De ziel in de filosofie

De ziel in de filosofie
Gerard Visser start zijn verhaal met, het kan het bijna anders, Plato en Aristoteles. Voor Plato is de
ziel ‘ het raadsel van de eenheid’ van de mens, van het levende (als antwoord op de vraag: ‘ waarom
vallen we niet uit elkaar?’). Plato is ambigu over de ziel, Aristoteles is veel scherper over de ziel.
Visser noemt Aristoteles een erg rijk denker en mede bereider van de ‘ illusie van de kenbaarheid van
de ziel’ (Vissers eigen thema).
Aristoteles: de ziel is oorzaak van beweging, van nieuw leven, is het vormgevende principe van het
lichaam. Anders dan in de latere filosofie is bij Aristoteles de ziel nog deel van de wetenschap en
kenbaar. De ziel laat zich fysicaal begrijpen door de vermogens te vertalen in de organen en functies
van het lichaam. De ziel is de eenheid van het organische. Zodra we de mens animal rationale gaan
noemen hebben we het metafysische standpunt verlaten en zijn we beland bij het brein.
Immanuel Kant is nooit aan de animal rationale gaan twijfelen. ‘ Wat is de mens?’ luidde de vierde
vraag die vooraf gaat aan de drie bekende vragen: wat kan ik kennen, wat mag ik geloven, wat moet
ik doen. Martin Heidegger is wel gaan twijfelen aan de rationaliteit van de mens. Heidegger
verandert de vraag ‘ wat is de mens?’ in ‘wie is de mens?’ en Visser, op zijn beurt maakt deze
tweede vraag nog persoonlijker door hem te herformuleren als ‘ wie ben ik eigenlijk?’ Deze (laatste)
vraag stellen is als een overval van buiten op jezelf. In dat woordje ‘ eigenlijk’ gaat een aparte,
innerlijke dynamiek schuil en die is typisch menselijk. Je verhoudt je als mens tot de wereld en je
verhoudt je ook tot jezelf. Het is als een bewogenheid van ' van jezelf weggeraakt zijn en weer
teruggeroepen worden naar jezelf’. En dat alles draait om drie woorden: ik, ben, wie. Bezinning op
deze drie woorden bepaalt de mens bij zijn uniciteit, zijn enkeling zijn, afgezonderd van andere
mensen. Daar zit volgens Friedrich Nietzsche iets raadselachtigs in, een mate van geluk die eeuwig is.
Dat is dan ook de opdracht aan je zelf in het leven (volgens Nietzsche): trouw blijven aan wat je ooit
gelukkig heeft gestemd.
Nietzsche houdt vast aan de ziel, Heidegger laat de ziel vallen. De taak van de ziel wordt
overgenomen door het zelf – maar daarmee is het raadsel nog niet opgelost. Teruggeroepen worden
= aanspreekbaar zijn op iets, aangesproken worden.
Visser: als je je (als individueel, uniek mens) niet bindt, gebeurt er niets want je wordt dan nooit
aangesproken en daarmee hoef je ook nooit je ziel bloot te geven.
Je ziel – het onbekende; je zoekt altijd maar vindt hem niet. Definieer de ziel daarom niet te
naturalistisch want als je dat doet perk je de ruimte van het begrip ziel in. Houdt de ruimte rond de
ziel ruim, groot.
Teruggeroepen zijn = herinneren aan het geluksmoment. Resonantie = dat wat jou terugroept. De
wijdte van het gemoed roept je terug. Je bent weggeraakt van je zelf en wordt weer teruggeroepen.
Het gemoedsbegrip is wat dit betreft breder dan het gevoel, meer omvattend.
Visser: maak scherp onderscheid tussen wetenschappelijke uitspraken en dat wat voortspruit uit je
eigen levenservaring die altijd individueel en uniek is. (‘ Het is de taak van de filosoof om
verschillende discoursen te onderscheiden’ ).
Iemand vroeg: ‘ hoe word ik?’ en geeft als voorbeeld Martin Buber en Emmanuel Levinas die de
groei van de mens, de menswording zelf verbinden met de Anders, het aangesproken worden, het
ontwakend ethisch besef. Anders gezegd: ik word door confrontatie, met mijn sterfelijkheid
(Nietzsche), met mijn lijfelijkheid (Heidegger), met de Ander (Levinas).
Visser herkent de vraag maar stelt een tegenvraag: als je die alle drie (sterfelijkheid, lijfelijkheid, de
ander) zo zwaar maakt, hoe kan dat dan? Is er niet iets wat die drie verbindt en dat ik ziel kan
noemen? De voorwaarde om je open te stellen is niet alleen een zaak van de ander maar
veronderstelt ook dat je aan jezelf gestorven bent. Het ‘ ik’ wordt aangesproken maar laat zich ook
aanspreken, moet iets van zijn eigenheid ontdoen, zich openstellen. Het komt dus niet alleen van de
andere kant.