college 10 - Faculteit der Letteren

Klankleer I
college 10 Spelling
1
Overzicht
• Spellingellende
• Alfabet (verschillende schrijfsystemen)
• Historisch: Taalbouwers en uniformering
• Spellingstrijd (van alle tijden)
• Spellingregels
•
•
•
•
Principe van de Fonologie
Principe van de Morfologie
Principe van de Etymologie
Principe van de Analogie
• Dyslexie
2
Waar deze les (eigenlijk)
niet over gaat…
•
•
•
•
•
•
•
•
•
bacteriën vs. industrieën (klemtoon op laatste syllabe)
skiën (want ski), maar ik ski, ik skiede/heb geskied
pannenkoek vs. aktetas (mv. op -s)
ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Loop) vs. aids (Acquired Immuno-Deficiency Syndrome)
controle (aangepast) vs. tête-à-tête
het Standaardnederlands, het New Yorks
een Bordeauxs café vs. een fles bordeaux, bordeauxwijn
cafeetje vs. baby’tje, sms’je
cafébezoek, caféhouder, café-eigenaar, café chantant,
café-brasserie
• typische dicteewoorden: pyjama, eczeem, rattenkruit,
staatsiebezoek, sperziebonen, karbonadetje/karbonaadje
3
• hij springt ervanaf vs. hij gaat ervan uit
Waar deze les (eigenlijk)
niet over gaat…
• woordgroep: academische studie
• samenstelling: tuinstoel
•
•
•
•
•
•
maar:
gelijkwaardige elementen: zanger-componist
aardrijkskundige namen: Middellandse Zee
Middellandse Zeegebied vs. doe-het-zelfzaak vs.
langeafstandsloper
zwart-Amerikaans, Noord-Nederlands, AmerikaansEngels, pseudoklassiek
re-integratie, gala-avond, onderzeeër, lila-achtig (maar
lenteachtig)
4
50 eurobiljet, 20-jarige, honderdenzes miljoen…HELP!!!
Lang leve de spellingchecker?
• Handig voor als je niet precies weet hoe je bijvoorbeeld
“dyslexie” schrijft, maar …
• … niet alle samenstellingen of werkwoordsvormen
staan in de spellingchecker
(zie vorige les: morfologie):
spelling college, spellingscollege spellingcollege (?)
Ik weet niet wat er allemaal gebeurt.
*Ik weet niet wat er allemaal gebeurd.
5
Spelling Checker
Outfoxing the Spelling Checker:
They're know miss steaks in this newsletter cause we
used special soft wear witch checks yore spelling. It is
mower or lass a weigh too verify. How ever it can knot
correct arrows inn punctuation ore usage: an it will not
fined words witch are miss used butt spelled rite. Four
example; a paragraph could have mini flaws but wood
bee past by the spell checker. And it wont catch the
sentence fragment which you. Their fore, the massage is
that proofreading is knot eliminated, it is still berry muck
reek wired.
6 ]
['Interface' (vol. 20, no7) published by the University of California, Santa Cruz, Computer Center.
Even op herhaling: Frans
Hoe spel je de klank [o:] in het Frans?
7
Even op herhaling: Frans
Hoe spel je de klank [o:] in het Frans?
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Au
Aux
Eau
Eaux
Dos
Haut
Renault
Zéro
Abricot
Plutôt
Nasale [ã] 18 schrijfwijzes (Jean rijmt op blanc)
Open [] van mère 24 schrijfwijzes 8
Even op herhaling: Duits
Hoe spreek je de letter <s> uit in het Duits?
9
Even op herhaling: Duits
Hoe spreek je de letter <s> uit in het Duits?
– Aus
– Salt
– Stark
[s]
[z]
[]
10
Even op herhaling: Engels
Hoe spreek je de letter <a> uit in het Engels?
11
Even op herhaling: Engels
Hoe spreek je de letter <a> uit in het Engels?
–
–
–
–
–
–
–
–
Table
Arm
Hat
Ball
Share
Yacht
Private
Collar
vgl. ook:
[]
[]
[]
[:]
[:]
[]
[]
[]
Bread, Break, Beat
Roofs, Ages, Avenues
12
Meer: http://linguistlist.org/issues/13/13-3353.html
Wat staat hier? vgl. Ghoti (college 3)
If GH stands for P as in Hiccough
If OUGH stands for O as in Dough
If PHTH stands for T as in Phthisis
If EIGH stands for A as in Neighbour
If TTE stands for T as in Gazette
If EAU stands for O as in Plateau
The right way to spell POTATO should be
GHOUGHPHTHEIGHTTEEAU!
