Actief ouder worden en sociale participatie

1
GEESTELIJKE GEZONDHEIDSBEVORDERING
Ouderen (60+): Actief ouder worden en sociale participatie
Ontwikkelingstaken
De vergrijzing van de bevolking brengt veel uitdagingen voor overheidsbeleid en gezondheids- en
sociale diensten met zich mee, vooral gezien de stijgende last van pensioenen, en gezondheids- en
sociale dienstverlening.
Tot voor kort werden de geestelijke gezondheidsnoden van ouderen grotendeels genegeerd, en vaak
is dit nog het geval, maar er is een groeiend besef dat inspanningen gedaan moeten worden om meer
mensen in staat te stellen oud te worden met goede geestelijke gezondheid en welbevinden; hoge
levenskwaliteit te behouden en verbeteren; om geestesgezondheidsproblemen te voorkomen; en om
toegankelijkheid van hoge kwaliteits-behandeling en -zorg voor diegenen met een psychische stoornis
te verhogen.
Hiervoor is een brede aanpak nodig die afstapt van de huidige negatieve stereotypering (waarbij
ouderen als probleem en last afgebeeld worden) en zelfs discriminatie van ouderen (= ageisme). De
meerderheid van de ouderen geniet immers van een goede geestelijke gezondheid en welbevinden,
wat zich vertaalt in verhoogde levenskwaliteit, tevredenheid, bijdragen tot de samenleving, en slaagt
erin ondanks de ervaring van negatieve levensgebeurtenissen (rouw, verlies, beperkingen en
chronische gezondheidsproblemen) zich aan te passen en om te gaan met de negatieve effecten.
Daarnaast is de levenskennis die ouderen hebben een bron van wijsheid en onmisbaar in het vormen
van de persoonlijke, familiale en gemeenschapsidentiteit.
De belangrijkste ontwikkelingstaken in de laatste levensfase centreren zich rond het omgaan met
fysieke veranderingen en eigen eindigheid, de integratie van het eigen leven, het omgaan met verlies
en rouw, en daarnaast autonomie en sociale verbondenheid blijven behouden.
• 60-80 jaar: wijsheid, mildheid, grotere flexibiliteit
• 80+: verlies, eenzaamheid, fysieke aftakeling, autonomie en sociale verbondenheid behouden
Beschermende en risicofactoren voor GG bij ouderen (zie model)
Effectieve en veelbelovend interventies
Met succes ouder worden is een multidimensioneel gegeven, met o.a. het vermijden van ziekte en
beperkingen, het onderhouden van fysiek en cognitief functioneren, een volgehouden betrokkenheid
in sociale en productieve activiteiten, en een positieve spiritualiteit.
Effectieve interventies:
• Sociale steun en participatie in groep: er is goede evidentie dat sociale steun activiteiten in groep
effectief zijn voor het verminderen van sociaal onwelbevinden, sociale isolatie en eenzaamheid en
het verhogen van zelfwaardering, moraal en sociale activiteit. Groepsprogramma’s met
doelgerichte educatieve en sociale activiteiten zijn het meest effectief. Activiteiten gepland en
geleid door de deelnemers verhogen de effectiviteit. Eén op één sociale steun, advies en
informatie, of inschatting van gezondheidsnoden zijn niet effectief. Groepsgezondheidpromotie
voor ouderen zoals ‘Lifestyle Matters’ is aanvaardbaar en heeft positieve effecten voor ouderen
met diverse gezondheidsstatus die in privéhuizen wonen. Een ander voorbeeld is de Psychosocial
group rehabilitation (Finland) voor vereenzaamde ouderen.
• Beweging: beweging wordt frequent aangeraden om ouderen te helpen omgaan met de fysieke
beperkingen van het ouder worden. Er is toenemend wetenschappelijk bewijs dat beweging een
Factsheet Effectiviteit GGB – Ouderen
2
algemeen positief effect heeft op mentaal welvinden bij ouderen waarbij zelfwaarde, gemoed,
self-efficacy, levenskwaliteit, geluk en welbevinden verhoogd worden en depressie en het risico op
cognitieve beperkingen verminderd. Beweging bevordert ook sociale participatie. De beschreven
interventies waren ontwikkeld voor ouderen, en richtten zich op sedentaire bejaarden, ze werden
uitgevoerd in een groepsaanpak geleid door professionele begeleiders. Het minimum is twee
bewegingssessies per week van matige intensiteit, met elk minimaal 45 minuten duur.
