Darmhyperpermeabiliteit en depressie

Marleen Nys volgde vanuit een basis als verpleegkundige, de opleiding Orthomoleculaire
Geneeskunde en Nutritionele Biochemie
aan het Vlaams Instituut voor Orthomoleculaire wetenschappen. Sinds geruime tijd
is zij actief als wetenschapsjournalist.
Nieuwe psycho-neuroimmunologische inzichten:
darmhyperpermeabiliteit
en depressie
marleen Nys
in het onderzoeksveld van de psycho-neuro-immunologie wijst steeds meer op het bestaan van wederzijdse communicatiepaden tussen het neuronale-, endocriene- en immuunsysteem. vooral intrigerend is de vaststelling dat het immuunsysteem een rol speelt bij psychiatrische ziekten. traditioneel wordt de oorzaak van depressie gezocht in de hersenen:
storingen door genetisch bepaalde en/of psychosociale factoren. hierbij worden de lichamelijke symptomen als
psychosomatisch beschouwd en bestaat de behandeling enkel uit psychofarmaca. recent wetenschappelijk onderzoek
en empirische bevindingen rechtvaardigen een bredere visie op het fenomeen depressie. een actueel gegeven is
dat depressie een zeer hoge coïncidentie heeft met - en zelfs vaak te wijten is aan of onderhouden wordt door - een
hyperpermeabele darm (hpd). andere termen voor hetzelfde zijn intestinale mucosale dysfunctie (imd), ook wel
‘leaky gut’ of ‘lekkende darm’ genoemd. het fenomeen geeft niet alleen aanleiding tot een algemeen inflammatoir
beeld, maar veroorzaakt ook een gelokaliseerde neuro-inflammatie. samen zijn ze verantwoordelijk voor de symptomen
van een depressie.
depressie: gangbare inzichten
De onderbouwde hypothese van de hyperpermeabele darm wordt in
Depressies gaan gepaard met zeer specifieke storingen in het neuro-
Nederland al ruim twintig jaren binnen de integrale gezondheids-
transmittersysteem:
zorg toegepast als werkhypothese bij syndromen waarbij onder andere
• presynaptisch: verlaagde tryptofaanvoorraad, vandaar ook lager
‘aspecifieke’ symptomen, algehele malaise, stemmingswisselingen,
serotoninegehalte en dus lagere afgifte van serotonine in de synaps
ontstekingen, recidiverende infecties en/of allergieën op de voorgrond
• adaptatiesindepostsynaptischereceptoren
staan. Hierbij is darmsanering met een voedingsstrategie, voedings-
Dit resulteert in een verlaagd ‘vuren’, dus in een verlaagde activiteit van
supplementen en probiotica zeer heilzaam gebleken. De basis bestaat
de serotonine-as. Bij depressie is er tevens een verhoogde activiteit van
uit een voeding die arm is aan geraffineerde producten (specifiek met
de cortisol-as, met vaak een zeer hoge cortisolspiegel.
een hoge glycemische lading) en kunstmatige toevoegingen. Daarbij
is de voeding rijk aan groenten en proteïnen, in het bijzonder vis. De
specifieke werkingsmechanismen van vele natuurstoffen zijn goed
Depressie: de inflammatoire hypothese
gedocumenteerd en de klinische relevantie wordt steeds duidelijker.
Hypothese: depressie is een ziekte van de hersenen ten gevolge van
(Redactionele aanvulling)
perifere immuunactivering, die leidt tot neuroinflammatie, dit in
combinatie met externe en interne stressoren. Storingen in de serotonine- en cortisolas zijn het gevolg van het verhoogde cytokinenniveau.
