’t naturalisme -> onderwerpen zijn ondergeschikt aan de
politieke en sociale stellingname van de auteur.
In het literaire realisme ontstond de ‘klassiek’ roman; het plot heeft een duidelijk begin, verloop en afsluiting en is heel
zorgvuldig opgebouwd. Het onderwerp: natuurgetrouwe uitbeelding of sociaal-psychologische analyse van mens en
maatschappij. De NL literatuur van de 19e eeuw was een mengeling van Romantiek en realisme. De Romantiek past
niet echt bij de nuchtere cultuur van NL. Echte NLse romantici: Haverschmidt+ Multatuli
P50 Nicolaas Beets (‘Hildebrand’) (-> mengeling Romantiek/Realisme)
Verhalenbundel: Camera Obscura (1839), heel populair. De titel slaat op de 19e eeuwse voorloper van het
fototoestel. Hij gaf een satirisch beeld van Hollandse burgerij uit 1800-1850. Hij maakte als het ware kleine portretjes
van de leden van deze stand. Populariteit blijkt ook uit feit dat het woord ‘nurks’ in betekenis van onaangenaamhatelijk in NL taal is opgenomen. Ik-figuur = Hildebrand, dat is z’n zwakke punt.
P51 François Haverschmidt (Piet Paaltjens) (-> echte Romanticus)
Hij heeft onder de naam Piet Paaltjens(was zogenaamd zijn vriend) in 1867 de bundel ‘Snikken en Grimlachjes’
uitgebracht en begint met een levensschets van P.P. door F.H. In de figuur P.P. laat hij zijn eigen sombere
levensangst (depressies) verborgen achter spot, naar buiten komen. Maar ook zijn de gedichten grappige parodieën
op de overdreven romantische poëzie van die dagen. In de figuur P.P hekelde hij de dweperij, de overdreven
gevoeligheid-> dit heeft een persoonlijke kant: hij lag voortdurend met zichzelf overhoop. De dood van zijn vrouw,
maakte zijn depressies heviger, hij pleegde in 1894 zelfmoord.
P52 Multatuli (Eduard Douwes Dekker)
Nam ontslag als assistent-resident in Nederlands-Indië en schreef na terugkomst in Nederland, in Brussel onder
barre omstandigheden de roman Max Havelaar. Doel:eerherstel voor zichzelf+verbeterin van het lot van de inlanders
Multatuli betekend: ik heb veel gedragen/geleden.
Ideeën-> verzameling van alles:gedichten,toneelstukken,essays,verhalen
Personages in Max Havelaar: Sjaalman (=DD), Duitse knecht (= Ernest Stern), Max Havelaar (=DD), Multatuli
(=DD)., Droogstoppel (=makelaar in koffie)
Stern schrijft over de belevenissen van Max Havelaar in Lebak. (hij kon goed NL)
Max Havelaar begint met een satire op de Hollandse koopliedenstand, maar verandert in een venijnige aanval op de
wat Hollandse handelgeest in Indonesië heeft aangericht.
Multatuli is de schrijver aan t einde van het boek. De roman gaat hierin over naar Beschouwing.
Max Havelaars-structuur is omdat het Droogstoppel-deel wat meer gewicht geeft aan z’n vrij magere verhaal over
Lebak.
Havelaar-deel breekt het verhaal af. Tot slot eindigt het met vleierij in de vorm van een retorische vraag.
P54 De romantische literatuur in het buitenland
Rousseau:
-werkte in de Verlichting mee aan het schrijven van de Encyclopedie
-wordt beschouwd als ‘vader van de Romantiek’
-schreef de romans: Julie en Emille -> hij vond dat de mens goed was, maar dat de maatschappij het verpeste
-zijn ideeën vonden vooral weerklank in de preromantiek (in het duits: Sturm und Drang)
Mens kan ontsnappen van de slechtheid in de wereld door terug te keren naar waar hij eens was: een Bon sauvage
= (edele wilde) die leefde in harmonie met de natuur en zijn medemens
Goethe:
- schreef gedichten, toneelstukken en romans
-deed natuuronderzoek en biologisch onderzoek
-was actief in politieke leven (jong minister)
Beroemdste werk: Faust -> de geleerde verkocht in ruil voor kennis zijn ziel aan de duivel
Bekendste roman: Die leiden des jungen Werthers
Baudelaire:
-was een standaardvoorbeeld van een ‘poète maudit’ (=verdoemde dichter): ongelukkige jeugd,moeizame
school,zelfmoordpoging,geld- en drugsproblemen.
-Les Fleurs du Mal-> de gedichten gaan over wanhoop,lusteloosheid,ondergang,vernedering,liefde en verlies en over
het lot van de gedoemde dichter die zich niet kan en wil aanpassen aan de maatschappij.
Poe:
-Zijn griezelverhalen zijn korter,indringender en suggestiever dan die van Hoffmann
-Bekendste: The fall of the house of Usher, The tell-tale heart
-Grondlegger van het misschien populairste genre uit de ontspanningslectuur
P55 De realistische literatuur in het buitenland
Dickens:
-is een Engelse Romanschrijver
-staat op de grens van Romantiek en realisme
-vroege werk is soms verwant aan sprookjes en griezelverhalen (veel humor)
-later schreef hij meer realistischere romans
-de figuren die hij schetst zijn eerder typen en karikaturen dan psychologische karakters
-Oliver Twist, David Copperfield (sterk autobiografisch) ,Great expectations
Flaubert:
-is de schrijver van de beroemdste romans uit de franse literatuur: Madame Bovary
Hij mengt hierin zichzelf nergens in. Hij streeft naar een zo groot mogelijke objectiviteit. Hij deed meer dan 5 jaar over
het boek. Alles moest zo realistisch mogelijk.
-Zuivere Realist
Dostojevski:
-1 van de grootste realistische romanciers (russisch)
-sensationele misdaadromans (chaotische werelden, met hoeren en pooiers,moordenaars,zwakzinnigen, ook heiligen
en hervormers) het zijn daaronder echter psychologische romans waarin menselijk kwaad centraal staat.
-Misdaad en Straf
-De gebroeders Karamazov
Tolstoj: (was van adel)
-grootste schrijver van Rusland
-Oorlog en Vrede: Thema-> geschiedenis is niet gemaakt door veldheren en politici, maar door de gewone mensen
die hun werk doen. Realistisch vanwege: citaten uit oorlogsberichten,brieven,officiele documenten
-Anna Karenina: Psychologisch drama, sociaal drama