13
Spelling
• Spelling berust op afspraken
• Maar wordt niet alleen op doelmatigheid daarvan
beoordeeld
• Taalgebruikers zijn gehecht aan bepaalde spelling
• Sinds eerste spellingvoorstellen: veel discussie en
geruzie
• Niet per se typisch Nederlands, ook in Engeland en
Denemarken verhitte discussies
• Doel van deze les: inzicht geven om naast emoties ook
14
argumenten in de discussie te kunnen inbrengen
Alfabet
• Nederlandse alfabet komt van Latijnse alfabet
(dat weer voortkomt uit Griekse alfabet)
• Wel aanpassingen:
• 2 <u>’s:  <uu>  <w>
• <i> (verlengd)  <j>
• Verdubbeling klinkers (<o> vs. <oo>; pot vs. poot)
• Oorspronkelijk weinig eenheid in spelling
• Kwam pas in Franse tijd, streven naar
uniformiteit
15
Alfabet?
• Nederlandse spelling afhankelijk van klanken:
Fonematisch. Grondprincipe is één teken (grafeem) voor
één foneem (zelden consequent)
• Andere schriftsystemen:
– Anders fonematisch: alleen consonanten: Arabisch
– Syllabisch:
• Japans Katakana-schrift: één teken voor één lettergreep: カタカナ
• Bengaals syllabeschrift:
– Semantisch:
• Egyptische Hiërogliefen: logogrammen en tekens voor
klanken/klankgroepen
• Chinees Hanzi-schrift, combinatie uit o.m.:
– ideogrammen (ideeweergave): 下 = onder, 上 = boven
– pictogrammen (beeldweergave): 月 = maan, 日 = zon
16
Schriftsystemen: http://www.omniglot.com/writing/
Alfabet
• Probleem: 26 letters en 35 fonemen
– 3x <e>
• Hemelbed, Enschede

//,
//
– Vocaalverschillen niet uitgedrukt met eigen letterteken:
taken – tarten, kopen – kop, titel – tip, etc.
– Zelfde klank met verschillende tekens:
schwa () als <e>, <ij>, <i>
• De, hopelijk, nederig
– Geen klankverschil tussen <ij> en <ei>
(historisch wel, in dialecten ook verschillend
uitgesproken)
17
Spelling
– Of digrafen voor monoftongen: <oe>, <eu>, <ch>,
<ng> (hebben dus geen eigen letterteken)
• Modder – mode: <dd> na korte vocaal. Waarom? Je hoort
geen lange of dubbele <d>, maar een korte <o>!
– Enkele letters voor tweeledige klank: <x>  /ks/
– 3 overbodige letters: <c>, <q> en <x>
(alleen in leenwoorden)
Lastig voor dyslectici!
18
Spelling Nederlands
Geschiedenisles
19
Oudnederlands
Oudnederlands leek niet te zijn overgeleverd
1931: ontdekking in een oud Latijns handschrift (2e helft 11e
eeuw) in Oxford, Eng. van een probatio pennae si bona sit
Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu
Daarnaast: abent
omnes volucres nidos inceptos nisi ego et tu
Foutje: abent i.p.v. habent
schrijver onzeker over h (cf. hic i.p.v.ic)
20
Oudnederlands
‘Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic andu thu. Wat unbidan we nu?’
(Hebben alle vogels nesten begonnen behalve ik en jij. Wat wachten wij nu?)
21
Oudnederlands
Oudnederlands leek niet te zijn overgeleverd
Is Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu
inderdaad het enige Oudnederlandse zinnetje?
