de#winst#van#het#niet,bouwen - RE-ST

[werknota]
de#winst#van#het#niet,bouwen
01.02.13
RE#ST&/&ArcK&/&Topotronic&/&Fakton
“Le$ véritable$ voyage$ de$ découverte$ ne$ consiste$ pas$ à$ chercher$ de$
$nouveaux$paysages,$mais$à$avoir$de$nouveaux$yeux.$”
Marcel$Proust,$1871$B$1922
Inhoud
Context$ $
$
$
$
$
$
5
Kader$
$
$
$
$
$
7
Onderzoeksvraag$ $
$
$
$
$
9
De$rentmeester$
$
$
$
$
$
11
Strategie$$
$
$
$
$
$
15
Methodiek$
$
$
$
$
$
17
Output$ $
$
$
$
$
$
19
$
De$winst$van$het$nietBbouwen
Luc$Deleu,$De$laatste$steen$van$België,$1979
Context
‘De$winst$van$het$nietBbouwen’$is$een$onderzoek$dat$ingaat$op$de$vraag$
van$ het$ Stimuleringsfonds$ Creatieve$ Industrie$ (NL)$ om$ maatschapB
pelijke$en$economische$ontwikkelingen$te$koppelen$aan$architectuur,$
stedenbouw$en$andere$ruimtelijke$ingrepen.$
REBST$ start$ een$ onderzoek$ naar$ het$ nietBbouwen$ als$ ontwikkelingsB
strategie.$Het$doel$van$het$project$is$het$aanreiken$van$een$alternatief$
ontwikkelingsmodel$dat$niet$gericht$is$op$groei$maar$op$‘beheer’.$AanB
reeds$een$aantal$jaar$in$haar$greep$houdt$en$anderzijds$de$ruimtelijke$
uitdagingen$binnen$Nederland$en$Vlaanderen.$Ruimtelijke$ontwerpers$
worden$uitgedaagd$om$zich$meer$en$anders$te$richten$op$het$bestaande$
patrimonium.$Nieuwbouw$is$wellicht$niet$langer$het$meest$duurzame$
antwoord.$De$focus$verschuift$naar$‘creatief$beheer’.$REBST$breidt$zijn$
kenvermogen$uit$door$samen$te$werken$met$Topotronic$(bureau$voor$
stedenbouw,$ NL),$ Onderzoeksgroep$ ArcK$ (Provinciale$ Hogeschool$
Limburg/UHasselt,$BE)$en$Fakton$(adviesbureau$vastgoed,$NL).$Deze$
complementaire$samenwerking$wil$leiden$tot$een$integraal$antwoord$
op$de$onderzoeksvraag.$
De$winst$van$het$nietBbouwen
05
Branco$Van$Dantzigpark,$Rotterdam
De$sloop$van$een$bouwblok$creëert$een$nieuwe$groene$open$ruimte.