24
Van Nature nr. 10
2008
7 - -2007
revieW
De laatste vijftien jaar werden voldoende studies gepubliceerd die de
hypothese een stevig wetenschappelijk fundament geven waardoor
het aannemelijk wordt dat activatie van het Inflammatoir Respons
Systeem (IRS) kan leiden tot depressie. De verhoogde productie van
pro-inflammatoire cytokinen, zoals interleukinen, TNF-alfa (tumor
cytokinen
necrosis factor-alfa) en interferon (IFN), speelt onmiskenbaar een rol
Cytokinen zijn communicatiemoleculen die de hersenen informeren over interne (zoals infecties) of externe (stress) bedreigingen. Ze mediëren en controleren immuun- en inflammatoire
antwoorden in een complex netwerk van interacties en adaptieve
responsen met als doel de homeostase en gezondheid in stand te
houden. De inflammatoire reactie is cruciaal voor het overleven
en moet aangepast zijn aan de stimulus én in de tijd. Lichaam en
geest werken geïntegreerd samen om herstel te promoten en de
overlevingskansen te vergroten gedurende periodes van (inflammatoire) bedreiging. Juiste beslissingen en adequate acties
dienen deze periodes zo kort mogelijk te maken. Cytokinen
initiëren een adaptieve respons die de prioriteiten van het organisme reorganiseert om het in staat te stellen het hoofd te bieden
aan bedreigingen en de voorwaarden voor herstel te verbeteren.
Daarom heeft de ‘sickness response’ voorrang op alle andere
gedragingen. Het terugtrekken en het uit de weg gaan van belasting, het verminderen van het energieverbruik, het zoeken van
rust en zorg zijn essentieel voor het overleven en het herstel (dit
in tegenstelling met de ‘fight- en flight’respons, waarbij overleving afhangt van de alertheid en snelheid van reactie).
in de pathofysiologie van depressie. De ‘cytokine hypothesis of depression’ impliceert dat pro-inflammatoire cytokinen ageren als neuromodulatoren en de oorzaak zijn van (centrale) afwijkingen, zoals gedrags-,
neuro-endocriene en neurochemische kenmerken van depressie.
Specifieke effecten op het neurosysteem die een rol spelen bij het
ontstaan van depressie zijn: [1-7]
• inhibitievanhetserotonergesysteemdoorlagerebeschikbaarheid
van de precursor tryptofaan: inflammatie induceert het enzym dat
tryptofaan afbreekt (de metabolieten van tryptofaan beïnvloeden
het verloop van het Inflammatoir Respons Systeem) [8].
• disregulatie van het noradrenerge systeem (de catecholaminen
adrenaline en noradrenaline) door IL-1, IL-2, IL-6, TNF-alfa.
• upregulatievandecortisol-endeHPA-as(hypothalamus-hypofysebijnier) door IL-1, IL-6, TNF-alfa en verstoring van de negatieve
feedback (inhibitie door de circulerende corticosteroïden, voornamelijk cortisol).
Het toedienen van cytokinen en interferon [4,6,8] veroorzaakt veranderingen in de hersenen die te vergelijken zijn met de veranderingen
bij depressie, hetgeen de hypothese ondersteunt dat depressie veroorzaakt wordt door de invloed van cytokinen op het serotonerge en het
noradrenerge systeem en het functioneren van de HPA-as. Proinflammatoire cytokinen induceren ook bij dieren ‘ziektegedrag’ dat veel lijkt
op het menselijk gedragspatroon bij depressie. De productie van proinflammatoire cytokines wordt overigens overigens onderdrukt door
antidepressiva [10].
immuunstoringen bij depressie
Neuro-immuunmechanismen zijn essentieel in de normale fysiologie. Ze spelen een belangrijke rol in de verdediging tegen infectie
en trauma, evenals bij genezing, weefselvernieuwing en regeneratie.
Abnormaliteiten in deze neuro-immuunmechanismen dragen bij tot
het ontstaan van onder meer chronische inflammatoire ziekten, autoimmuunziekten, immuundeficiëntie en allergieën.
De immunologische veranderingen die vastgesteld worden bij
depressie, omvatten alle lagen van de immuniteit. De immuunacti-
Belangrijk is het evenwicht tussen de proinflammatoire en antiinflammatoire cytokinen waardoor de inflammatoire reacties
afgerond kunnen worden als de bedreiging of stressor verdwenen
is. Anders gezegd, als de persoon in kwestie op grond van een
juist besluit of gedrag uiteindelijk voldoende energie (ATP) kan
faciliteren om tot een totaal herstel van het menselijk systeem
te komen. Continue activatie van het proinflammatoire systeem,
bijvoorbeeld door een ‘hyperpermeabele darm’, leidt echter tot
het doorschieten van het inflammatoire proces waarbij pathologische verstoringen in de hersenen ontstaan. Persistentie van dit
proces is onlosmakelijk verbonden met volharding van de ziektesymptomen en disregulatie van de HPA-as; de acute ziekterespons is wegens te sterke en chronische stimulering niet meer
adequaat en induceert symptomen van depressief gedrag. Dit
kan dus leiden tot een reële depressie. Daarentegen kan activatie
van de immuuninhibitoire activiteit van de anti-inflammatoire
cytokinen (o.a. IL-10, IL-4, TGF-bèta) zonder adequate systemische inflammatie (vooral bij stressgerelateerde depressie) leiden
tot hersengemedieerde immuunsuppressie.
vering start bij de monocyten met een verhoogde productie van IL-1
en IL-6. Dit leidt tot een stijging van de prostaglandinenproductie en
T-celactivatie, en tot inductie van de acute-fase-respons van de lever.
