Artikel: Niet langer methoden `tolereren`, maar werkwijzen

W O U T U LT E E
Niet langer methoden ‘tolereren’,
maar werkwijzen systematiseren
524
In NRC-Handelsblad van 12 december 2003 nam Max Pam de sociologie op de
korrel. Het rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid over Waarden, normen en de last van het gedrag deed hem denken aan leerboeken die eindeloos proberen vast te stellen wat sociologie is. Nadat op
bladzijde 40 de sociologische hamvraag naar de definieerbaarheid van
waarden met nee was beantwoord, volgden nog 250 pagina’s. Pam eindigde met ‘Leve Hirsi Ali, weg met Schuyt!’ Hirsi Ali wierp het probleem op of
bijzonder onderwijs de rechten van kinderen schendt, Schuyt van de WRR
omzeilde elke heikele kwestie. Volgens Pam behoort de sociologie niet om
begrippen, maar om vragen te draaien. Met het laatste ben ik het eens.
Maar op welke leerboeken doelde Pam? Als student worstelde ik met
Van Doorn & Lammers’ Moderne sociologie en De Jager & Moks Grondbeginselsen van de sociologie. Daarin kregen begrippen alle aandacht en bleven vragen
vaag. In 1985 verkenden Wilterdink et al. in Samenlevingen het terrein der
sociologie. De tocht eindigde bij een waslijst termen, er werden geen
vragenkaarten getekend. Sociologie van Ultee et al. (1992) mijdt definities
als de pest en valt met de deur in huis: de sociologie kent drie hoofdvragen.
Alles goed?
Dat hoort U mij niet zeggen. Hoe luiden de drie hoofdvragen van de
sociologie? Studenten Sociologie dreunen op: cohesie, ongelijkheid en
rationalisering, daarmee in de begrippenfout vervallend. Ultee et al. legden
deze vragen echter in deelvragen uiteen:
1 In hoeverre scheppen riten banden tussen de leden van samenlevingen,
onder welke omstandigheden leidt arbeidsdeling niet tot klassenstrijd
en waarom gaat soms een stijgende levensstandaard gepaard met meer
zelfdoding en andere vormen van geringe cohesie?
2 Bewerkstelligen vrije markten een algehele welvaartsverhoging, of maken ze de verschillen in inkomen tussen de inwoners van een maatschappij groter, doen ze armoede temidden van overvloed ontstaan,
zorgen ze ervoor dat dubbeltjes zelden kwartjes worden en mensen
meestal in eigen kring huwen? Vermindert een verzorgingsstaat dergelijke ongelijkheden of vangen de hogere klassen toch de voor hen naSociologische Gids | Jaargang 51 2004 | 4
Wout Ultee Niet langer methoden ‘tolereren’, maar werkwijzen systematiseren
delige gevolgen van overheidsmaatregelen op?
3 Waarom werden in de twintigste eeuw in westerse landen zo veel meer
goederen voortgebracht dan elders en deden er zich andere rationaliseringsprocessen voor zoals vergaande formalisering van de staat en ongekende vooruitgang van techniek en wetenschap?
1. Moderne, figuratie- en verklarende sociologie
Achter de jonge Sociologische Gids stond de beweging rond Moderne sociologie.
Lammers veranderde echter. In de American Sociological Review van 1971 en
Mens en Maatschappij van 1994 klonken zijn vragen als een klok en ruimden
begrippen het veld voor proposities. In 1973 pleitte hij in SG voor een polyparadigmatische opleiding. In Nederland streden toen stromingen om
voorrang. Van Els Figuraties en verklaringen uit 2002 is de laatste zet. De figuratie- en de verklarende sociologie hebben elk hun ‘stijl’. Een fout in drie
leerboeken herhalend, zocht van El een begrip en vond dat in de kunstgeschiedenis. Volgens Gombrich gaan pakkende vragen niet over stijlen, die
zijn statisch, maar bewegingen in de kunstwereld.
Hoe ontwikkelden de twee stijlen zich? Verklarende sociologen willen
macro-uitspraken met hulp van microhypothesen verbeteren, maar het leggen van microfundamenten had bij Lindenberg en Raub als onbedoeld gevolg dat vragen over samenlevingen uit het zicht verdwenen. Na Elias’ dood
raakte de figuratiesociologie op drift. Bourdieu, Collins en McNeill werden
gewogen en iets te licht bevonden. Goudsblom deed al in 1974 in Balans van
de sociologie Lenski in de ban. In Sociologie van Ultee et al. staat Lenski op
grote hoogte: Lenski bracht vragen te berde over de vele trends die zich op
lange termijn in samenlevingen voordoen, herleidde macro- tot microhypothesen en sleep telkens zijn theorie bij. De laatste tijd verschillen de twee
stijlen weinig in vragen en hypothesen. Wel in onderzoeksmethoden?
