UDL-lezing, 30 september 2008

UDL-lezing, 30 september 2008
Hersenen, neuronen en evolutie:
Wat is er met de ziel gebeurd?
Dr. T.A. Smedes
Faculteit Godgeleerdheid, K.U. Leuven
Samenvatting:
Vandaag de dag is het nog moeilijk om over de ziel te spreken. Tegelijkertijd is er meer dan ooit
belangstelling voor reflecteren over een ‘leven’ na de dood. In Nederland staat bijvoorbeeld het
boek Eindeloos bewustzijn van de cardioloog Pim van Lommel over bijna-doodervaringen al
maanden op de bestsellerlijsten. In de lezing zal ik in drie ‘luiken’ ingaan op de problematiek van
het spreken over de ziel.
Ik zal een historische schets geven van het denken over de ziel aan de hand van de
klassieke ideeën van Plato, Aristoteles, Thomas van Aquino, en Descartes.
Vervolgens zal ik laten zien hoe de moderne wetenschap het spreken over de ziel, met
name de klassieke dualistische visie, heeft geproblematiseerd. Ten eerste is er fysisch het
probleem van de interactie tussen ziel en lichaam. Dit probleem met dualistische
zielsvoorstellingen wordt met name prominent sinds de 16e en 17e eeuw door de opkomst van
een nieuwe visie op materie. Ten tweede is er de evolutietheorie, die uitgaat van een continuïteit
van mens en dier, waarbij de vraag wordt: waar in de evolutionaire geschiedenis komt de ziel
binnen? Ten derde zijn er vanuit de neurowetenschappen grote vraagtekens te stellen bij het idee
van een substantiële ziel. Cognitieve activiteiten, die klassiek verbonden werden met de
werkzaamheid van de ziel, worden door de huidige neurowetenschappen aan bepaalde
hersenprocessen gekoppeld, waardoor er geen beroep meer hoeft te worden gedaan op een
mysterieuze zielscomponent.
Ten slotte zal ik ingaan op de vraag wat de relatie is tussen het christelijk geloof en
bepaalde zielsconcepten. Het lijkt immers alsof het christendom (en de RK-traditie met name)
noodzakelijkerwijs een dualistische zielsvisie veronderstelt. Ik zal echter proberen te betogen dat
de zaken iets gecompliceerder liggen, en dat het binnen het christelijk geloof niet zozeer gaat om
een bepaalde zielsvisie, maar om een mensvisie, in het bijzonder een visie op de relatie tussen
mens en God.
-1-
Centraal in mijn betoog zal staan dat er doorheen de geschiedenis een pendelbeweging
zichtbaar is van meer Platoonse-dualistische en Aristotelisch-monistische visies. Daarbij lijkt het
erop dat we ons momenteel in een soort overgangssituatie bevinden, waarin tussen de meer
monistische en materialistische visies van de natuurwetenschappen en de dualistische visies van
bijvoorbeeld William James en Van Lommel een strijd gaande is. Welke visie uiteindelijk de
overhand zal krijgen, is nog onbeslist.
Verder lezen:
Aristoteles. Over de ziel (De Anima). Verschillende edities en vertalingen. (Zeer moeilijke doch
klassieke verhandeling over de ziel van leerling van Plato en grootste inspiratiebron van Thomas
van Aquino.)
Brown, Warren S., Nancey Murphy, H. Newton Maloney (Eds.). Whatever Happened to the Soul?
Scientific and Theological Portraits of Human Nature. Minneapolis: Fortress Press 1998. (Goede,
afwisselende en toegankelijke bundel over de relatie van geest en lichaam vanuit verschillende
disciplines.)
Descartes, René. Meditaties over de eerste filosofie en De passies van de ziel, in verschillende uitgaven,
maar gebundeld in De uitgelezen Descartes. Ingeleid en toegelicht door Han van Ruler. Tielt:
Lannoo, Amsterdam: Boom 1999. (Na Plato de meest geciteerde klassieke dualistische visie op de
relatie tussen lichaam en geest.)
Flanagan, Owen. The Problem of the Soul: Two Visions of Mind and How to Reconcile Them. New York:
Basic Books 2002. (Reductionistisch-materialistische visie op de relatie tussen geest en lichaam.)
Van Lommel, Pim. Eindeloos bewustzijn: Een wetenschappelijke visie op de bijna-dood ervaring. Kampen:
Ten Have 2007. (Verdediging van een dualistische zielsvisie op basis van Van Lommels
onderzoek naar bijne-doodervaringen en quantummechanische speculaties; boek is in Nederland
een enorme bestseller en genomineerd voor de NS-Publieksprijs 2008.)
Murphy, Nancey. Bodies and Souls, or Spirited Bodies? Cambridge: Cambridge University Press 2006.
(Verdediging van ‘niet-reductief fysicalisme’, waarin het zielsconcept eigenlijk verdampt; Murphy
claimt dat dit de visie op de ziel is die ook in de Bijbel wordt verdedigd.)
Van Peursen, C.A. Lichaam, ziel, geest: Inleiding tot een wijsgerige antropologie. Utrecht: Bijleveld 19786.
(Helder overzicht – hoewel ietwat ouderwets taalgebruik – van verschillende wijsgerige posities
ten aanzien van de relatie tussen geest en lichaam.)
Plato. Phaedo. Verschillende edities en vertalingen. (Klassieke dialoog over Socrates’ laatste uren
en bespiegelingen over de ziel.)
-2-
Schreiber, Mathias. Was von uns bleibt: Über die Unsterblichkeit der Seele. München: Deutsche VerlagsAnstalt 2008. (Essayistisch geschreven, maar zeer toegankelijk historisch overzicht van
zielsvoorstellingen door de eeuwen heen.)
Swinburne, Richard. The Evolution of the Soul. Rev. edition. Oxford: Oxford University Press 1986.
(Een moderne en zuiver filosofisch-argumentatieve verdediging van klassiek dualistische visie.)
Ward, Keith. In Defence of the Soul. Oxford: Oneworld Publications 1998. (Ward lijkt een
Aristotelische visie op de ziel te verdedigen, met toch enigszins dualistische trekken; gaat in
gesprek met modern natuurwetenschappen.)
Zimmer, Carl. Soul Made Flesh: The Discovery of the Brain – and How It Changed the World. New York:
Free Press 2004. (Toegankelijk geschreven geschiedenis van het moderne hersenonderzoek en
hoe dit een impact had op het denken over de ziel.)
-3-