Kader
‘De$ winst$ van$ het$ nietBbouwen’$ richt$ zich$ daarenboven$ op$ de$
$ambitienota$ ‘De$ techniek$ van$ het$ verbinden’$ van$ het$ College$ van$
$Rijksadviseurs.$ De$ aandacht$ binnen$ de$ ruimtelijke$ ontwikkelingsopB
gave$moet$verschoven$worden$van$grootschalige$expansie$naar$beheer,$
onderhoud,$ transformatie$ en$ reconversie$ van$ het$ sterk$ verstedelijkte$
Nederlandse$landschap$[College$van$Rijksadviseurs$Nederland,$2012].$$
Daarnaast$ sluit$ het$ onderzoek$ aan$ bij$ de$ uitgangspunten$ van$ het$
Beleidsplan$ Ruimte$ Vlaanderen.$ Dit$ stelt$ dat$ we$ moeten$ evolueren$
naar$een$ruimtelijke$ontwikkeling$waarbij$de$totale$bebouwde$opperB
vlakte$niet$meer$toeneemt$[Groenboek$Vlaanderen$2050,$2012].$Wat$
is$de$taak$van$architecten,$stedenbouwkundigen$en$beleidsvoerders$in$
een$periode$waarin$in$Nederland$amper$nog$gebouwd$zal$worden,$en$
in$Vlaanderen$een$‘grondstop’$zich$opdringt?$
Tenslotte$ sluit$ het$ onderzoek$ aan$ bij$ de$ recentelijk$ gepubliceerde$
$‘Gedeelde$ Ontwerpagenda$ voor$ Vlaanderen’,$ waarbinnen$ 10$
dit$project$pleit$voor$een$omslag$van$ongebreidelde$$grondconsumptie$
naar$ een$ ‘reconversie$ van$ het$ gehele$ verstedelijkte$ territorium’.$ De$
ontwerpBagenda$ is$ uitgeschreven$ in$ opdracht$ van$ het$ Team$ Vlaams$
Bouwmeester$en$past$binnen$het$project$Vlaanderen$In$Actie$van$de$
Vlaamse$regering.$[AWJGGRAUaDVVTAT$iov$Team$Vlaams$BouwB
meester$en$VAi,$2013].
De$winst$van$het$nietBbouwen
07
Francis$Alÿs$B$Paradox$Of$The$Praxis$I,$1997
Onderzoeksvraag
voor$dat$de$bouwmarkt$tot$stilstand$komt,$maar$ook$dat$de$overheid$
zich$terugtrekt$als$opdrachtgever$[Wallagh$&$Van$Wezemael,$2011].$
In$ Vlaanderen$ daarentegen$ heeft$ de$ economische$ crisis$ een$ veel$
$beperktere$impact$op$de$prijsBevoluties$en$dus$de$bouwmarkt.$Waar$in$
Nederland$het$aanbod$groter$is$dan$de$vraag,$is$dit$in$het$Vlaamse$vastB
goedlandschap$omgekeerd$en$blijft$het$aanbod$onder$de$vraag$[Itinera$
Institute,$ 2011].$ Dit$ heeft$ als$ gevolg$ dat$ het$ onbebouwde$ landschap$
steeds$verder$geconsumeerd$wordt.$
Een$ trendbreuk$ in$ mentaliteit$ en$ deskundigheid$ dringt$ zich$ op.$ Er$
zijn$ nieuwe$ ruimtelijke$ concepten$ en$ werkwijzen$ nodig,$ evenals$
de$omgang$met$monumenten$en$leegstand.$
De$centrale$vraagstelling$in$het$onderzoek$naar$‘De$winst$van$het$nietB
bouwen’$is$hoe$men$door$vandaag$niet$te$bouwen,$kan$voorsorteren$op$
latere$ winsten$ (ruimtelijk,$ sociaal,$ ecologisch,$ economisch,$ ...).$ Wie$
kennis$die$reeds$in$het$bestaande$ontwerp$is$geïnvesteerd$[College$van$
Rijksadviseurs$ NL,$ 2012].$ Om$ deze$ verschuiving$ van$ consumptieB
landschap$naar$(reB)conversielandschap$te$verwezenlijken$presenteert$
het$onderzoek$een$nieuwe$attitude$van$het$nietBbouwen.$Deze$wordt$
van$‘de$rentmeester’.$
Het$ onderzoek$ stelt$ dat$ de$ ruimtelijke,$ economische,$ sociale$ en$
$ecologische$winst$binnen$de$levensloop$van$een$ontwikkeld$gebied$of$
gebouw$niet$eindigt$na$de$ontwerpB$en$bouwfase$maar$zich$situeert$in$
de$lange$termijn$van$het$verdere$beheer.$
De$winst$van$het$nietBbouwen
09
Heropwaardering$Place$Léon$Aucoc,$Lacaton$&$Vassal,$Bordeaux,$1996.