2. De stokkende trend naar kwantificering in de figuratiesociologie
De hedendaagse Nederlandse sociologie is niet bepaald vrij van wrijving.
Lammers stelde in 1973 dat paradigmata verschillen in theorieën én methoden. In Samenlevingen zijn methoden uitvloeisels van theorieën. Naast de
sciëntistische (deductief-nomologische, kwantitatieve) sociologie staat een
interpretatieve en lest best een vergelijkend-historische. Die kenschetsing
van methoden rammelt. De vergelijkend-historische Marx onthulde de algemene wet van de kapitalistische accumulatie. Webers stelling dat de
mens niet reageert maar interpreteert, oogt nomologisch, hoewel het interpretatievermogen van interpretatieve sociologen na Weber zo beperkt was
dat deducties schaars bleven. De mogelijkheid dat onderzoek sciëntistisch
en tegelijk vergelijkend-historisch is, blijkt uit een bundel van Dronkers &
Sociologische Gids | Jaargang 51 2004 | 4
525
Wout Ultee Niet langer methoden ‘tolereren’, maar werkwijzen systematiseren
526
Ultee uit 1995. In Sociologie tonen Ultee et al. dat elke traditie in de sociologie verregaand voldoet aan algemene maatstaven voor het stellen van problemen, vormen van theorieën en doen van onderzoek.
De smeulende kwestie van nu is kwalitatief versus kwantitatief onderzoek. Velen willen geen strijd, wel methodenpluralisme. ‘Methoden vullen
elkaar aan’, hoe is onduidelijk, er heerst ‘tolerantie’. Een schrikvoorbeeld is
een explorerend onderzoek in het Amsterdams Sociologisch Tijdschrift van 2001
over het versieren van straten bij voetbalkampioenschappen. Van de Nederlandse sociologietijdschriften is AST het meest kwalitatief, M&M heeft het
betere kwantitatieve onderzoek, Sociale Wetenschappen het minder goede. SG
heeft de naam van kwantitatief onderzoek te zeggen dat het moeilijk doet
en onleesbaar is opgeschreven.
In 1998 brak brand uit. De Swaan schreef in Facta dat kwantitatieve vragen worden gedicteerd door de beschikbare data en toch alle NWO-gelden
opslokken. Nee, enquêtes blijven ondergeanalyseerd en door ze te stapelen
beantwoordt men trendvragen. De Swaan bezocht voor Zorg en de staat uit
1989 geen archief, las detailstudies en vooral boeken die monografisch materiaal ordenen. Naar eigen zeggen bedreef hij quartenaire analyse. Als bij
secundaire analyse van enquêtes de data de vragen dicteren, lijden vragen
bij quartenaire analyse onder de terreur van boeken over boeken. Na enkele
ingezonden stukken die vooral over NWO gingen en te weinig over kwantitatief onderzoek, ging in Facta het zand erover.
De grote vraag en bijhorende verklaring van Zorg en de staat zijn fraai verwoord. Zo ontgaat het een lezer licht dat die vraag kwantitatief is. Het ging
De Swaan om het ‘moment en momentum’ van sociale wetgeving: waarom
kreeg land I wet A x jaar later dan land II? Een lezer make zelf de tabel met
jaartallen voor vijf landen en vijf wetten. Het is mogelijk regressiemodellen
voor jaartallen te schatten, nog beter is het een landen-jarenbestand te
scheppen en dat statistisch te analyseren. Kwantitatieve macrogegevens
zijn soms makkelijk te verkrijgen, vergelijkend-historische sociologie is
onder meer de verklaring van jaartallen.
In AST van 1993 vroeg Wilterdink zich af waarom de trend in de rijke
landen naar kleinere inkomensverschillen rond 1975 omkeerde. Omdat hij
zijn data over ongelijkheid breed uitmat, viel op dat zijn kwantitatieve vraag
tot een globaal antwoord leidde en niet tot meting van concrete verklaringsfactoren. Kwantitatieve vragen vereisen kwantitatieve antwoorden. De
methode van de figuratiesociologie bevat die regel nog niet.
