Het Constantin Brunner Archief verhuist naar Berlijn

Nieuwsbrief
van de
Vakcommunity Filosofie
1 augustus MMVIII
Inhoud





Redactioneel
Werkstukpakketten
Het Constantin Brunner Archief verhuist naar Berlijn
Uitslagen van de polls op de website
Aanbod van Ad Verschuren: database schoolcijferadministratie
Redactioneel
Geachte leden van de vakcommunity filosofie,
Bij dezen ontvangt U een eerste Nieuwsbrief van onze vakcommunity. Het ligt in de bedoeling om
voortaan maandelijks zo’n Nieuwsbrief te laten uitgaan. De keuze voor deze regelmaat betekent dat
de omvang van de Nieuwsbrief per nummer zal verschillen: de ene keer valt er nu eenmaal meer te
melden dan de andere keer. Het is echter waardevol om geregeld informatie uit te wisselen over
ontwikkelingen die van belang zijn voor het schoolvak filosofie en daartoe poogt deze Nieuwsbrief bij
te dragen. Mocht U de communityleden via de Nieuwsbrief op een relevante ontwikkeling willen
attenderen, stuurt U mij dan vooral een mail.
Met vriendelijke groeten,
Walfred Haans
1
Werkstukpakketten
Op de website van het vaklokaal filosofie is
tijdelijk een mogelijkheid aangebracht om door
te clicken naar diverse werkstukpakketten die
universiteiten en andere (wetenschappelijke)
instellingen hebben samengesteld. Te zijner
tijd worden relevante werkstukpakketten
geplaatst bij Lesmateriaal op internet. De
werkstukpakketten kunnen voor leerlingen een
waardevolle handreiking vormen als zij een
scriptie moeten schrijven of een presentatie
moeten houden.
Blijf echter kritisch: niet altijd is de
geselecteerde informatie evenwichtig
samengesteld. Zie bijvoorbeeld het
werkstukpakket over de Gulden Snede. De
boodschap van dit werkstukpakket is zeer
onkritisch geformuleerd alsof al het
gespeculeer hout snijdt. Al ruim tien jaar
geleden heeft de filosoof dr. Albert van der
Schoot met zijn proefschrift De ontstelling van
Pythagoras aangetoond, dat de opvatting dat
er overal in de werkelijkheid de gulden snede
valt waar te nemen, vooral berust op wishful
thinking.
Het is vervelend als leerlingen door
eenzijdige informatie in zo’n werkstukpakket de
neiging krijgen om teveel voor zoete koek te
slikken. Dat mag echter niet ertoe leiden dat
waardevolle handreikingen onderbenut blijven.
Het Constantin Brunner Archief verhuist naar Berlijn
Interview met het Internationaal Constantin Brunner Instituut, Den Haag
Tijdens de Duitse bezetting lagen zijn manuscripten, luchtdicht ingepakt, ingegraven
op het Haagse kerkhof achter zijn graf, maar nu verhuist het archief van de DuitsJoodse filosoof Constantin Brunner (1862-1937) terug naar Berlijn. In verband
daarmee werden Jürgen Stenzel, Burkhard Scheepers en Claus Italiaander van het
Internationaal Constantin Brunner Instituut geïnterviewd.
Jürgen Stenzel: “Neen, het is een onjuiste
weergave. Voor de filosofie van Constantin
Brunner zijn drie elementen kenmerkend: het
joodse karakter, het verband met Spinoza’s
filosofie en datgene wat hijzelf daaraan heeft
toegevoegd.
Het joodse karakter komt tot uitdrukking in
zijn kennis van en waardering voor de Bijbel.
Niet alleen voor Mozes maar ook voor Christus
heeft hij grote waardering. Tegelijkertijd wijst
hij op het gevaar van verkeerde interpretaties
van Bijbelteksten, waardoor men interpretaties
verabsoluteert. Telkens als men aan God
eigenschappen meent te kunnen toeschrijven,
is er volgens Brunner sprake van bijgeloof.
