AG-Filosofie - Academisch Genootschap

AG-Filosofie
Thema’s voor filosofiegroepen in 2016-2017
Zoals gepresenteerd tijdens het AG-Filosofieforum op 14 juni 2016
Academisch Genootschap – Parklaan 93 – Eindhoven
Het AG is een bruisende sociëteit met inspirerende leden. Er worden veel activiteiten georganiseerd op wetenschappelijk,
cultureel en maatschappelijk gebied. Voor meer info zie www.ag-eindhoven.nl
Code: LA
Colleges
Joodse Wijsbegeerte
Docent: prof. dr. Luc Anckaert
Vier college-avonden op woensdag (19.00-22.00 uur)
In 2017: 22/2, 22/3, 26/4, 24/5 en twee speelfilms (20.00-22.00 uur op
15/2 en 17/5). Optioneel voorprogramma op vijf woensdagavonden (20.0022.00 uur) In 2016: 28/09, 26/10, 30/10, 21/12, in 2017: 18/01.
De aandacht voor de taal, de tijd en de alteriteit is een rode draad in de hedendaagse Joodse
wijsbegeerte. Tevens is het Joodse denken dialogisch. Dit betekent dat de relatie met literatuur, kunst
en de eigen religieuze teksten belangrijk is. Vanuit deze twee gegevens wordt het volgende
programma voorgesteld.
College 1 op 22/2: De Shoah en de Joodse filosofie.
De Shoah was een radicale cesuur in de Joodse zelfbeleving. De vraag rees naar de verhouding van het
Jodendom tot de historische tijd, naar de verhouding tussen God en kwaad.
Deze eerste sessie wordt voorbereid door het bekijken van de film God on Trial, op 15 februari 2017
om 20:00 (filmduur 1u 25 min).
College 2 op 22/3: De tekst en de Joodse filosofie.
De literator Franz Kafka bouwde zijn roman Het Proces rond zijn verhaal Voor de wet. Een
filosofische lezing, met aandacht voor de kleinste details van deze tekst, is een kennismaking met
verschillende invalshoeken van de Joodse filosofie.
College 3 op 26/4: De religieuze traditie en de Joodse filosofie.
Levinas ontwikkelde een briljante filosofie. Vanuit dit filosofische denken interpreteert hij ook
Talmoed-passages. We bestuderen zijn lectuur van de scheppingsproblematiek als antropologisch
gegeven.
College 4 op 24/5: Menswording en Joodse filosofie.
De film Va, vis et deviens (Ga, leef en word mens!) is een parabel over de individuele menswording en
de collectieve identiteit. Is mens-zijn een terugplooien op de eigen identiteit of is mens-zijn gedragen
door een ethische alteriteit?
Deze film wordt vertoond op woensdag 17 mei 2017 om 20.00 uur (filmduur 2u 20 min).
Voorprogramma
Bij deze colleges kan optioneel een voorprogramma gevolgd worden, waarin de BBC-documentaire
The Story of the Jews wordt vertoond. Dit vindt plaats op de volgende vijf woensdagavonden: 28/09,
26/10, 30/10, 21/12 en 18/01 (20.00-22.00 uur).
Literatuur: De colleges 2 en 4 zijn gebaseerd op het boek van L. Anckaert en R. Burggraeve, De rode
huid van Adam. Verhalen over crisis en zin (ISBN 978 9031 7258 16, Altiora Averbode, € 15,50,
2015). Het bij college 2 behorende verhaal van Franz Kafka Voor de wet is, vertaald door Willem van
Toorn te vinden op http://tijdschriftraster.nl/over-de-roman/het-volgende-dorp-en-voor-de-wet/).
Luc Anckaert is filosoof en ethicus, aan de KU Leuven en verbonden aan het Centrum voor Ethiek,
Sociale en Politieke filosofie. Hij doceert aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte. Zijn onderzoeken
en publicaties bewegen zich op het gebied van hedendaagse Joodse wijsbegeerte, met bijzondere
aandacht voor het dialogisch denken (Buber, Rosenzweig, Levinas), de fundamentele ethiek en de
biomedische ethiek en zorgethiek, met de klemtoon op ouderenzorg.
Code: MR-1
Studiegroep
Levenskunst in de 21ste eeuw: weer terug naar af?
