van Poseidippos Epigrammen Poseidippos Epigrammen van Tot het het einde einde van de vorige van de de dichter dichter Poseidippos eeuw was was de vorige eeuw Poseidippos Tot alleen bekend als als de de auteur auteur van van een een paar dozijn epigrammen, epigrammen, paar dozijn alleen bekend de meeste meeste te waarvan de te vinden vinden zijn in de Anthologie Graeca. zijn in Anthologia Greece. waarvan Het bekend dat dat hij was bekend omstreeks 310 v.Chr. in in Pella, hij omstreeks Pella, Het was werd en dat hij Macedonië. en dat geboren werd hij enige enige tijd tijd op Samos Macedonië, geboren woonde. Ook wist dat men deel van een van zijn hij een belangrijk belangrijk deel zijn woonde. Ook wist men dat hij werkzame leven doorbracht in in Alexandrië, Alexandrië, aan het hof van werkzame leven doorbracht Ptolemaios IIII Philadelphos en dat hij Philadelphos en hij omstreeks 247 v.Chr. Ptolemalos in Egypte overleden moet moet zijn. Egypte overleden zijn. in De geringe interesse voor het werk veranderde toen in de voor het geringe interesse De 1990 een werd die die eeuwenlang jaren gevonden papyrus eeuwenlang jaren 1990 een papyrus gevonden werd was omdat verwerkt verborgen was tot gebleven, een hij verwerkt was verborgen was gebleven, omdat hij tot een omhulsel mummie. van papiermaché een had Blijkbaar papiermaché omhulsel van een mummie. Blijkbaar de mummie-maker in de de 2de eeuw v.Chr. een een oude mummie-maker kon zijn werk gedichtenbundel gerecycled. gerecycled. Gelukkig Gelukkig kon zijn werk gedichtenbundel worden en is een gedeeltelijk ongedaan de en zo zo is ongedaan gemaakt een van van de gemaakt worden gedeeltelijk oudst overgebleven dichtbundels bewaard bewaard gebleven. overgebleven dichtbundels gebleven. oudst Het handschrift wordt 230-200 v.Chr. gedateerd op Het handschrift wordt gedateerd 230-200 v.Chr. de staan 112 Op vele zeer waarvan papyrus epigrammen, waarvan vele Op de papyrus staan 11 2 epigrammen, zeer staat geen auteur en er auteur bij er staat vermeld. Maar beschadigd zijn, Maar zijn, en bij vermeld. beschadigd twee ook bekend uit uit andere andere bron bron en epigrammen blijken blijken ook bekend en zijn zijn twee epigrammen het werk werk van Inmiddels wordt van Poseidippos. wordt algemeen Poseidippos. Inmiddels algemeen het dat alle deze auteur zijn. van aangenomen epigrammen aangenomen dat alle epigrammen van deze auteur zijn. De Griekse Griekse tekst tekst van de papyrus, die in in Milaan van de Milaan bewaard bewaard papyrus, die De werd in in 2001 2001 gepubliceerd. wordt, gepubliceerd. wordt, werd hebben vele vele geleerden zich op die die recente Natuurlijk hebben recente vondst geleerden zich Natuurlijk vondst dit heeft en in talloze artikelen gestort twee en twee geresulteerd in talloze artikelen en gestort en dit heeft geresulteerd interessante bundels, in 2004 2004 en 2005. Al AI eerder, in 2003, en 2005. bundels, in eerder, in 2003, interessante heeft J.M. Bremer Bremer voor Hermeneus een voor Hermeneus artikel geschreven een artikel geschreven heeft J.M. waarin in het de nieuw hij bijzonder ingaat gevonden op waarin hij in het bijzonder ingaat de nieuw gevonden die op de de papyrus voorkomen. grafgedichten papyrus voorkomen. grafgedichten die Het is opmerkelijk dat de de gevonden in negen opmerkelijk dat gevonden epigrammen epigrammen in negen Het is onderverdeeld (waarschijnlijk oorspronkelijk tien) tien) categorieën categorieën onderverdeeld (waarschijnlijk oorspronkelijk De die met name genoemd zijn. De