Goudsblom was in 1997 in Sociologisch Mokum verdraagzaam. Zijn antwoord op de vraag of er eeuwig zal worden getwist over methoden, was dat
er een spectrum bestaat dat allerlei methoden omvat. ‘Afgaande op waar je
mee bezig bent, kies je de meest geschikte methode.’ Statisch gedacht,
waar blijft Elias’ ontwikkelingsperspectief ? Methoden pakt men niet uit
een goedgevulde gereedschapskist, ze worden al doende uitgevonden. Bijvoorbeeld:
Sociologische Gids | Jaargang 51 2004 | 4
Wout Ultee Niet langer methoden ‘tolereren’, maar werkwijzen systematiseren
3. Inhoudsanalyse bij Weber, Elias, Giddens, Tromp
Weber analyseerde preekboeken. Aanhalingen moesten tonen dat het arbeidsethos in latere bundels sterker was, maar hun jaren van verschijnen
verdronken in de voetnoten. Bij Elias stonden de jaartallen op etiquetteboekjes in de hoofdtekst. Zo liet hij zien dat regels in latere boekjes meer
eisten en nooit minder verboden. Het is mogelijk de bepaling van het gehalte van normen nog meer te systematiseren. Als de hulpjes van een
onderzoeker niet weten wanneer twee boekjes verschenen, zeggen deze onwetende codeurs dan nog dat een regel uit het latere boek strakker is dan
een regel uit het eerdere? Zo’n toetsing ontbrak in Giddens’ The Transformation of Intimacy uit 1992. Zijn stelling luidde dat modernisering van economie en staat leidt tot een grondige omvorming van het ethos van heel het
persoonlijke leven, zijn oorspronkelijke bronnen waren zelfhulpboekjes.
Giddens’ inhoudsanalyse viel in systematiek zelfs terug achter Weber en
Elias: de jaren van verschijnen bleven onbenut. De spil van inhoudsanalyses
zijn de jaartallen in computercatalogustreffers.
De hypothese dat onder bepaalde omstandigheden normen scherper
worden, benut een van minder naar meer lopende maatstaf, ze is kwantitatief. Tromp, van 1980 tot 1988 redacteur van SG, zei in zijn proefschrift uit
2002 de inhoud van de beginselprogramma’s van de PvdA en haar voorlopers niet kwantitatief te hebben geanalyseerd. Hij telde inderdaad geen
woorden. Wel vergeleek hij denkbeelden over de verhouding tussen economie en staat. Alleen zo kon hij vinden dat het idee van een geleidelijke breideling van het kapitalisme, voor het eerst aanwezig was in het programma
van 1937 en het sterkst in dat van 1959. Tromps inhoudsanalyse was toch
kwantitatief en kon systematischer: geef in een schema weer welke bewoordingen zoal duiden op meer en welke op minder stapsgewijze hervorming. Daar heeft een latere onderzoeker wat aan die de inhoud van VVD-beginselprogramma’s wil analyseren.
4. Van explorerend en toetsend onderzoek naar kwantitatief en kwalitatief onderzoek
De Groots Methodologie uit 1966 onderscheidde explorerend van toetsend
onderzoek. Die tweedeling voldeed niet. Een toetsing is nooit definitief en
exploratie wordt door hypothesen geleid. Omdat ‘men’ neerkeek op explorerend onderzoek, werd het tot ‘kwalitatief ’ verheven. Kwantitatief onderzoek zou de samenleving magertjes en gebrekkig beschrijven, diepte-interviews bewijzen oorzakelijkheid. Gedachtig Popper valt een causale
hypothese evenwel nooit te bewijzen. Kwalitatief onderzoek illustreert
overvaak, kwantitatief onderzoek levert tegenvoorbeelden en vormt ze om
tot een maat voor de passendheid van een statistisch model. Ook met onsystematische meetfouten weet de statistiek raad. De telkens opduikende
kwestie is of de richting en grootte van een systematische meetfout schijnSociologische Gids | Jaargang 51 2004 | 4
527
Wout Ultee Niet langer methoden ‘tolereren’, maar werkwijzen systematiseren
bare bevestigingen van een stelling tot weerleggingen maakt, of dat zo’n
fout bevindingen nog sterker doet staan. Selectieve steekproefuitval bij enquêtes is een voorbeeld van een systematische meetfout. De dikke beschrijvingen in Dahles’ Mannen in het groen uit 1990 waren anorexia-verklaringen.