Begeleider: dr. Miriam van Reijen
De eerste maandagmorgen (10.00-12.15 uur) van de maand (deelname aan
de lunch (€ 12,50 per bijeenkomst) verplicht).
In 2016 op 5/9, 3/10, 7/11, 5/12
In 2017 op 9/1, 6/2, 6/3, 3/4 en in 2017 op 1/5.
‘Levenskunst’ is de afgelopen jaren zowel in het dagelijkse leven, in de media en in de filosofie,
psychologie, oosterse filosofie en humanisme een belangrijk thema geworden.
In de Oudheid was levenskunst, gelukkig zijn, het doel van de filosofie, waar het ‘ken u zelf’ een
centrale rol in speelde. Sinds enige tijd staat het idee van ‘levenskunst’ in de zin van autonomie,
zelfontplooiing onder kritiek, omdat het ‘t individu te centraal stelt, wat onder andere zou leiden tot
‘het dikke ik’. Bovendien wordt door sommige filosofen geconstateerd dat het streven naar geluk juist
het tegenovergestelde effect kan hebben, dus ongelukkig maken. Dit gebeurde onder meer door Joep
Dohmen, Pascal Bruckner, Rik Torfs en Paul Frissen. Rik Torfs spreekt zelfs van een
‘geluksfundamentalisme’ en Jos de Mul van ‘domesticatie van het noodlot’.
Literatuur: De inleidende tekst voor de eerste sessie wordt van tevoren in digitale vorm toegestuurd;
tijdens die sessie wordt een syllabus uitgedeeld..
Code: MR-2
Leesgroep
Spinoza’s praktische filosofie aan de hand van zijn Ethica
Begeleider: dr. Miriam van Reijen
De eerste maandagmiddag (13.30-15.45 uur) van de maand (deelname aan
de lunch (€ 12,50 per bijeenkomst) verplicht)
In 2016 op 5/9, 3/10, 7/11, 5/12
In 2017 op 9/1, 6/2, 6/3, 3/4 en 1/5
Met Ethica beoogt Spinoza geen moraal met geboden en verboden, maar een handleiding voor
duurzaam geluk. Na de eerste inleidende bijeenkomst volgen we stap voor stap de filosofische weg die
Spinoza in de Ethica schetst. In deel 1 laat Spinoza zien dat er slechts één natuur of ‘al-wat-ís’ is,
waarin alles gebeurt door de werking van de natuurwetten. Vanaf deel 2 gaat het alleen nog over de
mens, bij wie eveneens alles, zowel naar lichaam als naar geest beschouwd, gebeurt als gevolg van
door ons in principe te kennen oorzaken. Het belangrijkste is dan - in het kader van een duurzaam
geluk - om de oorzaak van alle passies (lijden) te kennen (deel 3) en de oorzaak van de onmacht van
het verstand daartegen (deel 4). Er is een andere manier van kennen nodig, het intuïtieve weten, dat de
noodzakelijkheid van alles inziet, en daarmee alle lijden opheft (deel 5). Zo (b)lijkt Spinoza eerder een
filosoof van de oosterse dan van de rationele, westerse verlichting te zijn. Maar dan wel een met een
Hollandse koopmansgeest, die schrijft dat zijn filosofie nuttig en praktisch is en die in de hele Ethica
met concrete voorbeelden een beroep doet op ieders alledaagse ervaring.
Literatuur: Spinoza: Ethica (bv. Wereldbibliotheek). Aan de deelnemers worden ruim op tijd
samenvattingen en 'leeswijzers' toegestuurd, die dit werk toegankelijker maken.
Miriam van Reijen is afgestudeerd in de sociale filosofie en ethiek en in de cultuur- en godsdienstsociologie (beide in Nijmegen). Zij was tot 1 januari 2011 werkzaam als docent filosofie en ethiek aan
de Academie voor Sociale Studies van Avans Hogeschool, Breda, en aan de opleiding Social Work
van Fontys Hogeschool, Tilburg en Eindhoven. Vanaf 1996 is zij werkzaam als docent aan de
Senioren Academie Brabant (HOVO). Daarnaast houdt zij zich al jaren intensief bezig met Spinoza; in
het bijzonder zijn theorie over de passies en zijn politieke filosofie, waarop zij in 2010 is
gepromoveerd aan de universiteit van Tilburg. Zij is bestuurslid van de Vereniging voor Filosofische
Praktijk (VFP) en bestuurslid van de Vereniging Het Spinozahuis.
