Column door Jan Bransen

Tijdsdiagnose I
Column door Jan Bransen
1
Over misverstane ambitie en verwonderde kleuters
Ik ga in de komende vier columns steeds één kenmerk bespreken
van wat we filosofie zouden kunnen noemen, kenmerken die begrijpelijk maken waarom we abusievelijk zijn gaan denken dat filosofie
iets te maken heeft met het idee van een tijdsdiagnose.
Tijdsdiagnose
door Jan Bransen
De “G8” – ik hoef het u vast niet te vertellen – is een zogenaamde topconferentie, in Amsterdam georganiseerd door HUMAN, HIVOS en het Filosofie Magazine, waaraan “de 8 grote filosofen” van deze tijd deelnemen
om de “grote maatschappelijke en ethische conflicten van deze tijd met
denkkracht te bevechten”. Aan het idee van zo’n topconferentie ligt een
fundamentele, maar populaire en diep in de traditie van de filosofie gewortelde denkfout ten grondslag. Die denkfout heeft te maken met het
idee van de “tijdsdiagnose”, een idee dat de filosofie is binnen komen
zeilen in het voorwoord van Hegels Grundlinien der Philosophie des
Rechts, in de gedaante van de Uil van Minerva die haar vlucht pas begint bij het vallen van de avond.
1
tijdsdiagnose 1
Column Jan Bransen
Ik ga in de komende vier columns steeds één kenmerk bespreken van wat we filosofie zouden kunnen noemen, kenmerken die begrijpelijk maken waarom we abusievelijk zijn gaan
denken dat filosofie iets te maken heeft met het idee van een tijdsdiagnose.
Maar eerst iets over dit idee zelf. Diagnose is een medische term die het vaststellen van de
ziekte betreft die een reeks symptomen als de onderliggende oorzaak hun begrijpelijke samenhang geeft. De associatie met een ‘ziekte’ is niet toevallig: het idee van een tijdsdiagnose is dat een bepaald tijdperk gekenmerkt wordt door een aantal symptomen die begrepen
kunnen worden door het tijdperk als het ware “een ziekte” toe te schrijven, een onderliggende dysfunctie, een verstoring van het gezonde functioneren van de mensen die in het betreffende tijdperk het strijdtoneel bevolken. Met die mensen gaat het niet goed, zo is het idee,
omdat ze in een ziek tijdperk leven.
Er zijn drie dingen mis met het idee van een tijdsdiagnose. De opvallendste is nog wel dat
een tijdperk een bijzonder abstract, vluchtig, relatief en betekenisloos object is, een object
dat uit zichzelf net zo weinig eigenheid heeft als een bepaald stuk ruimte, bijvoorbeeld een
stuk lege lucht zo groot als een kubus van 40x40x40 cm dat zich op 2 meter hoogte in jouw
woonkamer bevindt, ongeveer één meter rechts van jouw TV, als je er voor staat, en dan op
minstens 60 cm afstand van de dichtstbijzijnde muur. Snap je het? Dat is een object van niks.
Daar valt niets zinnigs over te zeggen. Natuurlijk kun je over iets anders gaan praten, over
een ding dat die ruimte inneemt. Dat is in feite ook waar die grote filosofen het over hebben,
over gebeurtenissen die zich in dat tijdperk afspelen, over de dingen en de mensen die die
gebeurtenissen ondergaan en er een hoofd- of bijrol in spelen. Maar als je daar eenmaal over
begint te praten, dan heb je het helemaal niet meer over een tijdperk. En terecht. Tijdperken
zijn hoogst oninteressante objecten. Net als een leeg stuk lucht.
Ten tweede kan een tijdperk, zo’n leeg stuk tijd, helemaal niet ziek zijn. Er valt aan een tijdperk helemaal niets te diagnosticeren. Bovendien is de focus op ziekte, op onderliggende
verstoringen die hersteld moeten worden, een buitengewoon typische manier van omgaan
met maatschappelijke en ethische conflicten. Het idee van een diagnose suggereert een simpele tweedeling tussen ziek en gezond en dat is, om het paradoxaal te zeggen, een heel ongezonde kijk op met elkaar samenlevende mensen. Menselijk samenleven is geploeter, natuurlijk, dag in dag uit, met zijn allen aanmodderen, met en tegen elkaar in. Maar dat is geen
kwestie van ziek zijn, ook niet van chronisch ziek zijn. Wie er zo over denkt baseert zich op
een heilsleer, op een duiding van je leven die zijn betekenis ontleent aan een denkbaar jenseits, een simpele ontkenning van je alledaagse bestaan.