Al deze factoren beïnvloeden en versterken elkaar. Er is tevens een
sterke wisselwerking tussen immuunsysteem en hersenen doordat de
perifeer afgescheiden cytokinen inwerken op het centrale neurotransmittersysteem en -assen. >>
het
dossier
Van Nature nr. 10 - 2008
25
Endocrien
systeem
externe stressoren
(psychosociaal)
Hersenen
genotype
en fenotype
Immuunsysteem
interne stressoren
trauma, infecties,
hyperpermeabele darm,
kanker, atherosclerose,
orgaandisfunctie, autoimmuunziekte
depressie
Afbeelding 1. Gecorrigeerd model van depressie (Prof. Dr. M. Maes).
Dit resulteert in een wijziging van het cytokinenniveau in de hersenen,
cytokinen en de hierdoor getriggerde stijging van interleukinen, TNF
initiatie van neuro-inflammatie en veranderingen in het neuroche-
en interferonen. Ziektegedrag omvat een aantal subjectieve, gedrags-
misch systeem, met andere woorden: het patroon van hormonen,
en fysiologische aanpassingen die zich ontwikkelen tijdens een infectie
monoaminen, interleukinen, cytokinen en neurotransmitters. Dit leidt
(activatie van het immuunsysteem). Ze worden veroorzaakt door het
bijna onvermijdelijk tot depressie [1-7].
effect van IL-1 en andere pro-inflammatoire cytokinen op de hersenreceptoren. Ze hebben als doel de beste omstandigheden voor herstel
Neuroinflammatie: de basis voor depressie
te creëren. Zoals blijkt uit afbeelding 2 kunnen deze echter symptomen
De immunologische initiatie van neuroinflammatie kan veroorzaakt
veroorzaken die kenmerkend zijn voor depressie [4].
worden door zeer veel factoren: een perifeer inflammatiesyndroom (perifere infecties, auto-immuunziekten, stress én vooral het hyper-perme-
De gangbare mening is dat de psychosomatische symptomen bij
abele darmsyndroom), maar ook door centrale syndromen: beroerte,
depressie de somatische expressie zijn van psychische afwijkingen. Uit
trauma, intracerebrale infecties en neurodegeneratieve ziekten zoals
voorgaande blijkt dat we dit evengoed kunnen omkeren: depressie is
Alzheimer en Parkinson. Er is een sterke onderlinge beïnvloeding van
ook de psychische expressie van een somatisch probleem. Het lichaam
immuun- en endocriensysteem en de hersenen, waarbij het genetisch
(soma) en de hersenen (psyche) maken immers deel uit van één geheel
en fenotypisch profiel bepaalt hoeveel de persoon kan verdragen voordat
en zijn niet van elkaar te scheiden.
de depressie zich manifesteert (zie afbeelding 1). Prof. Maes stelt dat bij
de meeste patiënten met depressie een inflammatiesyndroom kon
Antidepressiva moduleren overigens de serotonine-turnover, maar
worden vastgesteld; vooral bij een ernstige depressie (MDD: Major
hebben ook significante anti-inflammatoire en immuun-downregu-
Depressive Disorder) kan worden aangetoond dat deze meestal gepaard
lerende effecten: er werd aangetoond dat antidepressiva bij ernstige
gaat met een ernstige vorm van inflammatie. Depressie is vaak ook een
(major) depressie de productie van proinflammatoire cytokinen onder-
eerste symptoom van Alzheimer en Parkinson [1-4].
drukken en vooral het IL-6-niveau verlagen [9].
immuunactivatie en ziektegevoel
hyperpermeabele darm: de link met depressie
Iedereen weet uit ervaring dat een griepsyndroom gepaard gaat met
Er is overvloedig bewijs dat er een wederzijdse beïnvloeding en sterke
een stevig ziektegevoel. Meestal denkt men dat de koorts hiervoor
wisselwerking tussen hersenen en darmen bestaat. Dit verloopt zowel
verantwoordelijk is. Maar uit onderzoek is gebleken dat dit uiteindelijk
via de cytokinerelease in de bloedbaan, als langs de directe neurale
veroorzaakt wordt door het sterk verhoogde niveau van de circulerende
transmissie via de interoceptoren in het darmslijmvlies en de nervus
vagus, die de cytokineproductie in de hersenen zelf stimuleert.