 Mixed Exercise: gemengde bewegingsoefeningen (bv. dansen, zwemmen, wandelen)
hadden beperkte tot middelmatige effecten op het mentaal welbevinden van ouderen.
 Strength & Resistance training heeft een significant beperkte tot middelmatige verbetering
op emotionele gezondheid vooral voor fragiele ouderen
 Aerobics: Zowel aerobic brisk walking als toning & stretching onder begeleiding toonden
een significante toename in geluk en tevredenheid.
 Wandelen: Een wandelprogramma voor ouderen door getrainde begeleiders 3 keer per
week verbeterde GG en levenstevredenheid scores.
Effectieve programma’s weerspiegelen de voorkeuren van de ouderen in hun aanbod, moedigen
ouderen aan ten minste twee keer per week sessies bij te wonen door bv. het voordeel van
regelmatig bewegen uit te leggen, en adviseren de ouderen en hun verzorgers hoe ze 30 minuten
(eventueel opgedeeld in 3x 10 minuten) per dag veilig kunnen bewegen op minstens 5 dagen per
week. Nuttige voorbeelden geven van dagdagelijkse activiteiten (shopping, huiselijk werk,
tuinieren, fietsen) is hierbij aangewezen.
vb. Fit for 100, Walking the Way to Health, Green Gyms
•
Psychologische interventies waarbij cognitief en controle verhogend gewerkt wordt alsook
relaxatie en life review. Life review is een gestructureerde herinneringsmethodiek om de integratie
van het eigen leven te bevorderen. Hierbij wordt systematisch op alle belangrijke
levensgebeurtenissen, beslissingen en keerpunten in iemands leven toegespitst. Vroegere
succesvolle copingvaardigheden worden opgehaald, een gevoel van continuïteit geïnstalleerd,
naar betekenis en samenhang gezocht in het leven, verzoening bevorderd, en tot nog toe
onopgeloste conflicten opgelost. De positieve en negatieve ervaringen worden in een
samenhangend levensverhaal met thema’s gesynthetiseerd waarbij naar verzoening,
zelfaanvaarding, actief ‘herkaderen’ (reframing) van negatieve gebeurtenissen, en integratie van
belangrijke levensgebeurtenissen in een coherent, betekenisvol levensverhaal (synthese)
gestreefd wordt. Belangrijke factoren daarnaast zijn het groepsgebeuren en de mogelijkheden
levenservaringen uit te wisselen en van andere groepsleden te leren.
•
Ergotherapie interventies: regelmatige sessies in groep of individueel om dagelijkse routines en
activiteiten die gezondheid en welbevinden verhogen op te zetten en in te oefenen.
vb. Lifestyle Redesign
Veelbelovend:
• Participatie in betekenisvolle activiteiten zoals life long learning, community development,
vrijwilligerswerk, aan het werk blijven, cultuur, en computer:
 Life long learning programma’s voeden de sociale, persoonlijke en professionele realisatie
van ouderen, die op zich geassocieerd zijn met succesvol ouder worden. Leren bevordert
welbevinden en biedt bescherming tegen cognitief verval, en heeft indirecte effecten op
welbevinden door sociale netwerking. Belangrijke kenmerken van effectieve
bijscholingsprogramma’s zijn: betaalbaar inschrijvingsgeld, aangepaste curricula,
toelatingscriteria, en op maat gemaakte leermaterialen.
 Vrijwilligerswerk voorziet gestructureerde mogelijkheden voor mensen om te helpen in
hun omgeving, wat de participatie en betrokkenheid bij de gemeenschap bevordert.
Betrokkenheid in betekenisvolle vrijwilligersactiviteiten verhoogt gevoelens van
welbevinden en levenskwaliteit, en verbetert sociale verbondenheid, vooral bij ouderen.