(zie J.M. de Smet, 1954; M.C. van den Toorn, 1974)
Nee: N. van der Sijs (2001) Chronologisch woordenboek
(910 woorden van vóór 1200)
A. Quak & J.M. van der Horst (2002) Inleiding
Oudnederlands
Inst. voor Ned. Lexicologie Leiden werkt sinds 2000
aan Oudnederlands woordenboek
22
Oudnederlands
Eerste woord: wad (Tacitus 108 na Chr.: Vadam, nu: Wadenoijen
Gelderland)
Toen nog West-Germaans (grotendeels eenheid)
Na Germ. volksverhuizingen in 5e eeuw ontwikkelen zich de
voorlopers van het Engels, Duits, Fries en Nederlands uit het
West-Germaans
Vanaf toen zijn enkele runeninscripties bekend:
haþuwas ann kusjam loguns (> ge-onnen (MNed) > gunnen)
23
Oudnederlands
Lex Salica, de Salische wet (509-511) uit de tijd van Clovis
(466-511) (uit de familie der Merovingen; heerste over de Franken 430-751)
Latijnse tekst; in versie 751-768 Frankische vertalingen:
Malbergse glossen (= aantekeningen)
mallobergus
(gerechtsplaats; heuvel waar recht gesproken wordt)
(Oudhoogduits mahal: vergadering; gerecht)
*akrabrasta
*latmosid
gristo
hano
hengist
fogal
het wederrechtelijk omploegen van iemands akker
diefstal van een halfvrije
beer (mannetjesvarken)
haan
hengst
Oudnederfrankisch/Oudnederlands
24
vogel
Oudnederlands
Lex Salica
in Malbergse glossen (509-768)
eerste Oudnederlandse zinnetje (vier eeuwen voor hebban olla vogala):
Maltho thi afrio lito (ik maak je vrij, halfvrije)
du (jij)
vrij
laat (rechtsterm), halfvrije
Oudnederfrankisch/Oudnederlands
25
Oudnederlands
Verder ook: bezweringsformules (eind 9e eeuw):
visc flot aftar themo uuatare
(een vis dreef over het water)
en plaatsnamen:
Almelo (1157)
Ewijk (855)
(alm ‘olm’; lo ‘bos’)
(e ‘waterloop’; wijk ‘nederzetting’)
langere teksten:
Wachtendonkse psalmen (10e eeuw)
Leidse Willeram (1100)
Mittelfränkische Reimbibel (begin 12e eeuw)
26
Relatieve chronologie
Verschillende periodes in Germaanse talen worden relatief
weergegeven met de termen Oud- (volle vocaal in auslaut)
Middel- (schwa in auslaut) en Nieuw- (slotvocaal geapocopeerd)
Oud-(germaans)
Gotisch
MiddelMiddelnederlands
NieuwNieuwnederlands
4e eeuw (Wulfilla)
1190-1550
1550 < Nederlands
badi
hana
hairto
bedde
hane
harte
bed
haan
hart
27
Relatieve chronologie
Absolute chronologie moeilijk vast te stellen
(per Germaanse taal verschillend)
Verschillende periodes in Germaanse talen worden relatief
weergegeven met de termen Oud- (volle vocaal in auslaut)
Middel- (schwa in auslaut) en Nieuw- (slotvocaal geapocopeerd)
Middelnederlands (schriftelijke bronnen: 1190-1550) gelijktijdig met
Oudnoors
IJslands heeft nu nog steeds volle vocalen in auslaut
28
Oudnederlands
Laatste zinnetje in Oudnederlands:
Klooster Munsterbilzen (1130):
Tesi samanunga was edele unde scona
Deze gemeenschap was edel
uitgang schwa
en mooi
uitgang volle vocaal /a/
verder nog wat losse glossen persoonsnamen en losse
woorden
Vanaf tweede helft 12e eeuw: Middelnederlands
29
middeleeuwen
• middeleeuwen: iedereen schreef
“zoals hij gebekt was”
• veel variatie, dialect
30
eind 16e/begin 17e eeuw
“Taalbouwers”
1584: H.L. Spieghel &
rederijkerskamer In
liefd bloeyende:
roepen op‚ het Duyts
op te helpen,
vercieren ende
verryken‘
31
Naamvallen
• Het Oudnederlands had nog 4 naamvallen
• Al vóór middeleeuwen in verval en in 16e
eeuw weinig meer van over
• ‘Kunstmatig’ geïntroduceerd, bijv. in de TweSpraack, met 6 (!) naamvallen (naar Latijns
voorbeeld)
• Gevolg: grote diversiteit in voorschriften en
gebruik, een rommeltje
32
17e eeuw
• Veel regels bedacht, gekunstelde
schrijftaalcultus
• Naamvallen (her)ingevoerd!
• Tegen einde 18e eeuw duidelijke eenheid
in schrijftaal en ook meer acceptatie
33
Jan, Jannetje en hun jongste kind.