Van Spinoza neemt Brunner niet de
geometrische methode over en ook Spinoza’s
bewijsvoering in het algemeen negeert hij. Wat
hij wel overneemt, zijn Spinoza’s begrip van
God als substantie, diens Godsdienstkritiek,
zoals hij deze heeft geformuleerd in de
Tractatus Theologico-Politicus en diens visie
op lichaam en geest als eenheid. Ook
Spinoza’s strenge deterministische opvatting
van causaliteit, die vrijheid uitsluit, kenmerkt
het denken van Brunner.
Hoe is het Brunner-archief destijds in
Nederland verzeild geraakt?
Claus Italiaander: “Toen Hitler in 1933 in
Duitsland de macht overnam, begreep Brunner
als jood dat hij daarvan niets goeds had te
verwachten en is hij naar Den Haag
geëmigreerd. Na zijn dood in 1937 werden zijn
manuscripten en brieven in eerste instantie
behouden en bewaard. Na de Duitse inval in
1940 hebben zijn vrouw en dochter, die later
als slachtoffer van de Holocaust zijn
omgekomen, zich gedwongen gezien om veel
materiaal te vernietigen. Een leerlinge van
Brunner, Magdalena Kasch, die hem naar Den
Haag is gevolgd en bij hem woonde, heeft
echter een belangrijk deel weten te redden
door zijn manuscripten in te graven op het
kerkhof.”
De Spectrum Encyclopedie meldt over
Constantin Brunner dat hij een nogal mystieke
denker was die sterk werd beïnvloed door het
pantheïsme van Spinoza en dat hij vooral
werkte vanuit de spanning die er bestaat
tussen ‘de geest’ en ‘het volk’. Vinden jullie dat
een goede karakterisering?
2
Wat echt eigen is aan de filosofie van
Brunner is dat hij een onderscheid maakt
tussen “das Volk” (het volk) en “die Geistigen”
(spiritueel denkenden). Het volk komt niet los
van de zorg voor het dagelijks leven en komt
daardoor tot bijgeloof als een verkeerde vorm
van denken. Spiritueel denkenden lukt het wel
om van het dagelijks leven los te komen en zij
komen tot een juiste visie. Daarbij formuleert
Brunner een faculteitenleer: een leer over
verschillende vermogens van het denken.
Zowel het volk als de spiritueel denkenden
maken gebruik van hun praktisch verstand,
waarmee ze voelen, weten en willen. Spiritueel
denken openbaart zich als kunst, filosofie en
mystiek. Velen vervallen echter in bijgeloof en
dat uit zich dan in religie, metafysica en een
moraal, waarbij men zichzelf voor beter houdt
dan anderen.”
laatste boek probeert hij Jezus te behouden
voor het jodendom en tegelijkertijd zowel het
jodendom als het christendom te zuiveren van
bijgeloof.”
Nu zijn dat dikke en zwaar theoretische
werken. Wat is zijn meest toegankelijke werk?
Burkhard Scheepers: “Ik denk dan aan Der
entlarvte Mensch (De ontmaskerde
huichelaar). Dat werk heeft hij geschreven in
1933 vlak voordat Hitler aan de macht kwam.
In dat boek analyseert hij politiek, historisch en
sociologisch hoe mensen ertoe komen dat ze
op zo’n catastrofe aankoersen.”
Jürgen Stenzel: “Ik vind vooral het hoofdstuk
“Prologomena zum praktischen Verstand” in
Die Lehre von den Geistigen und vom Volk.
heel helder en toegankelijk.”
Het archief verhuist nu naar Berlijn. Waarom
gebeurt dat?