 Mogelijkheid aan het werk te blijven: daarvoor is het nodig om goede werkomgevingen te
creëren waarbij collega’s opgeleid worden om het voordeel van oudere werkers te
begrijpen alsook het werk en de werkomgeving op de noden en capaciteiten van ouderen
af te stemmen. De middeljaren en prepensionering training dient ontwikkeld en uitgebreid
te worden.
Factsheet Effectiviteit GGB – Ouderen
3


•
Cultuur: Diverse vormen van participatie in betekenisvolle creatieve activiteiten zoals
kunst, voorstellingen, bibliotheken, musea en culturele evenementen verbeteren de
geestelijke gezondheid van ouderen.
Computertechnologie: de mogelijkheden van informatie en communicatie technologie
dienen opengesteld te worden voor ouderen door het betrekken van ouderen in het
ontwerp van applicaties voor ouderen en methoden om de digitale kloof te verkleinen. Er
is echter tot nog toe weinig onderzoek naar de effectiviteit van computer technologie om
GG te bevorderen en te behouden in de laatste levensfase.
Sociale steun:



Huisbezoek: de evidentie omtrent huisbezoeken blijft onduidelijk en tegensprekend.
Regelmatige huisbezoeken zijn effectief om de overgang naar residentiele zorg af te
remmen en hebben een bescheiden effect op het verminderen van mortaliteit.
Befriending: Kwalitatief onderzoek toont dat befriending interventies aanvaardbaar en
helpend zijn maar de effectiviteit m.b.t. het verhogen van sociale steun en verminderen
van eenzaamheid en depressie is niet aangetoond.
Peer Support Programma’s: er is geen robuuste evidentie dat zelfhulpgroepen het mentaal
welbevinden van ouderen bevorderen. Maar zelfhulpgroepen, rouwondersteuning, en peer
counseling zouden effectief zijn om sociale isolatie en eenzaamheid bij ouderen te
verminderen.
vb. Ageing Well UK Network, Widow-to-Widow-programma

Intergenerationele projecten zijn projecten die solidariteit, interactie, tolerantie, en
respect voor de anderen en wederzijds leren bevorderen, overheen de generaties.
vb. Viure i Conviure (Wonen en Samenwonen); HEAR ME (Highly Educated Retirees
Mentoring Early School Leavers, Duitsland); Computeria
•
Beweging:



Tai Chi is een Chinese mind-body exercise van lage impact, die reeds eeuwen beoefend
wordt in het Oosten om gezondheid- en fitheidsredenen. Ook in het westen werden
potentiele voordelen gevonden bij de behandeling van diverse chronische condities en een
significante verbetering in evenwicht, sterkte, flexibiliteit, cardiovasculaire en respiratoire
functie, pijnreductie en verbeterde levenskwaliteit. Tai Chi programma’s bij ouderen in de
gemeenschap, aangeboden door professionals, met een duur van 3 tot 6 maanden,
verhoogden diverse GG-maatstaven, maar er werd weinig onderscheid gevonden tussen
Tai Chi en minder specifieke bewegingsprogramma’s. Het bevordert slaapkwaliteit, wat
geassocieerd is met levenskwaliteit, kans op depressie en zelfmoord. Tai Chi vermindert
angst om te vallen en verhoogt het zelfvertrouwen van ouderen.
Home Training gecombineerd met tweewekelijkse groepstraining toonde grotere
geestelijke gezondheidswinst dan alleen maar home training, wat de sociale component
ervan in de verf zet.
Gardening: tuinieren als vorm van fysieke activiteit voorziet mentale stimulatie, terwijl de
sociale component van gemeenschapstuinieren een grote invloed heeft op zelfwaardering
en welbevinden van de oudere. Er is geen robuuste wetenschappelijke onderbouwing voor
de effectiviteit van tuinieren in het bevorderen van mentaal welbevinden.