Hersenregionen die een rol spelen bij de generatie van emoties, zijn
26
Van Nature nr. 10
2008
7 - -2007
revieW
Activatie van het immuunsysteem
Verhoogde productie van cytokines
Verhoogde secretie van
IL-1, IL-6, TNf, NfκB
Verhoogde secretie van interferonen
(alfa, gamma)
ziektegevoel, ziektegedrag (dierproeven)
Anorexie, gewichtsverlies, anergie,
interesseverlies, slaapstoornissen, pijn,
malaise, angst, depressie
Anergie, interesseverlies, depressie,
grieperig gevoel, angst, psychosomatische
en psychotische symptomen
Afbeelding 2. Effecten van immuunactivatie en verhoogde productie van cytokinen.
geassocieerd met viscerosensorische en autonome visceromotorische
Het grootste probleem bij een hyperpermeabele darm is de trans-
verwerking, en staan dus onder directe invloed van de interoceptoren
locatie van bacteriële lipopolysacchariden (LPS) door de darmwand.
in de darm [1,10]. De viscerale signalen die via de nervus vagus de
Uit metingen van de IgM- en IgA-niveau’s tegen de LPS van een
hersenen bereiken, blijken er vooral regionen te activeren die een rol
aantal enterobacteriën (gramnegatieve bacteriën die niet tot de goede
spelen in de generatie van schrik en angst: gastro-intestinale infecties
darmflora behoren, zoals pseudomonas en klebsiella), blijkt dat deze
en ontstekingen kunnen leiden tot affectieve, emotionele en cogni-
duidelijk verhoogd zijn bij de meeste patiënten met zware depressie,
tieve veranderingen. Bedoeld als een acute overlevingsstrategie, kan
en dat - tegenover normale controlepersonen - een veel groter aantal
chronische activering ontsporen in blijvende veranderingen die de
van hen positief test. Verhoogde IgM- en IgA-niveau’s zijn eveneens
ontwikkeling van depressie in de hand werken. Het verklaart ook de
gecorreleerd met veel voorkomende symptomen bij depressie, zoals
affectieve symptomen die vaak gepaard gaan met gastro-intestinale
pijn, spierspanning, vermoeidheid, hoofdpijn, concentratie-, geheugen-
syndromen. Hetzelfde geldt voor de HPA-as, één van de sterkste
en slaapstoornissen, depressief gevoel, prikkelbaarheid en autonome
immuno-regulatorische circuits, waarbij er een groot verschil blijkt te
storingen. De bacteriële lipopolysacchariden op zichzelf stimuleren ook
zijn tussen acute en chronische activering. Acute prikkeling zorgt voor
de productie van nucleair factor kappa-B (NFκB), en dus de productie
een adequate respons met tijdelijke verhoging van de immuunfunctie.
van pro-inflammatoire cytokinen - iNOs, TNF-alfa en COX-2 -, wat
Bij chronische activatie door continue prikkeling, bijvoorbeeld door
leidt tot stijging van de oxidatieve en nitrosatieve stress en systemische
bacteriële lipopolysacchariden (LPS) die door de darmwand lekken,
inflammatie. En zo gaat de vicieuze cirkel rond [1-4,8].
wordt de HPA-as respons, en dus ook de immuunrespons, uiteindelijk beschadigd. Dit kan leiden tot hersengemedieerde immuun-
De ‘tight junctions’, die een hechte verbinding verzekeren tussen
storingen [1,11].