Zo'n leer is niet gepast. Als je een hele dag niet eet, krijg je honger. Maar honger is geen ziekte, net zo min als het opgeblazen gevoel dat je zult krijgen als je de hele dag wel eet. Leven is
constant zoeken naar de balans, maar het feit dat je constant zoekt betekent niet dat je die
2
tijdsdiagnose 1
Column Jan Bransen
balans alsmaar niet vindt. Dat is een verkeerd idee van vinden, alsof balans een definitieve
heilstoestand is. Dat is het niet: de balans is juist precies zelf het zoeken naar balans.
Wat er ten derde mis is met het idee van een tijdsdiagnose is de suggestie dat er dokters zijn,
deskundigen die de diagnose kunnen stellen: wijsgeren of filosofen die met pure denkkracht
een analyse menen te kunnen geven van wat er niet deugt aan ons tijdperk. Wat daar vooral
problematisch aan is, is dat het de filosofie zelf kwaad doet, omdat het een pretentie in de
lucht houdt die niet door een systematische, methodische activiteit waargemaakt kan worden. Tijdperken zijn geen objecten en kunnen ziek noch gezond zijn. Dus een filosoof die
meent dat hij een tijdsdiagnose stelt, die houdt zichzelf – en als hij retorisch begaafd is – ook
nog eens een heleboel anderen voor de gek. Zo’n filosoof wordt vroeg of laat ontmaskerd als
een sofist, een bedrieger die gewichtig doet maar die niet weet waarover hij het heeft.
En dat gaat mij na aan het hart, want het werk van zulke charlatans bezoedelt de mooiste activiteit die er is, de activiteit die mijn lust en mijn leven is: filosoferen. Ik ga daarom als een
tegenwicht voor de G8 ook iets organiseren. Niet zoiets megalomaans als een G8. Ik hou het
klein. Ik organiseer iets vrolijks, iets zonnigs, iets luchtigs. Een vakantie. Een denkvakantie,
deze zomer, in augustus, in Frankrijk. Er zijn nog plaatsen beschikbaar, dus je bent van harte
welkom. We gaan daar van cultuurhistorie genieten. En van filosofie. Samen. Je hebt er bijna
niets voor nodig. Alleen gezond verstand. Wij zorgen voor de rest.
Denk nu niet dat het bovenstaande betoog in feite stiekem toch een tijdsdiagnose is. Denk
ook niet dat mijn laatste boek over de macht van experts en de kracht van gezond verstand
een tijdsdiagnose is. Dat is het alleen voor de misverstaander, die zelfs aan tachtigduizend
woorden niet genoeg heeft. Wat ik in mijn boeken, in deze column en van de zomer in Frankrijk doe is filosoferen.
In dit geval betekent dat het blootleggen van een vooronderstelling, van een aanname die
doorgaans in de achtergrond functioneert. Zo’n vooronderstelling, ook als het een dubieuze
is, is geen ziekte. En het is geen vooronderstelling die kenmerkend is voor een tijdperk. Hoogstens voor een praktijk, een lokale manier van doen waaraan sommige mensen gewend zijn.
Vooronderstellingen zijn stilzwijgende vanzelfsprekendheden binnen een praktijk. Die vanzelfsprekendheden zijn buitengewoon belangrijk, omdat ze de deelnemers aan een praktijk
een achtergrond geven, een décor, waardoor dat wat ze doen en dat wat ze zeggen begrijpelijk kan worden.
Wat filosofen niet kunnen laten is vragen. Vragen en doorvragen. Doorvragen. Het zijn net
verwonderde kleuters die de “waarom”-fase nooit te boven zijn gekomen. En dat heeft soms
zo zijn voordelen binnen een praktijk. Want door alsmaar door te vragen krijgen ook onze
vooronderstellingen hun broodnodige aandacht. Dat levert verrassende inzichten op in wat
3
tijdsdiagnose 1
Column Jan Bransen
er eigenlijk vanzelf spreekt. En wat niet. Wat stilzwijgend aan onze aandacht mag ontsnappen. En wat niet.
Doorvragen tot ook vooronderstellingen in beeld komen is een eerste vaardigheid waarin
filosofen getraind zijn, een vaardigheid die verkeerd opgevat kan worden, waardoor filosofen
verward worden met zieners, grote denkers die zich laten verleiden tot het stellen van een
tijdsdiagnose.
Dat moeten we niet met ons laten gebeuren. Filosofen zijn geen zieners. Wij zijn bescheiden,
maar vasthoudende en kinderlijk verwonderde vragenstellers. Zoals Socrates. Wie meer wil
zijn, of meer wil krijgen, heeft last van sofistische pretenties, van misverstane ambitie.
4