Oudejaars-avond heeft in ons vaderland het eigenaardige behouden,
dat weleer alles wat hollandsch was onderscheidde: hij is huiselijk
en degelijk. Ik mag Jan en Jannetje wel, op den laatsten December,
bij het invallen der schemering voor een groot vuur gezeten, in een
vertrek, welks voorkomen ietwat feestelijk is; - ik mag het paar, dat
met een opgeruimd gelaat de komst van hunne kinderen en
kleinkinderen verbeidt, ten einde te zamen uitgang en ingang te
vieren. Het pleegt een vrolijk uur te zijn, maar dat een ernstig doel
heeft. Laat vreemdelingen beweren, dat er slechts halve vreugde
heerscht, waar de lach uit tranen schemert; als zij een beetje meer
zin hadden voor onzen volksaard, zouden zij er verstandelijke
levensbeschouwing in zien, die over de zwakheden des harten
zegeviert. Doch ik laat dien verdedigenden toon varen, hij strookt
kwalijk met de stemming van het paar.
E.J. Potgieter
Jan, Jannetje en hun jongste kind (1841)
http://www.dbnl.org/
34
“Spreek zoals je schrijft”
• Spreektaal lang gestuurd door schrijftaal,
vooral door predikanten en juristen, spelling
werd gebruikt als richtlijn voor de uitspraak
(mensch met hoorbare ch en heerlijk rijmend
op leerrijk)
• Misverstand dat spelling wet voorschrijft aan
uitspraak zeer hardnekkig (ook nu nog)
35
Felle discussies
• Bilderdijk (1756-1831, dichter, historicus, taalkundige):
‘de regel der spelling is één: Spel gelijk gij spreekt, en het
was voor eene beneden het beestelijke afgezonken
domheid bewaard, dat om te keeren en de spelling tot
regel der uitspraak te nemen’
• Siegenbeek bestreed uitspraak Bilderdijk in
Waarschuwing tegen eenige in zwang gebragte
verbasteringen van de uitspraak onzer moedertaal (1836)
36
Twee eeuwen spellingstrijd
1804
Mattijs Siegenbeek: eerste officiële spelling Bataafsche
Republiek (1795-1801): “beschaafde uitspraak”; naamvallen
Magt, kagchel, gooijen, muzijk, blaauw
Ik groet den man met den hond
Niet erg populair:
- Vlaanderen: Noord-Nederlandse expansiedrift/bemoeizucht
- Nederland: product revolutionaire nivelleringsijver uit Franse
tijd, of gebrek aan taalkundig inzicht
Bilderdijk: kachel, gooien … (overgenomen door een aantal schrijvers)
1844
Jan Frans Willems: Vlaanderen: eigen spelling
37
“Schrijf zoals je spreekt”
Ik ben makelaar in koffi, en woon op de Lauriergracht, No 37. Het is
myn gewoonte niet, romans te schryven, of zulke dingen, en het heeft
dan ook lang geduurd, voor ik er toe overging een paar riem papier
extra te bestellen, en het werk aantevangen, dat gy, lieve lezer, zooeven in de hand hebt genomen, en dat ge lezen moet als ge
makelaar in koffi zyt, of als ge wat anders zyt. Niet alleen dat ik nooit
iets schreef wat naar een roman geleek, maar ik houd er zelfs niet
van, iets dergelyks te lezen, omdat ik een man van zaken ben.
38
“Schrijf zoals je spreekt”
Ik ben makelaar in koffi, en woon op de Lauriergracht, No 37. Het is
myn gewoonte niet, romans te schryven, of zulke dingen, en het heeft
dan ook lang geduurd, voor ik er toe overging een paar riem papier
extra te bestellen, en het werk aantevangen, dat gy, lieve lezer, zooeven in de hand hebt genomen, en dat ge lezen moet als ge
makelaar in koffi zyt, of als ge wat anders zyt. Niet alleen dat ik nooit
iets schreef wat naar een roman geleek, maar ik houd er zelfs niet
van, iets dergelyks te lezen, omdat ik een man van zaken ben.
• Citaat Multatuli ( 1820-1887):
– ‘Ik leg me toe op ‘t schryven van levend Hollands. Maar ik heb
schoolgegaan’
Multatuli Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche
Handelmaatschappy (1860). http://www.dbnl.org/
39
Twee eeuwen spellingstrijd
1851
De Vries & te Winkel: opdracht voor WNT; eenheidsspelling
Nederland en Vlaanderen (voltooid 1998)
1863
Grondbeginselen der Nederlandse spelling (te
Winkel): huidige spelling nog op gebaseerd!
1870
Spelling Siegenbeek vervalt (in onderwijs);
1883
De Vries & Te Winkel officieel
1891
Voorstellen Kollewijn:
Russisch → Russies
mensch → mens
40
De vroolijke Schoenmaker. Eerste Hoofdstuk.