de darmmucosacellen, voorkomen in normale omstandigheden dat
ongewenste stoffen tussen de cellen door kunnen glippen. Bij hyper-
Prof. Maes onderzocht de relatie tussen depressie, inflammatie en
permeabiliteit functioneren deze tight junctions gebrekkig, waardoor
hyperpermeabele darm. Hij toonde aan dat bij depressie heel vaak de
toxische stoffen, toxines (bacteriële, virale en andere) en onverteerde
inflammatoire markers chronisch verhoogd zijn en dat er tegelijker-
proteïnefracties ongehinderd de bloedbaan kunnen bereiken. Vandaar
tijd vaak een hyperpemeabele darm speelt. Bij therapieresistente
gaan deze naar de lever, waar zij de CD14-receptoren van de Küpfer-
depressieve patiënten blijkt deze stijging ook ernstiger te zijn. Door-
cellen activeren. Dit leidt tot verhoogde productie van NFκB, en dus van
gaans wordt in de geneeskunde gesteld dat de somatische problemen
inflammatoire cytokinen, stijging van de oxidatieve stress en bescha-
een psychische oorzaak hebben. Uit deze gegevens blijkt duidelijk dat
diging van de hepatocyten. >>
er in deze wisselwerking vooral een somatische oorzaak is met een
ernstige psychische weerslag [1,2,4,8].
het
dossier
Van Nature nr. 10 - 2008
27
Verminderde insulinesignaaloverdracht, verstoringen van de glucosehomeostase en neuronale ATP-niveau’s zijn geassocieerd met veranderingen in het serotoninemetabolisme en verminderde productie van
neurotrofinen (NGF, BDNF, GDNF, NT’s, zie kader). Deze neuronale
groeifactoren worden geproduceerd door de astrocyten in reactie op
inflammatoire stimuli (pro-inflammatoire cytokinen, bacteriële LPS)
om het neuronaal herstel te bevorderen. Tenminste als alle factoren voor
een goede afwikkeling van een adequate overlevingsstrategie aanwezig
zijn. Chronische inflammatie resulteert in een tekort aan neurotrofinen
en specifieke receptoractivatie waarbij de plasticiteit, de celoverleving,
de leercapaciteit en stressadaptatie van de neuronen afneemt. Functieverlies en degeneratie zijn het gevolg [14].
Nauw verbonden hiermee is de beschermende werking van het aan insuline verwante IGF-1 (Insulinlike Growth Factor-1 of somatomedine-C)
dat fungeert als ‘modulator’ om de gliale inflammatoire herstelprocessen tijdig te stoppen. IGF-1 remt de activatie van NFκB door TNFalfa en beschermt derhalve de neuronen tegen hersenpathologieën.
Daarnaast zal immuunactivatie tegen LPS het inflammatiesyndroom
Chronische inflammatoire activatie als gevolg van een hyperpermeabele
in stand houden en het risico verhogen op neuro-inflammatie, dat weer
darm is een zware belasting voor deze delicate evenwichten. Verstoring
depressie kan uitlokken.
zal dus zowel directe neurologische of cognitieve schade veroorzaken
(bijvoorbeeld blijvende geheugenstoornissen na depressie), maar kan
insuline(receptor)defecten: basis van neurodegeneratie
ook oorzaak zijn van degeneratieve pathologieën.
Dat depressie vaak geassocieerd is aan een chronische inflammatoire
status, heeft nog andere gevolgen: ook de energievoorziening kan in
behandeling
het gedrang komen, met zware gevolgen voor de neuronale overleving
Op basis van deze gegevens is het dus niet zo verwonderlijk dat neuro-
en hersenfunctie en met risico op degeneratie [12-14]. De hersenen zijn
inflammatie als gevolg van een systemische inflammatie een belangrijke
voor hun energievoorziening bijna uitsluitend aangewezen op glucose.
oorzaak is voor het ontstaan van depressie en dat in zeer veel gevallen
Alhoewel de hersenen maar 2% van het lichaamsgewicht vertegenwoor-
een verhoogd permeabele darm hiervoor (mede) verantwoordelijk is.
digen, nemen ze wel 50% van het glucoseverbruik voor hun rekening.