onderwerpen onderwerpen die met name worden, zijn genoemd worden, zijn zijn. over stenen, ÀiBiKó, over (1) oíwvooKomKói‚ voortekens, stenen, (2) (2) oiwvooKorriKéx, voortekens, (1) keldx, (3) ÒVOÛEIJGTIKÓ, wijgeschenken, wijgeschenken, (4) êmeúpBioi, grafschriften, (4) rrieUpOic.4, grafschriften, (3) CrvoekpaTiKá, (5) ÓVÖQIOVTOTÏOHKÓ, standbeelden, inmmíi, (6) paardenraces, (5) elv8piovi-orroliK61, standbeelden, (6) inrridt, paardenraces, (7) (8) k4.101-1K6, íoipciTiKói, genezingen, (7) voiuoiymói, vouoyiKá, schipbreuken, schipbreuken, (8) manieren. Ook in de (9) Tpónoi, grootste oud—Griekse (9) TpOnol, manieren. Ook in oud-Griekse de epìgrammenverzameling, epigrammenverzameling, de Antho/ogia Anthologie Graeca komen veel veel van deze onderwerpen Een opmerkelijk gemis van deze onderwerpen geregeld geregeld terug. terug. Een gemis in de teruggevonden de drankdrank- en en liefdesgedichten, zijn de liefdesgedichten, in de teruggevonden papyrus zijn terwijl terwijl deze toch het merendeel van het van van ouds ouds bekende werk Poseidippos uitmaken. werk van van Poseidippos ln de vertalingen hieronder wil In de vertalingen hieronder wil ik ik van van elk elk van van de de onderwerpen onderwerpen één of voorbeelden Uit meer (1)-(9) (1)-(9) één of meer voorbeelden geven. Uit sommige gedichten blijkt duidelijk bewondering of gedichten blijkt duidelijk de de bewondering of venNondering verwondering de dichter van wat ziet van de dichter voor voor wat hij hij ziet (stenen, (stenen, standbeelden). standbeelden). Andere lijken geschreven Andere epigrammen epigrammen lijken geschreven om om bij bij het het hof hof in in de de smaak Daar komen natuurlijk vooral smaak te te vallen. vallen. Daar komen natuurlijk vooral de de lofdichten voor Ptolemaeïsche aanmerking die voor in in aanmerking die de de overwinningen overwinningen van van de de Ptolemaeïsche en koningen koninginnen bij wagenraces beschrijven, koningen en koninginnen bij beschrijven, en en ook ook de ter de ere die van admiraal gedichten tempels Kallikrates, de gedichten ter ere van de tempels die admiraal Kallikrates, hoveling priester van hoveling en en priester van de de Philadelphoi,opricht Philadelphol, opricht ter ter ere ere van van Arsinoë De nummers koningin (AB 39, koningin Arsinoë (AB 39, 116, 116, 119. 119. De nummers verwijzen verwijzen de plaats naar het epigram plaats van naar de van het epigram in in de de uitgave uitgave van van Austin Austin en en Aan de Bastianini). Bastianini). Aan de andere andere kant kant krijg krijg je je soms soms ook ook de de indruk indruk dat nieuwtjes van zijn epigrammen dat de de dichter dichter de de nieuwtjes van de de dag dag in in zijn epigrammen Dat is vooral het de geval bij verwoordt. schipbreuken verwoordt. Dat is vooral het geval bij de schipbreuken en en bij bij Maar de de sommige grafgedichten. en bij genezingen sommige grafgedichten. Maar bij de genezingen en de voortekens voortekens wordt wordt het het toch toch moeilijk moeilijk de de doorvertelde doorvertelde verhalen verhalen van van anekdotes te onderscheiden. In alle anekdotes te onderscheiden. In alle gevallen gevallen is is het het wel wel duidelijk duidelijk dat epigrammen geen dat de de epigrammen geen opschriften opschriften meer meer zijn, zijn, maar maar bedoeld bedoeld in gezelschap om om in gezelschap voor voor te te dragen dragen en en ermee ermee te te schitteren. schitteren. In Over stenen (ÀiôiKói) beschrijft In Over stenen (A1131K6) beschrijft Poseidipposjuwelen, Poseidippos