Ethiek GPW /GL jaar 1

Cultuurfilosofie
Les 2 – De cultuur van authenticiteit
(over Romantiek)
Vorige week

Wij zijn Verlicht

Het Verlichte Westen
vs. niet-westerse
(achterlijke?) culturen
Vorige week
Verlichting =

Afstand nemen van het gezag van de
kerkelijke leer en goddelijke openbaring. (De
Waarheid wordt niet ontvangen, maar
ontdekt.)

Breken met traditionele feodale
standenmaatschappij. (Ongeacht de afkomst
heet iedereen dezelfde mensenrechten en
waarde.)
Vorige week
Immanuel Kant, opstel
‘Beantwortung der Frage: Was ist
Aufklärung?’ (1784):
“Verlichting is het uittreden van de
mens uit de onmondigheid die hij
aan zichzelf te wijten heeft.
Onmondigheid is het onvermogen
zich van zijn verstand te bedienen
zonder de leiding van een ander.
[…] Durf te denken! (Sapere aude)
[…] is daarom de zinspreuk van de
Verlichting.”
Vorige week

Maar: zijn wij wel zoveel beter bezig dan
vroeger?
De verlichtingskritiek van John Gray
Vorige week
Voorbeelden van vruchten van de Verlichting in
onze maatschappij:

Cultus van techniek.

Politieke religie van mensenrechten; bijv. UVRM.

Geloof in wetenschap en techniek.

Dominantie van utilitarisme (wat geen nut of
succes heeft, telt niet mee).

Economie als centrale politieke preoccupatie.
Vandaag

De belangrijkste tegenbeweging tegen de
Verlichting: de Romantiek.
1.
Romantiek vs. Verlichting
2.
Romantiek vandaag
3.
Romantiek en de jaren zestig
1. Romantiek vs. Verlichting

Westerse cultuur: mix van twee hoofdlijnen.
We zien onszelf als meer Verlicht dan wie dan
ook, terwijl we wellicht nooit zo Romantisch
zijn geweest…

Verlichting – 17e, 18e eeuw

Romantiek – 18e, 19e eeuw
Romantiek vs. Verlichting
1. Romantiek vs. Verlichting
In Westerse cultuur: spanning tussen twee idealen

Vooruitgang van en dankzij technologie en
economie.

Verlangen naar hernieuwde connectie met de
natuur.

“Het ‘heen-en-weer’ tussen Verlichting en
Romantiek vormt de kern van de ontwikkeling
van de moderne, westerse cultuur.”
(Boomkens, Erfenissen van de Verlichting, p.9)
Hans Kennepohl
Journalist en filosoof
Auteur van
1. Romantiek vs. Verlichting
Verlichtingsideaal
Romantisch ideaal

De natuur kunnen
beheersen en naar je
hand zetten.

Hereniging,
verbondenheid met de
natuur.

De rede en het gevoel
zijn heel verschillend.
Wat je voelt en
gelooft, is een
privézaak. Groot
onderscheid tussen
publiek en privé.

Verzoening van gevoel
en verstand. Emoties
moet je niet willen
beteugelen.
1. Romantiek vs. Verlichting
Verlichtingsideaal
Romantisch ideaal
“Verlichting is het
uittreden van de mens uit
de onmondigheid die hij
aan zichzelf te wijten
heeft.” (Immanuël Kant)
“I went to the woods
because I wished to live
deliberately, to front only
the essential facts of life,
and see if I could not learn
what it had to teach, and
not, when I came to die,
discover that I had not
lived.” (Henry David
Thoreau, Walden)

“Ik denk, dus ik ben”
(René Descartes)

“Ik voel, dus ik ben.”
(Jean-Jacques
Rousseau)
Dualistisch modernistisch
wereldbeeld
1. Romantiek vs. Verlichting
“Het romantisch expressivisme ontstaat uit
protest tegen het verlichtingsideaal van de
onthechte, instrumentele rede en de daaruit
voortvloeiende vormen van moreel en
maatschappelijk leven. (…) De aanklacht tegen
deze levenswijze luidt dat het menselijk leven
wordt gefragmenteerd: het wordt opgesplitst in
verschillende stukken, zoals rede en gevoel; het
scheidt ons van de natuur en van elkaar.”
(Charles Taylor, Sources of the Self, p.413)
1. Romantiek vs. Verlichting
Verlichtingsideaal
Romantisch ideaal

Volg je verstand.

Volg je gevoel. Wees
authentiek! Wees
jezelf en volg je
binnenste.

Een kind moet je
actief opvoeden om
het tot een goede
burger te laten
worden.