In de Breestraat, een drukke volksbuurt in een
groote stad, woonde een schoenmaker, die Pieter
Bell heette. Hij was een man van bijna veertig jaar,
met een allervroolijkst humeur en een gezicht, dat
steeds tot lachen bereid was. Onder het werk zat
hij altijd te zingen, van 's morgens vroeg tot 's
avonds laat, en als hij geen nieuwe liedjes meer
wist, begon hij maar weer van voren aan.
Zoodoende hadden de buren heel den dag gratis
concert, en omdat de schoenmaker altijd zoo
vroolijk zong hadden zij hem den bijnaam
gegeven van Jan Plezier.
Pietje Bell, of de lotgevallen van een ondeugenden jongen
Chr. van Abkoude (1914). http://www.dbnl.org/
41
Twee eeuwen spellingstrijd
1934
Henri Marchant (minister van onderwijs): invoering meeste
voorstellen Kollewijn in onderwijs:
geen naamvallen
oo en ee → o en e (zoo, heeten → zo, heten)
mensch → mens
(-isch, -lijk ongewijzigd)
Felle tegenstand: gebrek aan eerbied voor
Nederlandse culturele erfgoed, ontoegankelijk
maken van oudere literatuur, kost veel geld
42
Voorbeeld Kritiek
Germaanse diftong /u/ ￫ Oudnederlands /o:/
Gotisch
Duits
Nederlands
galaubjan
glauben
geloven
hist. klankleer symbool <ô>
ter onderscheiding van <ō> (resultaat van rekking van // of /u/)
In het MNed waren deze twee lange o’s nog niet
samengevallen: ik hoop <ō> op een hoop <ô> regen
43
Voorbeeld kritiek
Germaanse diftong /i/ ￫ Oudnederlands /e:/
Gotisch
Duits
Nederlands
haitan
heissen
heten
hist. klankleer symbool <ȇ>
ter onderscheiding van <ē> (resultaat van rekking van // of //)
schip-schepen <ē> weg-wegen <ē>
In de 17e eeuw zijn deze twee
lange e’s in het Hollands samengevallen (niet in alle dialecten)
In de vooroorlogse spelling nog:
steenen (<stain); roode vs.
schepen; mode
44
bok - hok
45
Twee eeuwen spellingstrijd
1946 België en Nederland gelijk
(op basis van De Vries & Te Winkel)
Woordenlijst (‘Groene Boekje’):
voorkeurspellingen
1968 Cie-Pée/Wesselings: afschaffing dt, dd en tt (hij
antwoord, antwoorde, prate); aanpassing
bastaardwoorden (sentraal, eksplisiet).
Niet ingevoerd.
46
Hitweek 1965-1969
De subcultuur
van de jaren 60:
“lichtsjoo”
“intervjoetjes”,
“relaatsies”,
47
“prodjoesen”
Twee eeuwen spellingstrijd
1994 Cie-Geerts: herziening bastaardwoorden
(sjokola, ginekoloog); verzet, nieuwe cie
1994-5 Taalunie: nieuw ‘Spellingbesluit’.
Nieuwe versie Groene Boekje.
Voorkeurspelling = officiële spelling; tussen-n
(pannenkoek)
2005-6 Spellingherziening (o.a. tussen-n:
paardenbloem);
aangepaste versie van Groene Boekje
2006
reactie: Witte Spelling (en Witte Boekje);
m.n. dagbladen en NOS (toepassing tussen-n
vrij)
48
Spelling Nederlands
Basisprincipes
49
Spelling Nederlands
Principe van de Fonologie
Principe van de Morfologie
Principe van de Etymologie
Principe van de Analogie
50
Basisprincipes spelling (fonologie)
• Principes De Vries en Te Winkel:
– Regel der beschaafde uitspraak: stel in uw
schrift de beschaafde uitspraak voor; d.i. geef door
letterteekens al de bestanddeelen op, die in een
woord gehoord worden, wanneer het door
beschaafde lieden zuiver uitgesproken wordt; en
kies in gevallen, waarin de juiste uitspraak niet
voorgesteld kan worden, het naast bijkomende
letterteeken
• Lettertekens geven de klanken weer die door
‘beschaafde lieden’ worden uitgesproken
– ‘Beschaafde lieden’ niet gedefinieerd
– Niet ‘beschaafd’: lope, loopm, maar lopen
51
Basisprincipes spelling (fonologie)
• Houdt geen rekening met assimilatie of
klinkerreductie in lopende spraak
(peloton)
• Geen één-op-éénrelatie klank en teken:
– <e> = /e/, //, //
– /ks/ = <ks>, <x>
– Dit basisbeginsel ingeperkt door de
volgende beginselen
52
Basisprincipes spelling (morfologie)
– Regel der gelijkvormigheid, geïntroduceerd door
Spieghel: Geef, zooveel de uitspraak dat toelaat, aan
een zelfde woord en aan ieder deel waaruit het
bestaat, steeds denzelfden vorm, wanneer daardoor
de herkenning en juiste opvatting van het woord kan
bevorderd worden
• Eenzelfde woord, stam, voor- of achtervoegsel zo
veel mogelijk op dezelfde wijze geschreven
– In goed hoor je een [t], maar net als in goede en goedig
schrijven we een <d>
– In soepbord horen we geen [p] (assimilatie), maar schrijven die
wel vanwege soep, soepkom, etc.