juwelen, maar maar ook rotsblokken en magneten. ook rotsblokken en magneten. In standbeelden (cv8piciv-rotroliKa) (óivöpioivTorronKór) laat In Standbeelden laat hij hij zich zich Iovend lovend uit uit over over de hellenistisch realistische in de beelden de typisch typisch hellenistisch realistische weergave weergave in de beelden die die in tegenstelling hij hij ziet, ziet, in tegenstelling tot tot de de meer meer statische statische in in de de klassieke beeldhouwkunst. ln een epigram waarin beeldhouwkunst. In een epigram waarin de de Kolossos Kolossos van van Rhodos beschreven wordt de (AB 68), hoorje bewondering Rhodos beschreven wordt (AB 68), hoor je de bewondering doorklinken doorklinken voor voor het het vakmanschap vakmanschap van van de de bronsgieter bronsgieter die die het het elkaar zó’n voor beeld te hoewel de Rhodiërs krijgt groot maken, voor elkaar krijgt zO'n groot beeld te maken, hoewel de Rhodiërs hadden willen eigenlijk eigenlijk toch toch een een nog nog veel veel groter groter beeld beeld hadden willen hebben. hebben. Piet Hemker Hemker Piet Dr. Dr. Piet Piet Hemker Hemker (1941) (1941) was was tot tot zijn zijn pensionering pensionering in in 2006 2006 werkzaam werkzaam als als hoogleraar hoogleraar numerieke numerieke wiskunde wiskunde bij bij het het Centrum Centrum voor voor Wiskunde Wiskunde en en Informatica Informatica en en de de Universiteit Universiteit van vanAmsterdam. Amsterdam. Tekening Tekeningvan van een een beeld beeld van van in de Poseidippos Poseidippos in de Vaticaanse Vaticaanse Musea Musea inin Rome. Rome. HERMENEUS HERMENEUS 85-3 85-3 1 4 145 5 Portret van Pto/emaios II Philadelphos en Arsinoe II. De zgn. Gonzagacamee, drielagige sardonyx, vervaardigd in de 3de eeuw v.Chr. in Alexandrië {Staatsmuseum De 146 Hermitage, SL-Perersburg). HERMENEUS 85-3 Lagos Arsinoë X Stamboom Iîlíl Ptolemaios l Soter X van de Ptolemaioi. Berenike l 304 282 - Arsinoë I Ptolemaios ll X |_I__l Ptolemaios III Philadelphos 284 282 246 - Euergetes l X - Berenike Il X Arsinoë Il Ptolemaios Nios 246 222 267 259 - 1 ‘rpórroi (manieren van doen) spreken doden vanuit hun graf voorbijgangers toe. Het lijkt een reactie op de meer respectvolle grafgedichten. Dat TpÓTÏOI geen ongebruikelijk genre was, zien we bijvoorbeeld bij Kallimachos in Anthología Palatina 7, 318: MP1 xcípsiv zing]; pa, KorKòv Kéolp, óiÀÄòi nóipsìxôt Îoov èpoì xoxípenv èoTì ‘rò pò oè nsÀcìv. ‘Groet niet, rotzak, schiet op. loop door, / ik lig hier alsje weg bent’. Poseidippos is hier een stuk vriendelijker en geestiger. me pas goed AI met al behandelt Poseidippos een bont Lysimachos I:|__l - In de X palet van onderwerpen de hele serie geeft een mooi beeld van zaken die de mensen in die hellenistische tijden bezighíelden. Op deze en plek kunnen we uit elk onderwerp maar een klein aantal epigrammen weergeven. Voor degene die méér wil lezen is een uitgebreidere verzameling beschikbaar op internet (http://pieth.home.xs4aII.nI/posidippus/)‚waar 00k de Griekse tekst gevonden kan worden, samen met een korte woordenlijst per epigram. Natuurlijk kent het manuscript van de tekst talloze hiaten en onduidelijkheden. De hier vertaalde epigrammen waren niet al te zeer verminkt en voor de vertaling heb ik gebruik gemaakt van de tekst met conjecturen zoals gepubliceerd in Austin en G. Bastianini. Ik heb gekozen voor een vrij letterlijke vertaling. Beknopte bibliografie B. Acosta-Hughes, E. Kosmetatou en M. Baumbach (red.)