Dit$plein$was$reeds$‘mooi’$in$zijn$authenticiteit.$Behalve$nieuw$grint,$een$schoonB
maakbeurt$en$ruimtelijk$beheer$was$er$volgens$de$architecten$niets$nodig$om$dit$
plein$in$deze$arbeiderswijk$op$te$waarderen.
De5rentmeester
De$ rentmeester$ vindt$ zijn$ oorsprong$ in$ de$ oudheid.$ Tijdens$ het$
Romeinse$Rijk$was$de$rentmeester$belast$met$het$beheer$van$onroerend$
goed$en$vaak$het$hele$vermogen$van$zijn$opdrachtgever.$Gedurende$de$
middeleeuwen$was$de$rentmeester$aanvankelijk$verantwoordelijk$voor$
de$vorstelijke$(slaap)kamer.$Geleidelijk$werd$het$een$erefunctie$die$als$
gunstbewijs$werd$verleend$aan$edelen$en$ten$slotte$ook$aan$burgers.$
Hij$ was$ belast$ met$ de$ hofhouding$ en$ inkomsten$ en$ uitgaven$ van$ de$
leenheer.$In$opdracht$van$grootgrondbezitters$stond$de$rentmeester$in$
voor$het$beheer$van$hun$omvangrijke$goederen,$het$waarborgen$van$de$
continuïteit$van$hun$bezit$en$dit$eventueel$ook$uit$te$breiden.$Door$zijn$
in$grote$mate$te$besturen$en$beheren.$De$functie$kende$in$verschillende$
van$het$landgoed’$[Kuys,$1994].$
Binnen$het$onderzoek$wordt$de$rentmeester$als$metafoor$ingezet$om$de$
van$ iemand$ die$ nieuw$ patrimonium$ ontwikkelt$ naar$ $iemand$ die$ het$
bestaande$ patrimonium$ regisseert.$ Ontwerpers$ die$ in$ eerste$ instantie$
niet$ ontwikkelen$ maar$ het$ reeds$ ontwikkelde$ $territorium$ herstellen,$
renoveren,$opruimen,$herschikken,$vervangen,$vernieuwen,…$Kortom$
‘ruimtelijk$rentmeesterschap’.$De$korte$historische$schets$toont$aan$dat$
met$deze$strategieën$economische,$ruimtelijke,$sociale$en$$ecologische$
winsten$ geboekt$ kunnen$ worden.$ De$ hypothese$ is$ dat$ de$ sleutel$ tot$
het$ genereren$ van$ deze$ winst$ ligt$ in$ het$ samen$ brengen,$ stimuleren$
en$$faciliteren$van$partijen$(particulier$en$overheid)$die$elk$vanuit$een$
eigen$agenda$onze$dagdagelijkse$leefomgeving$vorm$geven.$Gegeven$
deze$hypothese,$is$het$natuurlijke$actieterrein$van$de$rentmeester$dit$
van$de$wijk,$een$schaalniveau$met$tastbare$problemen$en$aanwijsbare$
probleemeigenaars.$ Het$ onderzoek$ zal$ een$ aantal$ van$ deze$ wijken$
onder$de$loep$nemen$en$zo$de$nieuwe$rentmeester$vorm$geven.
De$winst$van$het$nietBbouwen
11
“Onze meest waardevolle bron is de open ruimte. Deze bron verder
consumeren is eenvoudig: het volstaat er niet meer te bouwen. Het
is noodzakelijk en het is eenvoudig te realiseren. Vermeerdering van
aantallen, groei, verbetering van levenstandaard moeten opgevangen
worden door onze bebouwde keren structureel aan te halen, te verst-
bOb Van Reeth, De Intelligente Ruïne, 2008
“In de huidige context is de rentmeester iemand die beseft dat de
wereld niet van hem is, dat we allemaal slechts voorbijgangers zijn.
