Filosofie op de Havo - Stichting CVO-AV

Filosofie op de Havo
In 4 havo kun je filosofie kiezen in het profiel Cultuur & Maatschappij of bij de andere profielen in
de vrije ruimte.
Filosoferen is een kwestie van nadenken en redeneren. Filosofie behandelt op deze wijze
vraagstukken die niet door meten of rekenen kunnen worden beantwoord. Wanneer de vragen die
door te meten en te rekenen zijn opgelost, blijft er een scala aan vragen over. Sommige daarvan
betreffen het geloof en zijn theologisch van aard, de rest is een taak voor de filosofie. Heel vaak
gaat het om vragen naar zaken die meestal over het hoofd worden gezien: de filosofie kijkt naar
heel voor de hand liggende zaken en probeert die te beschrijven en te onderzoeken.
In het begin van de vierde klas beginnen we een aantal vaardigheden te ontwikkelen die nodig zijn
om te kunnen filosoferen. Naast het al genoemde redeneren gaan we begrippen onderzoeken en
leren definiëren. Met deze vaardigheden word je geacht veronderstellingen te onderzoeken en
bijvoorbeeld de voorwaarden te verwoorden waaraan een goed antwoord op een filosofische vraag
moet voldoen.
De onderdelen van de filosofie die aan de orde komen zijn de volgende domeinen: wijsgerige
antropologie, ethiek, sociale filosofie en esthetica. Voor alle domeinen geldt dat je eerst zelf
nadenkt over de gestelde vragen/ problemen en je dan pas met de filosofieën van de grote denkers
wordt geconfronteerd. De aanpak is dus systematisch en niet historisch, hoewel we zeker zullen
ingaan op wat beroemde filosofen in het verleden al hebben gezegd.
De wijsgerige antropologie houdt zich bezig met de vraag wat de mens nu precies voor 'ding' is.
Is de mens alleen materie of ook een ziel of geest? Dit vraagstuk kan je ook als volgt verwoorden:
Ben je een lichaam of heb je een lichaam? Of: Denken je hersenen of gebruik jij je hersenen om te
denken? Wanneer het antwoord de tweede mogelijkheid van deze vragen is, brengt dat weer een
vraag met zich mee: Wie is dan die 'jij' die een lichaam heeft en hersenen gebruikt?
Een andere belangrijke vraag die aan de orde komt is: Heeft de mens een vrije wil?
De ethiek is een onderdeel waarvan je in ieder geval de naam vast al kent. De ethiek stelt de
vraag hoe de mens behoort te handelen. Deze vraag is op verschillende manieren te
beantwoorden. Het gaat er in de lessen niet om dat je de juiste normen en waarden er ingestampt
krijgt, maar dat je leert je eigen normen en waarden te vormen en te onderzoeken. Je kunt je
afvragen hoe je dient te handelen om een zo goed mogelijk leven te leiden, maar ook hoe je
andere mensen dient te behandelen. Moet je gewoon doen wat je plicht is zonder op de gevolgen
te letten of moet je juist letten op de gevolgen van jouw handelen. En als je op de gevolgen let, op
de gevolgen voor wie let je dan? Alleen op de gevolgen voor jezelf of ook voor je medemens? Wie
is die medemens? Handelt een mens altijd alleen maar uit egoïsme?
De sociale filosofie tenslotte gaat over de vraag hoe en waarom mensen samenwonen. Natuurlijk
de mens is een sociaal wezen, maar hoe is een samenleving ooit gevormd? Op grond waarvan kan
de overheid ons iets verplichten? Hoe verhouden de waarden vrijheid en gelijkheid zich? Welke rol
spelen ideologieën en politieke idealen? Kortom: we houden in dit domein allerlei aspecten van de
maatschappij waarin we leven tegen het licht. Maar niet alleen dat: we gaan ook nadenken over
mogelijke maatschappijen en mogelijke manieren om samen te leven.
De esthetica gaat onder meer over de vragen wat schoonheid is, wat esthetische ervaringen zijn,
hoe deze ervaringen tot stand komen en hoe mensen tot esthetische oordelen komen. Hoewel dit
ook op (onderdelen van) de natuur van toepassing is, wordt de esthetica vaak vooral in verband
gebracht met kunst. De vragen die dan rijzen zijn onder meer: hoe komt een kunstwerk aan zijn
esthetische kwaliteit? Waar bestaat die kwaliteit uit? En: is een esthetisch oordeel over een
kunstwerk subjectief of zijn er objectieve criteria te vinden? Met de laatste invalshoek wordt
esthetica teruggebracht tot kunstfilosofie.
Vanaf 2011 gaat het centraal examen over een onderwerp uit het domein wijsgerige
antropologie, namelijk: Emotie. Speciaal voor het eindexamen wordt er een boekje over dit
onderwerp geschreven waarin een aantal specifieke emoties worden besproken: woede, medelijden
en verbazing. Daarnaast worden er drie onderwerpen aangesneden: Emotie en cultuur (over de
vraag in hoeverre emoties zijn aangeboren), Emoties en politiek (over de vraag wat emoties te
weeg brengen (in de politiek) en Emoties en kunst (Waarom huilen we om een film?). Het boekje
wordt aangevuld met een aantal klassieke teksten op dit gebied.
Naast een gezond portie nieuwsgierigheid en een kritische geest strekken een logische aanleg en
liefde voor lezen tot aanbeveling bij dit vak.