‚ Labored in Papyrus Leaves‚ Perspectives on an Epigram Col/action attributed to Posidippus (Washington D.C. 2004). C. Austin en G. Bastianini. Posídippi Pellaei quae supersunt omnia (Milano 2002). J.M. Bremer, Nieuwe grafgedichten uit een oude kist, Hermeneus 75,2 (2003) 12535. J.M. Bremer, De ‘nieuwe Poseidippos.’ Een dichtbundel uit de Oudheid? Lampas 39 (2006) 3-17. K. Gutzwiller (red.)‚ The New Posidippus. A Hellenístic Poetry Book (Oxford 2005). HERMENEUS 85-3 147 En het is ook de ronde rolsteen van Antaios niet, wel van de drietand, het wondenrverk van de Donkergele gesneden steen met leeuw, uit de 1ste-2de maar eeuw n. Chr. Kaphereïsche zeeï. Poseídon, beteugel uw grote hand en voer de zware golf niet vanuit de zee {Nationaal Museum, Belgrade). naar de kale kust. diepte van de zee een steen van 24 el tilde, zult u gemakkelijk een heel eiland in zee maaien.’ Omdat 1 De u uit de Kaphereïsche kaap: een kaap aan de zuidkust van Euboía. (AB 20) ‘Zoals en u vroeger het hoge Helike met één golf trofï het geheel, tezamen met zijn zo zou u ook als klippen tot zand liet worden, honderd-armige stormwind opgerezen zijn tegen Eleusisz, als Demeter uw hand niet gekust had. Maar nu, Heer van Geraistos3, houd mët de eilanden Over stenen (AB 5) ‘Timanthes sneed deze schitterende saffier, deze Perzische halfedelsteen gevat in goud, Voor een tedere kus dit ook Ptolemaios’ land Demylos. kreeg de donkerharige Nikaia uit Kos lieflijk geschenk.’ ‘Dit is een verraderlijke steen. Als ze geolied is, wonder van bedrog, loopt het licht over het gehele oppervlak. Maar als het oppervlak is opgedroogd, flitst direct de gegraveerde Perzische leeuw tevoorschijn die zich uitstrekt naar de mooie zon.’ ‘Je moet niet proberen uit te rekenen hoeveel golven die steen de woedende zee wegbrachten! Poseídon schudde hem flink en toen hij afbrak wierp hij die zo ver van stootte hem naar een (AB 23) ‘Als je ‘s morgens een meeuw ziet duiken in een golf van de zee, visserman, dan moetje dat beschouwen als een goed teken, en dan moetje de veelhaak laten zakken en het grote net uitwerpen en de fuiken. Je zult dan nooit zonder vangst terugkomen.’ (AB 32) ‘Een dienaar bracht Antímachos, die moest, Polyphemos had hem dodelijk verliefd met Galatea rondzwom. zijn gordel en zijn wapens, maar hij viel, toen hij uitgleed in de die zo vaak HERM ENEUS 85-3 Griekse stad in het noorden van de Peloponnesos die in de winter van 373 v.Chr. door een aardbeving geheel in zee verdween. In 2001 werden 1 Helike was de steden, plomper dat-iewas dan Polyphemos’ deur-steen. niet kunnen optillen, die geitenhoeder 148 vrij van aarbevingen.’ Over voortekens (AB 19) vijftien meter stevige golf van zijn plek, en hij kusten resten van de plaats gevonden (zie wvvw.heIikeproject.gr). 2 Eleusis, hier een voorstad van Alexandrië. 3 Geraistos plaats aan de zuidkant van Euboia, met een heiligdom voor Poseídon. (AB 13) rots van wel snel op één en voor naar de marmeren strijd hal in van lllyrië het huis. Antimachos’ hart raakte van slag door het voorteken van dienaar, die direct daarna de gewichtige held als een klein beetje as uit de strijd kwam omdat hij dacht dat hij de energie van Athene in zich had. De zwarte Ares bracht hem, die wedijverde met de goden, in slaap. terugbrengen.’ (AB 33) En zo vertrok de onechte bruidegom naar de Hades.' Over wijgeschenken ‘Aristoxenos de Arkadiër had hem was, een de onnozele smachtte naar grote droom die te groot voor dingen. Hij meende als bruidegom van Athene, in het huis van de Olympische Zeus, de gehele nacht in haar gouden kamer te slapen. Toen hij ‘s morgens wakker werd, mengde hij zich in het strijdgewoel zijn , (AB 36) ‘Arsinoëi, aan u is deze linnen hoofddoek uit Naukratis gewijd, zodat de wind door de plooien kan spelen. Daarmee, beminde vrouwe, wilde u zich, in mijn droom, het zoete zweet afvegen, als u klaar was met Uw zware vermoeienissen, Zo verscheen u, die Uw broer bemint, met een puntige speer in uw hand, Vrouwe, en een hol schild aan uw arm. Het meisje Hegeso, van Macedonische afkomst, legde de strook wit linnen voor u neer, omdat u haar erom vroeg.’ 1 Arsinoë II, de zusterechtgenote van Ptolemaios Il. Hun goddelijke verering dateert van 271 v.Chr.‚ vóór haar overlijden in 269. In Alexandrië werd de cultus van de Philadelphoi gecombineerd met die van Alexander (hun ouders, de Theoí Soteres, hadden hun eigen cultus). Arsinoë II werd ook geïdentificeerd met Aphrodite. In dit epigram lijkt ze meer geïdentificeerd te worden met Athene. (AB 39) ‘Of je nu schip de zee wil oversteken het vaste land wil vastmaken, zend een groet aan Arsinoë van de Behouden Vaart en roep uit haar tempel de machtige godin die admiraal Kallikrates uit Samosi zoon van Boi'skos of een met een kabel aan — — daar geplaatst heeft. Vooral voorjou, zeeman. Maar ook een ander die behouden vaart nastreeft vraagt vaak iets van deze godin. Of je nu jouw gebeden naar de godin zendt omdat je het vasteland nadert, of omdatje de goddelijke zee opvaart, je zult bij haar een gewillig oor vinden.’ Arsinoë als Isis-Selene uit de 3de eeuw MCÍIK (Louvre, Parijs). HERMENEUS 85-3 149 Portret kopie van Alexander. Romeinse naar een was aanvoerder van de Ptolemaeïsche vloot circa 270-250 v.Chr. en vertrouweling aan het hof van Ptolemaios II 1 Kallikrates van Samos 4deeeuws bronzen origineel van Lysippos (Louvre, Parijs). Philadelphos. Grafschriften (AB 45) ‘Korinna uit Marathos, die hier ligt, stopte er op hoge Ieeftijd mee eigen handen het moeilijke weefgetouw te bedienen. Hoewel ze tachtig jaar was, kon ze toch met de helder klinkende weversnaald nog de fijne schering weven. Het ga de vrome vrouw goed, na zoveel werk, zij die in haar lange leven een vijfde oogst van dochters zag.‘ met haar (AB 53) ‘Kalliope, hier lig je. Jouw vriendinnen huilen om jou, meisje, en om dat ellendige nachtfeest toen, waarbij je voorje moeder het prachtigste beeld van de hemelse Kypris van het hoge dak afviel.’ — — (AB 57) ‘Toen Philonis eens een kind baarde, ontrolde een wilde slang zó zijn spiraal boven haar hoofd, donker en geschubd: een gloed van vuur ontstekend in zijn ogen strekte hij zich al naar de vlechten in haar hals en wilde hij het kind aan haar boezem grijpen, verschrikkelijk! Van schrik deed het de ledematen van de vrouw in het kraambed bezwijken. Als gevolg van die monsterlijke voortekens kwam u aan uw einde, vrouw, maar uw zoon bleef toen ongedeerd en kreeg mettertijd grijze En hij legde niets van het uiterlijk van helden erin. Maar hij boetseerde de oude perfectionist met al zijn vaardigheid, met de werkelijkheid als hetjuíste richtsnoer. Het lijkt of hij gaat spreken, met zoveel karakter heeft hij hem afgeschilderd, levend, hoewel de oude brons is. haren.’ zo Over standbeelden Dankzij Ptolemaios —god en koning tegelijk- is deze man uit Kos voor de Muzen als standbeeld opgesteld.’ man van (AB 63) ‘Hekataíos heeft dit brons in alles HERMENEUS 85-3 Philitasl gelijkend (circa 340280 v.Chr.) was dichter. in Alexandrië, waar hij leraar van tijd lange J. Philitas van Kos gemaakt, Hij precies. tot in de randjes van zijn nagels. Zowel in formaat de gelijkenis nastrevend als Ptolemaios Il was. vlees. 