Delnooz stelde in 1996 in Onderzoekspraktijken dat kwantitatief onderzoek naar algemene wetten speurt, terwijl een verklaring in kwalitatief
onderzoek naar een specifieke context verwijst. Volgens Poppers systematisering van de hypothetisch-deductieve methode in The Poverty of Historicism
uit 1957 bestaat echter elke verklaring van een verschijnsel dat zich op een
bepaalde plaats en tijd voordoet, uit twee delen, een algemene hypothese
en een aanvangsvoorwaarde welke op die plaats en tijd betrekking heeft.
Geen tegenstelling dus.
Schuyt stelde eens dat na kwantitatief onderzoek kwalitatief onderzoek
komt. Als een statistische regelmatigheid is opgespoord, moet die worden
verklaard, en oorzakenonderzoek zou kwalitatief zijn. Volgens mij leidt zo’n
verklaring langs omwegen tot kwantitatieve toetsing. Meteen na de regelmatigheid komt een kwantitatieve vraag en ook de nieuwe theorie is kwantitatief. Men denke aan Bourdieu’s hypothese dat, ondanks studiebeurzen
in een land, herkomst nog steeds bestemming bepaalt omdat culturele
hulpbronnen aan invloed winnen. Paul de Graaf toetste in 1986 in Sociology
of Education die stelling met Nederlandse cijfers.
5. Gevalgericht en variabelengericht onderzoek
528
Dat kwalitatieve en kwantitatieve methoden moeten worden gecombineerd, is te vrijblijvend. Hoe moet dat? Door meerdere gevallen fijn uit te tekenen en die vervolgens op variabelen te scoren. Dat deed Croes in 2004 in
‘Gif laten wij niet voortbestaan’. Zijn vraag betrof de overlevingskansen van joden
in Nederlandse gemeenten tussen 1940 en 1945. Hij verhaalde hoe actief en
radicaal de zeven SS-Aussenstellen in Nederland optraden en rangschikte ze
naar activiteit en radicaliteit. Die maten deden dienst als onafhankelijken
in statistische modellen.
Goldthorpe opperde in On Sociology uit 2000 de termen kwalitatief en
kwantitatief onderzoek te vervangen door geval- en variabelengerichte dataverzameling en -analyse. Mooi is dat Goldthorpe niet over ‘onderzoek’
spreekt en dataverzameling van data-analyse afsplitst, naastbest is het tevens de keuze van eenheden apart te zetten. Om ver uiteenliggende standpunten dichter bij elkaar te brengen, hak ik kwesties in stukjes. Ook Goldthorpes doel bruggen te bouwen onderschrijf ik dus. Zijn woordkeus bleef
echter ongelukkig. Het onderscheid tussen lange verhalen over enkele
gevallen en variabelen voor vele eenheden, veronderstelt ten onrechte dat
bij enquêtes de aantallen groot zijn, kleine aantallen de vorming van
variabelen in de weg staan en bij een gering aantal eenheden toetsingen
mislukken.
Sociologische Gids | Jaargang 51 2004 | 4
Wout Ultee Niet langer methoden ‘tolereren’, maar werkwijzen systematiseren
Bij enquêtes is het aantal eenheden bepaald laag. Er zijn wel veel respondenten, maar sociologie gaat over samenlevingen en tot nu toe wonen
meestal, ondanks European Social Surveys en World Values Surveys, alle respondenten in hetzelfde land. De moeilijkheid van maar één geval wordt omzeild
door cohorten te maken. Stapelen van bestanden biedt meer uitkomst,
retrospectieve vragen in enquêtes naar bijvoorbeeld beroepsloopbanen nog
meer. Zo beantwoordt men toch vragen over maatschappelijke veranderingen. Daarentegen is soms in gevalgericht onderzoek het aantal voor analyse beschikbare variabelen groot. Goldthorpes tabel voor vader-zoonmobiliteit tussen zeven klassen in de monografie Social Mobility and Class Structure
in Modern Britain uit 1980, verschaft 21 afzonderlijke odds ratio’s.
In veel gevalgericht onderzoek wordt overigens onvolledig vergeleken.
De socioloog Lipset stelde meermalen de vraag waarom de Verenigde Staten geen socialistische beweging kent. Zijn antwoord luidde telkens dat in
dit land de sociale stijging groot was. Agrarian Socialism uit 1950, American
Exceptionalism uit 1996 en It Didn’t Happen Here uit 2000 onderzochten echter
niet één geval, maar behelsden halfslachtige contrasteringen. Volledig vergelijkend waren Social Mobility in Industrial Society uit 1959 en Continental Divide uit 1990. Jews and the New American Scene uit 1995 was ook onevenwichtig.
