Filosofie op het VWO - Stichting CVO-AV

Filosofie op het VWO
In 4 vwo kun je filosofie kiezen in het profiel Cultuur & Maatschappij of in de vrije ruimte binnen de
andere profielen.
Filosoferen is een kwestie van reflecteren (nadenken) en redeneren. Filosofie behandelt op deze
wijze vraagstukken die niet op empirische (proefondervindelijke) wijze kunnen worden
beantwoord. De wetenschappen werken over het algemeen op deze empirische wijze en
beantwoorden vragen over zaken die te meten zijn. Wanneer vragen door te meten zijn opgelost,
blijft er een scala aan vragen over. Sommige daarvan betreffen het geloof en zijn theologisch van
aard, de rest is een taak voor de filosofie. Heel vaak gaat het om vragen naar zaken die over het
hoofd worden gezien: de filosofie probeert het voor de hand liggende te expliciteren en te
onderzoeken.
In het begin van de vierde klas beginnen we een aantal vaardigheden te ontwikkelen die nodig zijn
om te kunnen filosoferen. Behalve het al genoemde redeneren, horen o.a. definiëren en
begripsanalyse daar ook bij. Met deze vaardigheden word je geacht voor- en veronderstellingen te
onderzoeken en bijvoorbeeld de voorwaarden te verwoorden waaraan een goed antwoord op een
bepaalde vraag moet voldoen.
Verder maken we in de vierde klas kennis met de verschillende domeinen binnen de filosofie:
wijsgerige antropologie, ethiek, esthetica, sociale en politieke filosofie, epistemologie (kenleer) en
wetenschapsfilosofie, hieronder nader beschreven.
Voor alle domeinen geldt dat je eerst zelf nadenkt over de gestelde vragen/ problemen en je dan
pas met de antwoorden van de grote denkers wordt geconfronteerd. De aanpak is dus
systematisch en niet historisch, hoewel de bekende namen uit het verleden zeker de revue zullen
passeren.
In de vijfde en zesde klas gaan we dieper op de domeinen in en pas dan zijn er schoolexamens en
praktische opdrachten met cijfers die meetellen voor het eindexamendossier.
De esthetica gaat onder meer over de vragen wat schoonheid is, wat esthetische ervaringen zijn,
hoe deze ervaringen tot stand komen en hoe mensen tot esthetische oordelen komen. Hoewel dit
ook op (onderdelen van) de natuur van toepassing is, wordt de esthetica vaak vooral in verband
gebracht met kunst. De vragen die dan rijzen zijn onder meer: hoe komt een kunstwerk aan zijn
esthetische kwaliteit? Waar bestaat die kwaliteit uit? En: is een esthetisch oordeel over een
kunstwerk subjectief of zijn er objectieve criteria te vinden? Met de laatste invalshoek wordt
esthetica teruggebracht tot kunstfilosofie.
En de sociale en politieke filosofie gaat over de vraag hoe en waarom mensen samenwonen.
Natuurlijk, de mens is een sociaal wezen, maar hoe is een samenleving ooit gevormd? Op grond
waarvan kan de overheid ons iets verplichten? Hoe verhouden de waarden vrijheid en gelijkheid
zich? Welke rol spelen ideologieën en politieke idealen? Kortom we houden in dit domein allerlei
aspecten van de maatschappij waarin we leven tegen het licht. Maar niet alleen dat: we gaan ook
nadenken over mogelijke maatschappijen en mogelijke manieren om samen te leven.
De wijsgerige antropologie houdt zich bezig met de vraag wat de mens nu precies voor 'ding' is.
Is de mens alleen materie of ook een ziel of geest? Dit vraagstuk kan men ook als volgt
verwoorden: Ben je een lichaam of heb je een lichaam? Of: Denken je hersenen of gebruik jij je
hersenen om te denken? Wanneer het antwoord de tweede mogelijkheid van deze vragen is,
brengt dat weer een vraag met zich mee: Wie is dan die 'jij' die een lichaam heeft en hersenen
gebruikt?
Een andere belangrijke vraag die aan de orde komt is: Heeft de mens een vrije wil?
De ethiek is een onderdeel waarvan je in ieder geval de naam vast al kent. De ethiek stelt de
vraag hoe de mens behoort te handelen. Deze vraag is op verschillende manieren te
beantwoorden. Het gaat er in de lessen niet om dat je de juiste normen en waarden er ingestampt
krijgt, maar dat je leert je eigen normen en waarden te vormen en te onderzoeken. Je kunt je
afvragen hoe je dient te handelen om een zo goed mogelijk leven te leiden, maar ook hoe je
andere mensen dient te behandelen. Moet je gewoon doen wat je plicht is zonder op de gevolgen
te letten of moet je juist letten op de gevolgen van jouw handelen. En als je op de gevolgen let, op
de gevolgen voor wie let je dan? Alleen op de gevolgen voor jezelf of ook voor je medemens? Wie
is die medemens? Handelt een mens altijd alleen maar uit egoïsme?
Epistemologie (kenleer of kennistheorie) houdt zich bezig met de vraag hoe de mens in staat is
kennis te verwerven. Je staat er meestal niet bij stil dat het een wonder is dat mensen überhaupt
kennis kunnen verwerven. Hoe komt het dat je het gezicht van een vriend of vriendin zo snel
herkent in een overvolle winkelstraat? Hoe weet je de weg naar school en weer naar huis? Hoe leer
je dit soort dingen? Verwerf je kennis uitsluitend uit ervaring of kun je ook kennis opdoen door
louter nadenken? Is alle kennis die je hebt aangeleerd of is er ook kennis aangeboren? Wanneer is
iets waar? Van wat voor soort dingen zeg je dat ze waar zijn of niet? Kortom het cognitieve
vermogen (zoals dat heet) van de mens wordt eens goed onder de loep genomen.
Last but not least: Wetenschapsfilosofie. Het ligt nogal voor de hand dat de wetenschapsfilosofie
zich met de wetenschap bezighoudt. In een bepaald opzicht bouwt zij voort op de epistemologie, in
een ander opzicht onderzoekt zij het wetenschappelijk bedrijf. De eerste invalshoek betreft
onderzoek naar wetenschappelijke kennis, de tweede naar hoe wetenschappers werken.
Wat is een feit? Wanneer is een theorie waar? Wat is wetenschap en wat niet? Hoe zit de
wetenschappelijke methode in elkaar? Of zijn er verschillende wetenschappelijke methoden? Is er
bijvoorbeeld verschil in methode tussen natuur- en menswetenschappen?
Vanaf 2012 zal het centraal examen gaan over een onderwerp uit de wijsgerige antropologie,
namelijk: vrije wil. In een nog te schrijven boekje wordt het onderwerp vanuit verschillende
invalshoeken benaderd: vrije wil en verantwoordelijkheid, vrije wil en identiteit en vrije wil en
hersenen. Het boekje wordt aangevuld met een aantal klassieke teksten op dit gebied.
Naast een gezond portie nieuwsgierigheid en een kritische geest strekken een logische aanleg en
liefde voor lezen tot aanbeveling bij dit vak.