– Affixen en andere morfologische eenheden/woorden in alle
samenstellingen altijd herkenbaar: on- in onbeleefd
53
[]
54
Basisprincipes spelling (morfologie)
• Uitzonderingen:
– Niet huiz of werv, leevtijd of verhuizde
– Beeltenis (ondanks beelden)
55
Basisprincipes spelling (etymologie)
• Regel der Etymologie:
– Bij de keus der gelijkluidende letterteekens beslist de afleiding of
de oudere vorm uit den tijd, toen de nu gelijk geworden klanken
nog duidelijk onderscheiden konden worden
– Daarom verschil <ei> en <ij> in spelling, maar niet in uitspraak.
<ei> komt van tweeklank /ai/ en <ij> komt voor in woorden die
met lange /i/ werden uitgesproken (vóór diftongering,
Middelnederlands)
• Lijden kan in dialect lieden worden, maar Leiden nooit
– Daarom ook verschil <ou> en <au>: <ou> komt van
oorspronkelijk <ol> (Oudnederlands), nog steeds herkenbaar in
dialecten (en andere Germaanse talen: Duits, Engels, Fries)
56
Basisprincipes spelling (etymologie)
– Om dezelfde reden in deze spelling hoopen
(opstapelen) met dubbel <oo>, want gaat terug op
/au/ en heelen (heel maken), met <ee>, want
oorspronkelijk /ai/. Daarnaast hopen (verwachten) en
helen (gestolen goed verkopen)
– Mensch en visch op –sch eindigen want
oorspronkelijk /sk/
– Zorgt voor afwijkingen van de andere beginselen, bijv.
ambt, thans, erwt
– Vreemde spelling van leenwoorden vaak bewaard
57
Basisprincipes spelling (analogie)
• Regel der Analogie:
– Waar de drie bovengenoemde algemeene
spelregels zwijgen, handelt men
overeenkomstig de Analogie: d.i. de
woorden wier spelling noch door de
uitspraak, noch door de gelijkvormigheid,
noch door de afleiding wordt bepaald,
worden op de zelfde wijze geschreven als
andere wier spelling met zekerheid bekend
is en die oogenschijnlijk op overeenkomstige
58
wijze gevormd zijn
Basisprincipes spelling (analogie)
– Daarom hij vindt met –dt, want we spellen
ook hij loopt, d.w.z.: stam plus –t, of
stationsstraat met 2x s, want ook
stationsweg
• Uitzonderingen:
– Niet hij eett of hij geniett, of Friess (vanwege Gronings)
(geen verdubbeling aan einde van woord)
– Bij woorden op –s vervalt de s van de achtervoegsels –
s(e) en –st(e): Goese, Parijse, wijste, friste (dit geldt
weer niet voor –ster: fietsster)
59
Basisprincipes spelling
• Natuurlijk ook kritiek, m.n. op etymologisch
standpunt
– Naamvallen en spelling van enkele of dubbele e of
o leverde veel fouten op
• In 1934 dan ook afgeschaft
– Nog weinig kritiek op spelling van leenwoorden,
dat kwam pas later (tot nu nog)
• Opvolger: 1954 ‘het Groene Boekje’
– Basisprincipes grotendeels hetzelfde
60
Groene Boekje 1954
• Onduidelijkheid over bastaardwoorden:
− Critiek, qualiteit, rhythme
• Compromis, beide mag, publikatie heeft voorkeur, maar
publicatie mag ook, colporteren heeft voorkeur, maar
kolporteren mag ook
•  Voorkeurspelling
• Niet consequent (konsekwent):
dan weer c, dan weer k als voorkeur
61
Kritiek Groene Boekje
• Verzet tegen Groene Boekje (1954) vooral tegen
voorkeurspelling en ingewikkelde regeling
tussen-n (pruimeboom vs. pruimentaart)
want: appelboom (*appelenboom)
• Aksiegroep spellingvereenvaudiging (1972) (uit
onderwijsorganisaties): altijt –t aan eint van een
woort als dat is wat je hoort; ei > ij en ou > au
• Daarna discussie, veel discussie
62
Kritiek Groene Boekje
• Opdracht voor nieuw Groen Boekje, afschaffing
alternatieve spelling, duidelijke regels voor tussen-n,
duidelijke oplossing voor bijzondere tekens (’s)
• Uiteindelijke wijziging in 1996 (spellingbesluit)
• Voorkeurspelling wordt officieel:
– Consequent en konsekwent, apotheek en apoteek,
exemplaar en eksemplaar. Volgens nieuwe regels nog maar
één officiële spelling: de ‘oude’ voorkeurspelling:
consequent, apotheek en exemplaar
63
39 uitzonderingen
• Woorden die in een samenstelling anders worden geschreven
dan in niet-samengestelde vorm.