Hij weet dat we slechts de brug vormen tussen zij die gestorven zijn en
zij die nog moeten worden geboren. Uit dat besef vloeit de plicht voort
om de (bebouwde) wereld waarin we terechtkomen en waarvan we de
vruchten plukken in stand te houden en door te geven aan de volgende
generaties - samen met verbeteringen die het systeem (gebouwde landschap) versterken. De aarde is het gemeenschappelijk bezit van alle
mensen en van alle generaties. Zij moet van mens tot mens en van
Rik Torfs, Wie mooi wil zijn, moet leiden, 2011
‘Tuinman$in$de$wijk’,$Rotterdam
Buurtbewoners$worden$opgeleid$door$‘Creatief$BeB
heer’$vzw$om$het$publieke$domein$te$onderhouden.
Strategie
Tactieken$ gericht$ op$ het$ nietBbouwen$ worden$ reeds$ regelmatig$ in$
tactieken$onderzocht$en$geïllustreerd$worden$met$een$aantal$casussen.$
De$resultaten$van$deze$voorbeeldBcases$worden$ontwikkeld$tot$een$verB
nieuwde$strategie$die$vervolgens$geprojecteerd$en$getoetst$zal$worden$
Limburg.$ $ Deze$ vernieuwde$ strategie$ fungeert$ als$ $instrumentarium$
van$de$rentmeester$en$wordt$daarom$scherp$gesteld$voor$gebruik$door$
zowel$ opdrachtgevers,$ overheden$ als$ stedenbouwkundigen$ [Rapport$
Jury$SfvA,$2012].
15
De$winst$van$het$nietBbouwen
Nationaal$Park$Hoge$Kempen
Methodiek
Het$project$betaat$uit$vijf$delen:
1.$ het$ beschrijven$ van$ de$ maatschappelijke$ en$ ruimtelijke$ context$
waarop$dit$project$een$antwoord$wil$geven
2.$ het$ opmaken$ van$ een$ inventaris$ van$ tactieken$ die$ ingezet$ kunnen$
worden$door$een$ruimtelijke$rentmeester.$Elke$tactiek$wordt$kort$beB
sproken$ en$ geïllustreerd$ met$ een$ aantal$ cases.$Voor$ elke$ case$ zal$ de$
winst$aangetoond$worden.
3.$ het$ ontwikkelen$ van$ een$ strategie$ die$ aangeeft$ hoe$ singuliere$
Dit$gebeurt$op$basis$van$de$inventaris.
4.$het$uitvoeren$van$een$ontwerpend$onderzoek$waarbij$de$$ontwikkelde$
strategie$in$twee$cases$in$België$en$Nederland$toegepast$zal$worden.$
Op$basis$van$dit$onderzoek$zal$de$strategie$bijgesteld$worden.
5.$ het$ vertalen$ van$ de$ strategie$ naar$ bouwheren,$ beleidsvoerders$ en$
stedenbouwkundigen.
experten$ die$ de$ winst$ van$ het$ nietBbouwen$ al$ dan$ niet$ zullen$ onderB
schrijven.$ Deze$ resonantiegroep$ zal$ zijn$ inzichten$ toelichten$ tijdens$
een$ aantal$ publieksmomenten,$ waarvan$ de$ eerste$ plaats$ vindt$ op$ 16$
mei$in$de$Singel$te$Antwerpen.
De$winst$van$het$nietBbouwen
17
Naar$een$integrale$ontwerppraktijk,$NeyBPoulissen,$2012
Output
De$output$van$het$onderzoek$wil$een$aanzet$zijn$van$een$$handleiding$
voor$ ‘creatief$ beheer’.$ We$ stellen$ voorop$ zowel$ de$ ruimtelijke$
$ontwerpers$als$beleidsmakers$te$bereiken.$Het$onderzoek$wil$enerzijds$
voeding$geven$voor$een$debat$over$de$betekenis$van$winst$en$de$rol$
van$de$ruimtelijke$ontwerper$in$tijden$van$economische$en$$ruimtelijke$
crisis.$ Anderzijds$ wil$ het$ concrete$ handvaten$ aanreiken$ voor$ het$
$implementeren$ van$ deze$ alternatieve$ houding$ vertrekkende$ van$ het$
$principe$van$het$nietBbouwen.