Een kind moet je
zichzelf laten
ontplooien.
1. Romantiek vs. Verlichting
Verlichtingsdenkers Thomas Hobbes (1588-1679)
en John Locke (1632-1704):

Van natuurstaat (primitief, chaotisch,
destructief (‘permanente oorlog van allen
tegen allen’, Hobbes))…

…naar beschaving.

Mens moet beschaafd worden.

De geschiedenis is dus een verhaal van
vooruitgang.
1. Romantiek vs. Verlichting
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778): zet
vooruitgangsdenken van Verlichting op z’n kop.

“Voortgaande beschaving is een proces van
corrumpering.”

Mens wordt als goed persoon geboren, maar
hij raakt steeds meer verwijderd van zijn
‘natuurlijke’ bestemming.

In de (voormaatschappelijke) natuurtoestand
is er geen sprake van een ‘oorlog van allen
tegen allen’. Die problemen beginnen juist
nadat mensen de natuurtoestand hebben
verlaten en samenlevingen gaan vormen.
Romantiek
Belangrijkste kenmerken:
1.
De mens is van nature goed.
2.
Ieder mens is een uniek wezen.
3.
De mens moet voor zijn oordeel over goed en
kwaad afgaan op zijn gevoel, zijn ‘natuur’.
4.
De verbeelding, de fantasie, wordt als
waardevol gezien.
2. Romantiek vandaag
Authenticiteit: “Een authentiek iemand volgt zijn
hart, zijn gevoel, in weerwil van wat andere
mensen en de maatschappij van hem denken of
verlangen. Hij heeft een unieke, positieve kern
die hij tot ontplooiing laat komen, een stem van
binnen vertelt hem wat hij moet doen en welk
levenspad hij moet kiezen.” (Kennepohl, p.33)
2. Romantiek vandaag
“We zoeken authenticiteit in onszelf, in onze
politici, maar wonderlijk genoeg ook in het brood
van de bakker op de hoek. Het is een kwaliteit
die niet alleen op mensen, maar op vrijwel alle
dingen die ons omringen van toepassing kan zijn.
Van biologisch eten tot ambachtelijke producten,
van kunst tot nationalisme: dingen moeten een
eigenheid hebben, oorspronkelijk zijn.
Authenticiteit wordt daarbij vaak aangeduid met
synoniemen als ‘echt’, ‘natuurlijk’, ‘oprecht’,
‘essentieel’ of ‘origineel’.”
(Kennepohl, p.34)
2. Romantiek
vandaag
2. Romantiek vandaag
2. Romantiek vandaag
“Authenticiteit is in essentie een soort mystiek
vertrouwen in de natuur die een onuitgesproken
waarheid bevat waarvan mensen in de moderne
wereld vervreemd zijn. Het is daarom goed om
contact te maken met de natuur, met de frisse
boslucht tijdens een wandeling, of een
biologische maaltijd te nuttigen. Authenticiteit is
ook te vinden in oude cultuur: traditionele
recepten, oude gebouwen, of de antieke Griekse
cultuur. Al deze zaken (…) zijn niet aangetast
door de moderne maatschappij, niet bedacht
door handige, op winst beluste marketeers.”
(Kennepohl, p.35)
2. Romantiek vandaag
2. Romantiek vandaag
3. Romantiek en de jaren
zestig
Een romantische revolutie?

In jaren zestig veel antimoderne en
antirationele trekken:

Aandacht voor oosterse mystiek,
holisme en geestverruimende
middelen.

Kritiek op kapitalistisch
vooruitgangsdenken.

Hang naar kleinschaligheid en
verheerlijking van het eenvoudige
leven op het platteland.
3. Romantiek en de jaren
zestig
Overeenkomsten met Romantiek van 19e eeuw:

Afkeer van ‘society’: totaalweigeraar,
provo(cateur), de dappere David die het
opneemt tegen de macht van de Goliaths
(staat, multinationals, militaire industrie)

Opkomst ecologische beweging, verwerping
van antropocentrisch paradigma waarin de
mens heerst over de natuur.
3. Romantiek en de jaren
zestig
Verdere overeenkomsten:

Tegen betutteling door traditie en gezag; o.a.
vrije seksuele moraal; laat mens zichzelf
ontplooien.

Ervaring van vervreemding van natuur en
vrijheid door maatschappij, kapitalisme,
industrialisme, militaire industrie, etc.

Vrijheid van zelfexpressie via bijv. kleding en
muziek. Geen oppressie door maatschappij,
maar expressie en authenticiteit.