Behandeling van de hyperpermeabele darm, waardoor de translocatie
Een goed geregisseerde glucosehomeostase en glucoseallocatie richting
van bacteriële LPS ophoudt, doet de symptomen van depressie dalen,
brein is dus essentieel voor een efficiënte cerebrale werking.
wat leidt tot remissie. Systematische screening van depressiepatiënten,
zoals op cytokine-, IgA- en IgM-niveau’s, lijkt dus gerechtvaardigd. Als
Insuline speelt een rol bij de glucoseverdeling tussen brein en peri-
deze testen positief uitvallen, wordt allereerst een behandeling van de
ferie. Insuline reguleert ook de voedselinname (in samenwerking met
hyperpermeabele darm gestart met voedingssupplementen als zink,
leptine) in de hypothalamus, de gluconeogenese, het lichaamsgewicht,
glutamine, glucosamine, gedeglycyrrhizineerd zoethoutextract (DGL),
de vetverdeling, en daarnaast ook de sympatische activiteit en het endo-
gamma-oryzanol, L-carnitine, co-enzym Q10 en alfaliponzuur. Deze
crinologisch reproductiesysteem. In de hippocampus promoot insuline
behandeling zorgt volgens onderzoeker Maes bij een groot percentage
leerprocessen en het geheugen. De insulinesignaaloverdracht is in de
van de patiënten voor herstel. Bepalend voor het succes van de therapie
hersenen betrokken bij de regulatie van de ATP-afhankelijke ionen-
zijn: korte duur van de ziekte (< 6 jaar), de ernst, en de respons van
kanalen, inhibitie van neuronale apoptose, fosforylatie van tauproteïnen
de hyperpermeabele darm op de antioxidanttherapie. Langere duur,
en metabolisatie (opruimen) van amyloïdprecursorproteïnen. Het is
zwaardere psychopathologie en verhoogde IgA’s geven een slechtere
duidelijk dat de goede functionaliteit van deze werkingsmechanismen
prognose [1-6].
essentieel is in de preventie van neurodegeneratie (Alzheimer). Gebrekkige insulinereceptor signaaloverdracht is overigens geassocieerd met
In het algemeen is een volwaardige natuurlijke voeding een belangrijk
dementie [12,13].
onderdeel van de behandeling. Een probioticacomplex kan de mucosale
barrièrefunctie en de immuunregulatie bevorderen. Tevens is een goede
verzorging met omega-3-vetzuren van belang. Aanvulling van visolie
Verklarende termen:
(olie of capsules) kan noodzakelijk zijn om het inflammatiesyndroom
NGF
uit te laten doven en neuroregeneratie te bevorderen. Ook ontstekings-
BDNF = Brain Derived Neurotrophic Factors
modulerende fytotherapeutica kunnen daarbij een grote rol spelen.
GDNF = Glial Derived Neurotrophic Factors
Faecesanalyse naar florasamenstelling, inflammatoire markers, anti-
NT’s
28
= Nerve Growth Factors
= neurotrofinen
Van Nature nr. 10
2008
7 - -2007
stoffen zoals anti-gliadine en sIgA ondersteunen de objectivering. Via
bloedonderzoek kunnen voedselovergevoeligheden of een allergie zoals
coeliakie aangetoond worden. Vervolgens kunnen verdachte voedselantigenen geëlimineerd worden teneinde immuunprovocaties te voorkomen en het herstel van de darm te bevorderen.
besluit
Tal van studies - waarvan er hier slechts enkele vermeld zijn - ondersteunen de beschreven inzichten bij depressie. Gezien de vele onbevredigende therapieresultaten, de zware bijwerkingen én hoge risico’s
van behandeling met antidepressiva, is deze aanpak afgezien van de
klinische relevantie ook ethisch zeer verantwoord. Zeker als de therapeutische respons op standaard antidepressiva achterwege blijft.
Volgens neuropsychiater Maes zouden depressieve mensen routinematig moeten worden gescreend op cytokine-, IgA- en IgM-niveau’s.
Bij een positieve uitkomst kan een behandeling van de hyperpermeabele darm al een grote kans bieden op remissie en verbetering van de
somatische problemen. <<
M<II8JJ<E;<;FFI9I88B
@EJLGGC<K@<
<JJ<EK@ÞC<M<KQLI<E
Referenties
1.
Maes M. Depressie: Nieuwe inzichten, hypothese en behandeling. 9e Congres voor
Nutri-fythotherapie, genval, 20 april 2008
2. Kubera M, Basta-Kaim A, Maes M, et al. Increased mitogen-induced lymphocyte proliferation in treatment resistant depression: a preliminary study. Neuro Endocrinol Lett.
2004 Jun;25(3):207-10
3.