19
De$winst$van$het$nietBbouwen
Ter$Pitte$Groepswoningen,$Import$Export$Architecture,$Antwerpen,$2009
Het$ontpitten$van$bouwblokken$genereert$kwalitatieve$tussenruimtes.
College$ van$ Rijksadviseurs$ Nederland,$ 2012,$ De$ techniek$ van$ het$
verbinden:$ $agenda$ 2012B2016$ –$ werkprogramma$ 2013,$ Den$ Haag,$
p.13B14.
Vlaamse$Regering,$2012,$Groenboek$Beleidsplan$Ruimte$Vlaanderen,$
Brussel.
Itinera$ Institute,$ 2011,$ Huisvesting$ in$ tijden$ van$ schaarste:$ naar$ een$
$renovatie$van$het$woonbeleid,$Roularta$Books.
Vlaams$ Bouwmeester,$ 2013,$The$ ambition$ of$ the$Territory$ –$VlaanB
deren$als$Ontwerp,$Brussel.
http://www.graafschapBmiddeleeuwen.nl/adel/rentmeester.html$$
$geconsulteerd$op$22.01.2013
Kuys,$J.,$1994,$Drostambt$En$Schoutambt:$De$Gelderse$AmbtsorganiB
satie$in$Het$Kwartier$Van$Zutphen,$uitgeverij$Verloren,$p126B129.
Blockmans,$ W.$ &$ Hoppenbrouwers,$ P.,$ 2006,$ Eeuwen$ des$ onderB
schieds,$ een$ Geschiedenis$ van$ middeleeuws$ Europa,$ Uitgeverij$ Bert$
Bakker,$Amsterdam,$p121B128.
Torfs,$ R.,$ 2011,$ Wie$ mooi$ wil$ zijn,$ moet$ leiden,$ Uitgeverij$ Van$
$Halewyck,$KesselBLo.$p.$66B67.
Wallagh,$G.$&$van$Wesemael,$P.,$2011,$Een$stedenbouw$van$verschilB
len.$MAP01,$Stimuleringsfonds$voor$Architectuur,$Rotterdam,$p.$6B10.
De$winst$van$het$nietBbouwen
21
Athens$Terrace$Works,$Aristide$Antonas,$2008
Voorstel$voor$herorganisatie$van$de$bovenste$laag$van$gebouwd$Athene.
Colofon
De$winst$van$het$nietBbouwen
onderzoek$naar$aanleiding$van$de$oproep$‘Stedenbouw$en$Economie’$
van$Stimuleringsfonds$voor$Creatieve$Industrie$
(voormalig$Stimuleringsfonds$voor$Architectuur)
onderzoeksgroep$
REBST$//$Dimitri$Minten,$Tim$Vekemans,$Samuel$Van$de$Vijver,$Sanne$
van$Manen,$Nathan$Van$Esbroeck
TOPOTRONIC$$//$Arjan$Harbers$
Onderzoeksgroep$ArcK$//$Oswald$Devisch,$Jan$Vanrie
FAKTON$$//$Joek$Kruiderink
$
$
resonantiegroep$
Filip$Canfyn,$Bernard$Colenbrander,$Hans$Leinfelder,$Iris$Schutten
met$steun$van
Stimuleringsfonds$voor$Creatieve$Industrie$(NL)
Provinciale$Hogeschool$Limburg$/$UHasselt
Vlaams$Architectuurinstituut
contact$ $
Carnotstraat$39,$2060$Antwerpen,$T:$+32$3$345$15$45$
[email protected]$$www.reBst.be
Antwerpen,$januari$2013
De$winst$van$het$nietBbouwen
23