150 aan in levensecht leefde (AB 65) Over paardenraces ‘Lysippos, beeldhouwer uit Sikyon, stoutmoedige hand, geweldig bedreven handwerksman, werkelijk vuur schiet de blik in jouw brons, datje de beeltenis van Alexander gaf. Z0 is de Perzen toch niets te verwijten? Logisch dat de koeien voor de leeuw weglopen!‘ (AB 71) ‘Dat rijpaard van mij, Vurig, wón en ook ik bij de 200 meter, op dezelfde Pythische Spelen. Tweemaal werd ik, Hippostratos, als winnaar uitgeroepen. Mijn paard had de prijs, en ook ik, eerbiedwaardig ThessaIië.' (AB 68) ‘De Rhodiërs wilden een zeer grote Helios neerzetten Maar Chares uit Lìndos stelde vast groot. dat niet één handwerksman een nog grotere kolos dan deze kon neerzetten. Als die eerbiedwaardige Myron de grens van vier el had bereikt, twee maal zo dan maakte Chares als eerste met zijn kunst bronzen beeld dat zo groot was als de aarde.’ een (AB 79) ‘Ja, Berenike de jonge koningin wint met haar wagenï in één keer alle prijzen voor bespannen wagenraces, bij uw Nemeïschez Spelen, Zeus. Door de snelheid van de paarden liet de wagen nadat hij om het keerpunt gekomen was menig wagenmenner achter zich. Rennend onder de teugel leken de paarden wel fakkels toen ze als eersten naar de wedstrijdleiding 3 van Argolis kwamen. — — Intaglía ring met Berenike ll uit 246222 {Walters Art Museum, Ba/timore). HERMENEUS 853 151 1 De koningin won met paarden uit haar stal. Ze mende niet zelf. 2 De Nemeïsche Spelen 3 De finish. van 249 of 247 v.Chr. Over genezlngen (AB 99) ‘Asklas uit Kreta was doof en kon het strand. noch dat van de wind gedruis Direct na de gebeden tot Asklepios ging hij naar huis om zelfs door de muren te horen praten.’ noch het van horen. (AB 88) ‘Wij zijn de eerste drie koningen en de enigen die in Olympia met wagens winnen, mijn ouders en ik. Ik ben één, zoon van Ptolemaios met dezelfde naam en zoon van Bereníke, van Eordeïsche afstamming, en mijn ouders zijn twee. Ik continueer de grote roem van mijn vader; maar dat mijn moeder als vrouw de overwinning met de slapen, vragend naar wie ik ben, mijn afkomst en uit welk land? Loop aan mijn steen voorbij. Ik ben Menoitios, de zoon van wagen behaalde, Philarchos dat is groots.’ Manieren van doen (AB 102) ‘Waarom staan jullie zo bij me? Waarom laten jullie me niet uit Kreta, ik praat niet veel omdat ik in het buitenland ben.’ Over schlpbreuken (AB 90) (AB 103) ‘De Noordenwind bracht Archeanax gewelddadig om ga je voorbij, noch wie ik ben, noch wie mijn ouders zijn. Kom, doe even rustig en zie hoe ik hier lig. Ik ben Soses uit Kos, de zoon van Alkaios, beste, de gelijke van jou.’ ‘Me niet vragend hij in de Egeïsche zee naar het ruige Skyros zwom. Hij zag land aan de ene kant en hij zag het aan de andere kant, toen maar vierhonderd meter op zee — zoals het hoort — uit welk land ik ben is veel verder dan zo'n stuk op het land.‘ (AB 93) ‘Wanneerje soms die brave Pythermos ergens vasthoudt, zwarte aarde, stop hem daar dan vriendelijk onder, want hij kwam om tijdens de koude Aigokeros} Maar, vader der zee, als jij hem achterhoudt, leg hem dan ongeschonden neer op een leeg strand, op een duidelijk zichtbare plek van Kyme2, en geef zijn lichaam terug, zoals het behoort, aan zijn vaderland, heer van de zee.’ Aigokeros (capricornus) dierenriem—teken Steenbok, wintertijd. 2 Kyme, stad op Euboia. 1 >> 152 HERMENEUS 85-3 Wagenrace met vierspan op een Panathenaeischeamfoor, eind 5de eeuw v.Chr. (British Museum, Landen). H E R M E N E U S 8 56