Code: PS
Studiegroep
Twisten over smaak en moraal
Begeleider: dr. Pouwel Slurink
De tweede donderdagavond (20.00-22.15 uur) van de maand
In 2016 op 8/9, 13/10, 10/11, 8/12
In 2017 op 12/1, 9/2, 9/3, 13/4, 11/5
Over smaak valt niet te twisten. Maar zijn ook onenigheden over moraal puur een kwestie van goede
versus slechte smaak? Misschien niet, maar als moreel besef een vorm van kennis is, waarom
verschillen redelijk verstandige mensen dan vaak diep van mening over zaken van moraal en politiek?
Waarom die diepe kloof tussen links en rechts, bijvoorbeeld?
In de Westerse filosofie is moraal soms in verband gebracht met de oorspronkelijke bedoeling der
dingen. Plato legde een link tussen de moraal en het wezen van alle dingen, maar kon het kwaad
eigenlijk niet goed duiden. Was het een vorm van dwaling? Heeft hij de sofisten echt weerlegt die
claimden dat de moraal puur een kwestie was van manipulatie en macht? Christelijke filosofen
gebruikten soms het begrip van de vrije wil om hun geloof in een oorspronkelijk goede schepping te
redden, maar bleven dan toch eigenlijk zitten met de zonde en het vele kwaad in de wereld. Ook
minder of niet gelovig ingestelde filosofen probeerden de moraal te herleiden tot één principe: het
geluk, het genot of de innerlijke rust, het grootste geluk voor het grootste aantal, de
veralgemeniseerbare gedragsregels, het medelijden. Steeds weer bleken hun modellen toch wat te
mooi en te eenvoudig om de werkelijkheid te beschrijven of te verklaren. In de moderne tijd ontstond
er een tegensteling tussen degenen die geloofden dat de moraal gebaseerd is op gevoel (bijv. Hume) en
zij de probeerden het te herleiden tot het verstand (bijv. Kant), maar ook het sofistisch idee dat de
moraal een vorm van manipulatie is kwam terug (Nietzsche).
Gelukkig zijn ook psychologen zich gaan bezig houden met het verschijnsel moraal. De
ontwikkelingspsycholoog Kohlberg probeerde het ontstaan van een soort kantiaans “rationeel”
plichtsbesef te begrijpen vanuit een serie min of meer logische cognitieve sprongen die het kind
doormaakt. De psycholoog Jonathan Haidt was één van de onderzoekers die liet zien dat ook dit model
te mooi en simpel was om waar te zijn. Hij laat zien dat morele oordelen vaak intuïtief opborrelen uit
ons onbewuste en dat er zelfs verschillende smaken zijn op het gebied van moraal. Betekent dit dat de
moraal puur subjectief is? Ook niet. Er zijn alleen verschillende ‘morele smaakpapillen’ en die leiden
tot verschillende morele oordelen. Zo kun je bijvoorbeeld het verschil tussen links en rechts verklaren
en het verschijnsel dat de ene partij er meer religie bij haalt dan de andere. Vullen de verschillende
perspectieven elkaar aan of zijn ze een uiting van diepe belangenconflicten?
Uiteindelijk haalt Haidt er de evolutionaire psychologie bij om het verschijnsel moraal, morele en
politieke partijdigheid, en religie in al zijn complexiteit te duiden. Daarmee tilt hij zijn onderzoek naar
een niveau dat het interessant maakt voor iedereen die de filosofische vragen probeert te beantwoorden
binnen het kader van het evolutionair naturalisme.
Literatuur:
Jonathan Haidt, 2012, The righteous mind, Why good people are divided by politics and religion.
ISBN 978 0141 0391 69, London: Penguin Books.
Pouwel Slurink studeerde in Nijmegen af als hoofdvakstudent ethiek met een scriptie over evolutie en
ethiek. Hij verwierf een subsidie voor onderzoek naar de evolutie van cultuur dat resulteerde in zijn
proefschrift Why some apes became humans (2002). Daarna ging hij voornamelijk verder als
freelancer. In 2014 publiceerde hij het boek Aap zoekt zin, Waarom wij bewustzijn, vrije wil, cultuur
en religie hebben.