Vb. Volkstuinenproject
•
Beeldvorming door publiekscampagnes en toneel: om gebruik te kunnen maken van het mentaal
kapitaal van ouderen is het nodig om het stigma geassocieerd met de oudere leeftijd aan te
pakken, bij de ouderen zelf en in de maatschappij. Hiervoor is het noodzakelijk een geïntegreerde
aanpak te ontwikkelen met leerkrachten, families, de media, regering en ouderen. Daarnaast dient
ook het publiek bewustzijn van depressie en interventies om sociale steun te verhogen,
community empowerment en gezonde leefstijl verhoogd te worden.
vb. Mental Fitness for Life
•
Kortdurende eerstelijnsinterventies: fysieke gezondheid bevorderen en management van
chronische ziekten kan mentale stoornissen voorkomen. Algemene gezondheidsvoorlichting heeft
een positieve invloed op GG bij ouderen daar ouderen typisch een zwakkere kennis over
gezondheid hebben. Programma’s die zich toeleggen op ‘health literacy’ resulteerden in
Factsheet Effectiviteit GGB – Ouderen
4
gedragsveranderingen zoals verbeterde eetgewoonten en toename in fysieke activiteit.
Hulpmiddelen (hoorapparaten, bril, looprekje,…) en aanpassingen in huis zorgen ervoor dat
ouderen autonoom en mobiel kunnen blijven. Informatie, aanmoediging en mogelijkheden voor
ouderen om gezonde leefstijlkeuzes te maken, zijn methodes om positieve geestelijke gezondheid
te bevorderen
vb. Ageing Well, Cognitive Training and Physical Fitness Programmes for Older people
•
Interventies voor mantelzorgers: Er is weinig evidentie dat ‘respite care’, psychosociale
interventies, groepseducatie en steun een significante invloed hebben op depressieve symptomen,
stress of coping vaardigheden in oudere mantelzorgers. Psycho-educatie (gestructureerde
programma’s die informatie geven over de ziekte, beschikbare zorg en training om op ziekte
gerelateerde problemen te reageren), psychotherapie, of een combinatie zijn veelbelovend om
draaglast en depressie in verzorgers te verminderen.
Besluit
In de laatste levensfase staat het omgaan met fysieke veranderingen, eigen eindigheid, integratie van
het eigen leven, het omgaan met verlies en rouw, en daarnaast autonomie en sociale verbondenheid
behouden, centraal.
De meeste interventies om GGB bij ouderen te verbeteren wijzen op het fundamentele belang van
gewaardeerde participatie, verbondenheid, steun en aanmoediging. Actief en betrokken blijven is
geassocieerd met positieve GG en welbevinden. De meeste ouderen willen graag blijven bijdragen aan
de maatschappij aangezien ze een leven vol kennis en ervaringen te delen hebben. Actief ouder
worden houdt ouderen gestimuleerd en betrokken en geeft hen een gevoel van waardering, zin en
verantwoordelijkheid, dat helpt om hun GG en welbevinden te promoten
Als effectieve interventies werden sociale steun en participatie in groep, beweging (gemengde
oefeningen, strength & resistance training, aerobics, wandelen), psychologische interventies
(cognitief, controle verhogend, relaxatie, life review) en ergotherapie interventies aangehaald.
Veelbelovend zijn participatie in betekenisvolle activiteiten (life long learning, vrijwilligerswerk, aan het
werk blijven, cultuur en computer technologie), sociale steun (huisbezoeken, befriending, peer
support, intergenerationele projecten), beweging (Tai Chi, home training in combinatie met
groepstraining, tuinieren), beeldvorming, kortdurende eerstelijnsinterventies (gezondheidsvoorlichting,
…), interventies voor mantelzorgers (psycho-educatie en/ of psychotherapie).
BRONNEN
Balfour (2007). Evidence Review: Mental Health Promotion. CORE Population Health and Wellness, BC Ministry of
health
Barry, M.M. (2001). Promoting Mental Health: Theoretical Frameworks for Practice. International Journal of
mental Health Promotion, Vol 3:1.
Barry, M. M. (2009). Addressing the Determinants of Positive Mental Health: Concepts, Evidence and Practice.
International Journal of Mental Health Promotion 11(3): 4-17.