Volgens Lipset beklommen de joden die rond 1900 uit Rusland naar de Verenigde Staten kwamen, daar beduidend meer de maatschappelijke ladder
dan in Rusland. Maar hoeveel joden stegen er in het Duitse Keizerrijk en de
Weimar Republiek en hoeveel in Frankrijk?
Campbell systematiseerde in 1975 in Comparative Political Studies de
werkwijze in enkele opvallende gevalstudies. Zo wordt de verklaring van de
score van een klein aantal eenheden op een bepaalde variabele soms getoetst door voor deze eenheden scores op een groot aantal afhankelijke variabelen te vergaren. Ook worden wel hypothesen getoetst met gegevens
die zijn verzameld voor enkele eenheden op een groot aantal tijdstippen.
Campbells systematisering ontkracht het punt dat in een gevalstudie geen
toetsing mogelijk is.
6. Bruggen slaan bij drie onderzoeksbeslissingen
De Swaan in NRC-Handelsblad van 16 november 2002: ‘Elk jaar vraag ik zo’n
200 eerstejaars studenten of ze ooit wel eens een klap hebben gehad en of
ze zelf een tik hebben uitgedeeld. Ieder jaar zijn er vele tientallen die dat
nooit van hun leven gedaan of ondergaan hebben.’ Een week later meldde
Sandberg, die twintig jaar maatschappijleer gaf aan 200 mts’ers, dat zijn
leerlingen sinds een jaar of tien met bevreemding reageren op de vraag of
ze ooit hadden gevochten: ‘Natuurlijk hadden ze ooit gevochten, vorige
week nog, nee, gisteren nog.’
Aselecte steekproeven zijn algemeen bruikbaar. Zoals het universum uit
alle jongeren van een land kan bestaan, zo omvat het corpus elk ergens in
Sociologische Gids | Jaargang 51 2004 | 4
529
Wout Ultee Niet langer methoden ‘tolereren’, maar werkwijzen systematiseren
een tijdvak verschenen boek. Weber klaagde dat hij bepaalde preekboeken
niet vond, Elias trof een goedgevulde plank in een bibliotheek, Giddens
pikte wat hem schikte. Oververtegenwoordiging van eenheden die weinig
in een populatie voorkomen, komt neer op een steekproef die na herweging aselect is.
Enquête-onderzoekers beslissen of ze een vaste vragenlijst afnemen of
minder strak te werk gaan. Hoe vrij? Een lijst met te bespreken punten
helpt, evenals teruggaan indien een punt niet uit de verf is gekomen. Kwalitatieve dataverzameling kan systematischer.
Kwalitatieve dataverzameling kan ook samengaan met kwantitatieve
data-analyse. Zo kunnen vrije gesprekken cijfermatig worden vergeleken.
In Gomperts’ De opkomst van de sociale fobie uit 1992 kenden codeurs onafhankelijk van elkaar scores toe aan de protocollen van een projectieve test
die tussen 1950 en 1980 was afgenomen bij psychiatrische patiënten en andere inwoners van Nederland. Gomperts paste daarna regressiemodellen
toe om deze scores te verklaren. Hij vergeleek ook de achtergrondkenmerken van de mensen in zijn selecte gezelschappen met die van personen in
de aselecte steekproeven van verklarende sociologen. Klinisch psycholoog
Gomperts gaf zijn boek als motto een citaat van socioloog Elias mee.
Enquêtes zouden mensen uit hun omgeving rukken en in enkele vragen
over het heden bevriezen. In enquêtes kan men echter bijvoorbeeld de
onderwijs- en beroepsloopbaan en relatiegeschiedenis van personen vaststellen, evenals die van hun leefgenoten, en deze data vallen te verrijken
met administratieve gegevens over armoede in hun buurt, winst van hun
werkgever en dergelijke. Momenteel neemt multimoment-, multi-actor- en
multiniveauonderzoek een hoge vlucht. Tot nu toe haalde het nauwelijks de
jubilerende Sociologische Gids.
Is 3M-onderzoek te kwantitatief en wordt dat de nieuwe kwestie? Hoeveel of weinig levert, gezien de inspanningen, een logisch superieure werkwijze na verloop van tijd aan resultaten op? Of komt in de volgende decennia de leegte van veel theorieën onder vuur te liggen? En verdwijnen dan de
vragen van personen die lang geleden overleden en sinds een kwart eeuw
tot stichters van de sociologie zijn verheven, als afgekloven in de afvalbak?
530
Sociologische Gids | Jaargang 51 2004 | 4