Code: CV
Studiegroep
Overspoeld door eindigheid. Inleiding tot de metafysica
Begeleider dr. Charles Vergeer
De eerste maandagavond (20.00-22.15 uur) van de maand
In 2016 op 5/9, 3/10, 7/11
In 2017 op 2/1, 6/2, 6/3, 3/4, 1/5, 12/6
Hoe vaak zullen mensen in de eenzaamheid van de nacht, bij het lijk van hun dochtertje/kind?, ziek en
hongerig of in de angst voor de dood, zich vragen hebben gesteld waarvan ze wel beseften dat ze er
toch geen antwoord op wisten. Maar vragen komen ook als er geen antwoorden zijn. Al de eerste
filosoof van de Griekse traditie, werd bespot toen hij weende om de dood van zijn zoon. “Dat huilen is
toch nergens goed voor”. “Omdat niets helpt, daarom huil ik juist”, antwoordde Thales.
Deze inleiding tot de metafysica, eerder als een serie colleges gegeven, heeft het karakter van
oefeningen. Drie keer zoekt het betoog steun. Eerst bij Aristoteles, daarna bij Kant en tenslotte bij
Heidegger. Het zijn drie pogingen om binnen te dringen in de duisternis van wat nauwelijks te
doorgronden is. Drie keer tasten we naar een bodem onder ons denken en steeds weer volgt een vloed
van vragen.
Literatuur: Charles Vergeer: Overspoeld door eindigheid. Inleiding tot de metafysica, ISBN 978
9460 3620 95, Uitgeverij Damon, prijs € 15,90, 2015.
Charles Vergeer (1947) is docent filosofie en ethiek aan de Fontys Hogescholen te Eindhoven en
publicist. Daarnaast recenseert hij zeer regelmatig boeken voor het tijdschrift Filosofie. Hij
promoveerde bij prof. dr. Cornelis Verhoeven op een dissertatie over Heraclitus.
Code: HW
Studiegroep
Martin Heidegger eindelijk toegankelijk gebracht: Existentiefilosofie vanuit de oorsprong en ten diepste en van binnenuit!
Begeleider: drs. Harry Willemsen
De tweede woensdagavond (20.00-22.15 uur) van de maand
In 2016 op 14/9, 12/10, 9/11, 12/12
In 2017 op 11/1, 8/2, 8/3, 12/4, 10/5
De betekenis van Martin Heidegger (1889 - 1976) voor en zijn invloed op de filosofie zijn enorm,
ondanks de ontoegankelijkheid van zijn gedachtegoed en zijn controversiële politieke overtuiging. Er
zijn daardoor maar weinig mensen, die uit eigen ervaring hierover mee kunnen praten.
Dit jaar gaan we dit veranderen: aan de hand van het boek Denken en danken. Geven en zijn, waarmee
de befaamde, onlangs overleden, filosoof Samuel IJsseling in 1964 promoveerde op het thema
Heidegger. Dit boek is voor velen de toegang tot het denken van de ‘latere’ Heidegger geworden.
IJsseling benadert het denken van Heidegger niet als een kritische buitenstaander, maar probeert het
van binnenuit te doorgronden. In eenvoudig, maar fraai Nederlands tracht hij de kern van Heideggers
vaak ingewikkelde gedachtegang te volgen, zonder hem daarbij klakkeloos te volgen.
IJsselings enkele jaren geleden verschenen artikel Het zijn en de zijnden vormt een natuurlijke
aanvulling op het oorspronkelijke boek en is daarom opgenomen in een recente heruitgave, die een
filosofische klassieker binnen het Nederlandse taalgebied lijkt te worden. Deze heruitgave is absoluut
onmisbaar voor wie zich een eigen standpunt wil vormen over het denken van Martin Heidegger.
Uw docent en begeleider zelf heeft zelden een zo rijk en inspirerend boek in handen gehad en gelezen
als dit boek. Dit is filosofie op zijn best. Doe mee!
Literatuur: Samuel IJsseling: Heidegger. Denken en danken. Geven en zijn. (ISBN 978 9460 0419
83, uitgeverij Vantilt , prijs € 19,95, 2015).
Harry Willemsen studeerde filosofie te Nijmegen, is redacteur van Woordenboek Filosofie,
hoofdredacteur van tijdschrift Filosofie, Voorzitter Wijsgerige Kring Eindhoven en directeur van het
Centre Erasme, een centrum voor onder andere filosofiecursussen in Zuid-Frankrijk.