Schiepers oJ, Wichers MC, Maes M. Cytokines and major depression. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 2005 feb;29(2):201-17
4. Wichers M, Maes M. The psychoneuroimmuno-pathophysiology of cytokine-induced
depression in humans. Int J Neuropsychopharmacol. 2002 Dec;5(4):375-88
5.
Maes M. Introduction to the special section. Int J Neuropsychopharmacol. 2002
Dec;5(4):329-31
6. Bonaccorso S, MarinoV, Maes M, et al. Interferon-alfa-induced depressive symptoms
are related to changes in the cytokine network but not to cortisol. J Psychosom Res.
2007 feb;62(2):207-14
Jfdd`^\ d\ej\e [\eb\e Y`a m`jfc`\ XXe _\k d\k \\e m`\j
^\q`Z_kn\^jc`bb\emXe\\ec\g\cc\m\ikiXXe%9feljXeFd\^X$*
;i`ebfc`\ jdXXbk \Z_k\i _\\c XXe^\eXXd [Xebq`a \\e ]i`j
eXkllic`ab Z`kif\eXifdX% ?\k `j [XXifd q\\i ^\jZ_`bk mffi
_ff^^\[fj\\i[\ m\kqllik_\iXg`\# dXXi ffb mffi YXj`j$
jlggc\k`\%9feljXe_\\]k[XXieXXjk\\eZfdgc\k\j\i`\ql`m\i\
7. Wichers MC, Kenis g, Maes M. Baseline immune activation as a risk factor for the onset
\e ^\ZfeZ\eki\\i[\ m`jfc`\gif[lZk\e fekn`bb\c[ mffi k_\iX$
of depression during interferon-alpha treatment. Biol Psychiatry. 2006 Jul 1;60(1):77-9
g\lk`jZ_\ kf\gXjj`e^% ;\ j\i`\ dXXbk \\e ^\i`Z_k\ k_\iXg`\
8. Dantzer R, Kelley KW. Twenty years of research on cytokine-induced sickness behavior.
Brain Behav Immun. 2007 feb;21(2):153-60
df^\c`abd\k<G8#;?8f]\\eZfdY`eXk`\mXeY\`[\%
9. Kenis g, Maes M. Effects of antidepressants on the production of cytokines. Int J Neuropsychopharmacol. 2002 Dec;5(4):401-12
10. goehler LE, Lyte M, gaykema RP. Infection-induced viscerosensory signals from the gut
enhance anxiety: implications for psychoneuroimmunology. Brain Behav Immun. 2007
Aug;21(6):721-6
11. Maes M, Kubera M, Leunis JC. The gut-brain barrier in major depression: intestinal
mucosal dysfunction with an increased translocation of LPS from gram negative ente-
N`ck l d\\i n\k\e fm\i [\ jg\Z`Ô\b\ n\ib`e^jd\Z_Xe`jd\e
\e kf\gXjj`e^j^\Y`\[\e mXe 9feljXe Fd\^X$* ;i`ebfc`\ f]
9feljXe6B`abfgnnn%YfeljXe%ec&mX[\d\Zld%
9feljXe9M#GfjkYlj.)()#*)/'88EldXej[fig
K1'(/--,('))=1'(/--,+))(`e]f7YfeljXe%ec
robacteria (leaky gut) plays a role in the inflammatory pathophysiology of depression.
Neuro Endocrinol Lett. 2008 feb;29(1):117-24
12. Plum L, Belgardt Bf, Brüning JC. Central insulin action in energy and glucose homeosta-
Nieuw Bonusan logo
sis. J Clin Invest. 2006 Jul;116(7):1761-6
13. Hoyer S, Lannert H. Long-term abnormalities in brain glucose/energy metabolism after
Rood vierkantje (pms 032) en grijze tekst (pms 430)
inhibition of the neuronal insulin receptor: implication of tau-protein. J Neural Transm
Suppl. 2007;(72):195-202
14. Wada A, Yokoo H, Yanagita T et al. New twist on neuronal insulin receptor signaling in
health, disease, and therapeutics. J Pharmacol Sci. 2005 oct;99(2):128-43.
=PKFK?<I8G@<<EFIK?FDFC<:LC8@I<
K?<I8G@<MFFI;<GI8BK@AB
Bonusan logo zonder 'R' in het vierkantje voor logo's kleiner dan 4,2 x 0,63 cm
Rood vierkantje (pms 032) en grijze tekst (pms 430)
Van Nature nr. 10 - 2008
29