– Het was kopie en fotocopie, kosmos en microcosmos. Het
wordt kopie en fotokopie, kosmos en microkosmos
• Woorden met een onlogische vorm:
– Insekt naast project, dialect, effect en direct.
– Publikatie, maar indicatie, abdicatie, identificatie en locatie.
– Produkt, produktie en produktief bestaan naast viaduct,
reductie en inductief.
– Het wordt: insect, publicatie en product
• Woorden die nu door vrijwel niemand in de voorkeurspelling
worden geschreven,
– bijv. kroket i.p.v. croquet en propedeuse i.p.v. propaedeuse
64
Spelling 1996
• De tussen-s: geschreven wanneer uitgesproken (net
als eerst): bakkersroom, uitzondering: woorden die
met en zonder worden uitgesproken (drug(s)beleid)
65
Spelling(s)regels
66
Spelling(s)regels
Groene boekje:
67
Spelling 1996
• Tussen-e en –en:
– De tussen-en wordt geschreven, als het eerste woord
van de samenstelling een zelfstandig naamwoord is
dat:
• In het enkelvoud op –e eindigt en alléén een meervoud heeft op
–en:
– Getuigenverklaring, aspergesoep, hoogtevrees
• Of: in het enkelvoud niet op –e eindigt en een meervoud heeft op
–en:
– Bessensap, hondenhok, pannenkoek, maar rijstebrij, eremedaille
– Wel enkele uitzonderingen
68
Spelling 1996
• Trema: afgeschaft tussen delen van een
samenstelling
– zeeëgel, zoëven en naäpen > zee-egel, zoeven en na-apen
– Trema blijft in woorden als reëel, kopieën,
knieën, coördinatie en geïnd (geen
samenstellingen maar afleidingen)
– Uitzondering: getallen
tweehonderddrieënveertig
69
Spelling 1996
• Werkwoorden van Engelse oorsprong worden
vervoegd als zwakke werkwoorden
– In verleden tijd en als voltooid deelwoord een –d(e),
behalve als de stam qua klank eindigt op een
medeklinker uit ‘t kofschip. Dan krijgt het werkwoord
in de verleden tijd en als voltooid deelwoord een –
t(e)
– Bijvoorbeeld rugbyen, rugbyde, gerugbyd en
joggen, jogde, gejogd
– Maar ook: faxen (stam = fax, klinkt als faks), faxte,
gefaxt en racen (stam = race, klinkt als rees),
racete, geracet
70
Wat doet de Nederlander?
racen (stam = race, klinkt als rees), racete, geracet
12-11-200971
Spelling 2005
• Laatste wijziging Groene Boekje 2005,
geactualiseerd
• Enige verandering in de regels is:
– Toevoeging van de tussen-n in samenstellingen met
een dierennaam als eerste en een plantkundige
aanduiding als tweede deel. Uitzondering bestond nog
voor woorden als paardebloem, dat wordt
paardenbloem
• Andere veranderingen liggen op woordniveau en
betreffen bijv. hoofdlettergebruik en de schrijfwijze
van afkortingen
– Veranderd:
• paddestoel > paddenstoel, procesverbaal > proces-verbaal,
reïntegratie > reintegratie
• Verder zijn nieuwe woorden opgenomen
– Nieuw:
• Boerka, e-mailen, gesms’t, tsunami
72
Spelling 2005
• Media en het Genootschap Onze Taal: Nieuwe
Groene Boekje niet als norm hanteren.