Code: PW
Cursus
Inleidingscursus Filosofie
Docent: drs. Peter de Wind
De eerste en derde woensdagavond (20.00-22.15 uur) van de maand
In 2016 op 5/10, 19/10, 2/11, 16/11, 17/12
In 2017 op 4/1, 25/1, 1/2, 15/2.
Met deze inleidende cursus in de filosofie gaan we na welke dominante denkbeelden zich in de loop
van de geschiedenis van de filosofie hebben voorgedaan. Met behulp van het cursusboek Handboek
Wijsbegeerte volgen we de basisvraag die als een rode draad door het hele boek loopt, namelijk de
vraag naar de verhouding tussen ‘denken’ en ‘werkelijkheid’. In elke grote periode van de westerse
filosofie wordt die vraag anders gesteld en telkens op een andere manier beantwoord, omdat de
blikrichting met betrekking tot de werkelijkheid is veranderd. Drie breuklijnen in de geschiedenis van
de filosofie kunnen we en aan de hand hiervan ontdekken we dat belangrijke filosofen in hoge mate
‘kinderen van hun tijd’ waren.
Tijdens negen avonden wordt u langzamerhand vertrouwd gemaakt met essentiële begrippen van het
wijsgerige denken. De bedoeling is dat u een kapstok wordt aangereikt waarmee u inzicht krijgt in de
ontwikkelingsgeschiedenis van het wijsgerig denken en op basis waarvan u zelf aan de slag kunt gaan
met de houding van verwondering -sinds Plato begin en beginsel van wijsbegeerte-, het stellen van
kritische vragen aan bijvoorbeeld wijsgerige teksten en het zelfstandig verwoorden van voorlopige
antwoorden op hedendaagse vragen. Steeds worden de vragen en oplossingen die in het verleden zijn
gesteld en gegeven ook op de snijtafel van de hedendaagse werkelijkheid gelegd: actualisering van
filosofische ideeën door ze te toetsen aan de eigen ervaring loopt door de hele cursus heen. Hete
hangijzers in deze moderne tijd op ethisch, esthetisch en sociaal-politiek terrein worden opgepakt door
ze in een bepaalde context te plaatsen en de achtergronden ervan te schetsen.
Literatuur: Campus Handboek Wijsbegeerte door Antoon Braeckman, Bart Raymaekers en Gerd Van
Riel (ISBN 978 9020 9886 42, LannooCampus,, prijs €24,99, 2016, 10e druk).
Peter de Wind is oud-docent filosofie verbonden aan het Augustinianum. Hij is secretaris en
penningmeester van de Wijsgerige Kring Eindhoven, redacteur van de rubriek Filosofie & Onderwijs
van het tijdschrift Filosofie, auteur en tevens co-redacteur van het Woordenboek Filosofie dat in 2015
bij uitgeverij Garant in herdruk is verschenen.
Code: PZ
Studiegroep
Zelf Kant lezen
Begeleider: dr. Peter van Zilfhout
De tweede maandagavond (20.00-22.15 uur) van de maand:
In 2016 op 12/9, 10/10, 14/11, 12/12
In 2017 op 9/1, 13/2, 13/3, 10/4, 8/5
In deze cursus leest u onder begeleiding een tekst van de filosoof Immanuel
Kant (1724-1804). In 1790 publiceerde Kant het boek Kritiek van het oordeelsvermogen. In de cursus
lezen we het Voorwoord en Deel 1: Kritiek van het esthetisch oordeelsvermogen.
Het boek is niet alleen relevant voor degene die is geïnteresseerd in kunstfilosofie, maar voor iedereen
die een keer Kant zelf wil lezen, om er achter te komen hoe hij zelf zijn denken opbouwt en
presenteert. De cursus is ook interessant voor eenieder die een filosoof aan het werk wil zien. Kant
zelf lezen is een behoorlijke uitdaging, maar anderzijds: de meerwaarde is groot: u heeft rechtstreeks
contact gehad met een van de grootste westerse filosofen,
Literatuur: Immanuel Kant, Kritiek van het oordeelsvermogen, ISBN:978 9085 0634 83, uitgeverij
Boom, 2009.
Peter van Zilfhout is als filosoof verbonden aan Fontys Hogescholen en de Open Universiteit
Nederland. Hij publiceerde eerder over de filosofische verbeeldingskracht bij Sartre en Deleuze,
democratische waarden, en het nihilisme.