Barry, M.M., Canavan, R., Clarke, A., Dempsey, C., O’Sullivan, M. (2009). Review of Evidence-Based Mental
Health Promotion and Primary/Secondary Prevention. Health Promotion Centre, National University of Ireland
Berk, L.E. (2004). Development through the Lifespan. 3rd Edition. Pearson Education, Inc.
Bohlmeijer, E., Roemer, M., Cuijpers, P, Smit, F. (2007). "The effects of reminiscence on psychological well-being
in older adults: a meta-analysis." Ageing Ment Health 11(3): 291-300.
Cattan, M. & Tilford, S. (2006). Mental Health Promotion. A lifespan approach. Open University Press, Mc GrawHill Education.
Feldman, , R.S. (2007). Ontwikkelingspsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education
Benelux.
Factsheet Effectiviteit GGB – Ouderen
5
Foresight Mental Capital and Wellbeing Project (2008). Final Project report – Executive summary. The
Government Office for Science, London
Jane-Llopis, E. (2007). Mental Health Promotion: Concepts and Strategies for Reaching the Population. Health
Promot J Austr 18(3): 191-197.
Jané-Llopis, E. & Gabilondo, A. (Eds)(2008). Mental Health in Older People. Consensus paper. Luxembourg:
European Communities.
Keleher, H. and R. Armstrong (2005). Evidence-Based Mental Health Promotion Resource. Melbourne,
Department of Human Services and VicHealth.
Keyes, C. L. (2007). Promoting and Protecting Mental Health as Flourishing: A Complementary Strategy for
Improving National Mental Health. Am Psychol 62(2): 95-108.
National Institute for Health and Clinical Excellence (NICE) (2008).Mental Wellbeing and Older People: Quick
Reference Guide. London, National Institute for Health and Clinical Excellence (NICE).
National Institute for Health and Clinical Excellence (NICE) (2008). Occupational therapy and physical activity
interventions to promote the mental wellbeing of older people in primary care and residential care
Pollet, H. (2007). Mental Health Promotion: A Literature Review. Mental Health Promotion Working Group of the
Provincial Wellness Advisory Council. CAMH
Prins, P.J.M. & Braet, C. (2008). Handboek Klinische Ontwikkelingspsychologie. Over aanleg, omgeving en
verandering. Houten: Bohn Stafleu VanLoghum.
ProMenPol (2009). A Manual for Promoting Mental Health and Wellbeing
ProMenPol (2009). A Manual for Promoting Mental Health and Wellbeing: Older People Residences.
Wang, C., Bannuru, R., Ramel, J., Kupelnick, B., Scott, T., Schmid, C.H. (2010). Tai Chi on psychological wellbeing: systematic review and meta-analysis. BMC Complement Altern Med 10: 23.
Wang, W. C., Zhang, A. L., Rasmussen,B., Lin,L-W, Dunning,T., Kang, S.W., Park, B-J., Lo, S.K. (2009). The
effect of Tai Chi on psychosocial well-being: a systematic review of randomized controlled trials. J Acupunct
Meridian Stud 2(3): 171-181.
Whitelaw, S., Swift, J., Goodwin, A., Clark, D. (2008). Physical Activity and Mental Health: The role of physical
activity in promoting mental wellbeing and preventing mental health problems. An Evidence Briefing. Edinburgh,
NHS Health Scotland.
Whitelaw, S., Swift, J., Goodwin, A., Clark, D. (2008). Healthy Bodies, Healthy Minds. Physical Activity and Mental
Health in Children and Young People. Practitioners Briefing. NHS Health Scotland.
Windle, G., Hughes, D. , Linck, P., Russell, I., Morgan, R., Woods, B., Burholt, V., Edwards, R.T., Reeves, C., Yeo,
S.T. (2008). Public Health Interventions to Promote Mental Well-being in People aged 65 and over: Systematic
Review of Effectiveness and Cost-effectiveness. Institute of Medical & Social Care Research, University of Wales
Bangor: 144 p.
Windle, G,.Hughes, D. , Linck, P., Russell, I., Woods, B. (2010). Is exercise effective in promoting mental wellbeing in older age? A systematic review. Aging Ment Health 14(6): 652-669.
Factsheet Effectiviteit GGB – Ouderen