– Regels te technisch en te fijnmazig en sommige woorden
onlogisch gespeld
– Steeds meer nadruk op analogie, minder op morfologie en
etymologie
– regels (tussen-n) ontaalkundig.
• Januari 2006: Witte Boekje
http://www.dewittespelling.nl/
73
De Witte Spelling
“De regels zijn niet leerbaar.
Voorbeelden: naast cao-overleg
is het VUT-premie geworden,
naast Suikerfeest is het
kerstfeest en naast 24-jarige is
het 24 uursservice.”
74
Spelling 2005
• Keurmerk spelling(s)logo van de
Taalunie (uniek)
• Voor de juiste spelling in Nederlands:
http://woordenlijst.org/
75
Spelling toch lastig voor veel
mensen…
76
De Taalprof over ‘t kofschip
Verleden/Voltooid deelwoord: d of t?
[…]
Ehh, daar liggen de geproefde chokoladeknappers. Hee, nou zeg ik
het met een d!"
"Precies! Dat zou je dan toch niet met een t schrijven, of wel soms?"
"Nee natuurlijk niet!"
"Nou, schrijf dan geproefd ook met een d! Je schrijft hond toch ook
met een d omdat het honden is en niet honten?"
"Ja, als je het zo zegt klinkt het wel logisch. Maar dan heb ik dat hele
kofschip dus niet meer nodig?"
"Zo is het. Het is een domme regel. […]”
http://taalprof.web-log.nl/taalprof/2006/09/geprft.html#label52
77
D of t in verleden deelwoorden
d of t: kwestie van assimilatie van stem!
Infinitief
Stam
Adjectief
Volt. deelw.
Proeven
proev
geproev+de
geproefd
Poffen
pof
gepof+te
gepoft
(Lastig voor westerlingen die onderscheid s/z en f/v niet meer
maken...)
78
Dyslexie
•
Dyslexie: lees- en spelling(s)problemen
•
Erfelijk: één dyslectische ouder verhoogt risico op dyslexie voor
kind
•
Normale intelligentie
•
Maar: probleem op veel verschillende niveaus
− Ook motoriek, coördinatie, visueel, concentratie, verbale korte
termijngeheugen
− Feiten en begrippen, zoals links en rechts, kleuren, dagen van de
week
− Onthouden versjes en liedjes
Orthografie: moeite met lettertekens: bijv. omdraaien
E
•
• Geen één-op-éénrelatie tussen klank en teken!
•
Letters “bewegen” en lopen in elkaar over
79
Dyslexie
• Linguïstische problemen op verschillende
niveaus: syntactisch, morfologisch, fonetisch
(articulatie en perceptie) en vooral fonologisch
– Kunnen woorden of zinnen niet precies (na)zeggen
– Laten woorden weg, voegen ze toe of maken er
soms heel andere woorden van
– Lezen ander woord dan er staat: kat  poes
80
Dyslexie
• Fonologie op verschillende niveaus gestoord
− Klanken:
• Moeite met syllabestructuur: klanken in de juiste volgorde
• Klank bij een letter moeilijk onthouden
– Ligt ook aan ons spellingsysteem: peer  pir, de  du
• Lezen 'letter voor letter' of haperen bij het lezen
– Srtagetie: lezne avn wroodbeedlen
• Verwarren letters die als klank zelfde features hebben
– u/eu/ui, a/aa: leuk  luik (liuk)
– Stemhebbend-/-loosheid (d/t, b/p, v/w): honten
– Zelfde wijze van articulatie (b/d/, m/n): kip  tip
81
– Zelfde plaats van articulatie (p/f, g/k, s/t): fiets  piets
Dyslexie
− Syllabestructuur: uitspraak consonantclusters latere
ontwikkeling dan gezonde kinderen
• Bloem  boem (onset)
• Bal  ba (coda)
− Metrische structuur:
• Meer truncatie/deletie, minder lettergrepen per woord
– Ballon  bon
• Klemtoon en intonatie
– Chocóla (regularisering)
E. de Bree (2007). Dyslexia
and Phonology. LOT
Dissertations, Univ. Utrecht.
82
VPRO Noorderlicht-uitzending over dyslexie: http://noorderlicht.vpro.nl/afleveringen/3339152/
Volgende week
•
Huiswerk:
– Collegestof doornemen
– (Achtergrondtekst op Nestor)
•
Volgende week: maak proeftentamen (zie Nestor)
83