Claus Italiaander: “De keus is niet zomaar op
Berlijn gevallen omdat Constantin Brunner
daar zijn belangrijkste werken heeft
geschreven, maar omdat het Leo Baeck
Instituut en het nieuwe Jüdische Museum ons
die kans bieden. Dat het archief nu uit
Nederland verdwijnt, heeft te maken met
menselijke problemen. Ik ben destijds als
redelijk jonge persoon bij het Constantin
Brunner Instituut betrokken geraakt om de
ouderen te helpen, maar inmiddels raak ook ik
op leeftijd. Het archief zal bij het Jüdisches
Museum en het Leo Baeck Instituut in Berlijn in
goede handen zijn en dat heeft ook een
voordeel. Wie totnogtoe het archief wilde
raadplegen, moest echt persoonlijk hier in Den
Haag langskomen, maar straks wordt het
archief volledig gedigitaliseerd en dat betekent
in zekere zin dat het materiaal nu
internationaal en dus ook voor de mensen in
Nederland dichterbij komt en via Internet
toegankelijk zal zijn. Daarbij komt dat het Leo
Baeck Instituut eerder aan New York
overgedragen materiaal eveneens naar Berlijn
zal sturen.”
Op een website valt te lezen dat Albert
Einstein het werk van Constantin Brunner wel
kende, maar er niet door werd overtuigd. Hoe
zien jullie de verhouding tussen hun
denkbeelden?
Jürgen Stenzel: “Ik zie eerder bij hun
causaliteitsopvatting een overeenkomst tussen
het denken van Brunner en Einstein. In de
controverse tussen Einstein en Heisenberg
over het determinisme in de natuur neemt
Heisenberg met zijn statistische interpretatie
duidelijk een andere positie in, en dat bracht
Einstein tot de verzuchting: “Der liebe Gott
würfelt nicht” (Onze Lieve Heer dobbelt niet)
en Brunner zou het daarmee eens zijn. Als wij
een verschijnsel (nog) niet exact kunnen
verklaren, moeten we niet uitsluiten dat dat ligt
aan onze onwetendheid.”
Het lesprogramma voor het schoolvak filosofie
is gebonden aan een lijst eindtermen, zodat
het bepaald niet gegarandeerd is dat de
filosofie van Brunner in de filosofielessen aan
bod zal komen. Als jullie één ding zouden
mogen noemen dat jongeren zouden moeten
weten van de filosofie van Brunner, wat zou
dat dan zijn?
Claus Italiaander: “Brunner probeert ons
duidelijk te maken dat we goed, zuiver moeten
denken en niet moeten afgaan op een eerste
indruk. We moeten ons vrijmaken van
vooroordelen en dat maakt Brunner een
voorloper van het multiculturele denken.”
Nu herbergt het archief ook de inrichting van
Brunners laatste werkkamer. Wordt die ook
straks in Berlijn tentoongesteld?
Claus Italiaander: “In ieder geval niet
permanent. Maar in 2012, het 150ste
geboortejaar en het 75ste sterfjaar van Brunner
vindt er een Brunnersymposium plaats en dan
zal zijn werkkamer in ieder geval worden
tentoongesteld.”
Wat zouden jullie de belangrijkste werken van
Brunner noemen?
Jürgen Stenzel: “Ik zou Die Lehre von den
Geistigen und vom Volk noemen en Unser
Christus oder das Wesen des Genies. In dat
Interviewer: Walfred Haans
3
Uitslagen van de polls op de website
De afgelopen tijd hebben er twee polls op de website gestaan: één over de
hoeveelheid lesuren die de scholen voor het examenvak filosofie inroosterden op
vwo en één over het standpunt van de Groningse geschiedfilosoof Frank Ankersmit
dat filosofieles in ieder geval voor alle vwo’ers verplicht zou moeten worden gesteld.
Wat was de respons?
pleidooi van Frank Ankersmit in Trouw van 20
februari af te wijzen:
 37,2 % gaf de voorkeur eraan dat
leerlingen met belangstelling het vak
zouden kiezen en
 16,3 % oordeelde dat er onvoldoende
vakbekwame docenten waren om dat waar
te maken.
Van de minderheid die het met Ankersmit
eens was,
 stelde 37,2 % dat alle vwo’ers er later baat
bij vinden als ze gaan studeren en
 meende 2,3 % dat het vak filosofie leert
dat het leven meer is dan geld en carrière.
Kennelijk hebben de respondenten geen
overspannen verwachtingen van de
bijdrage van het vak filosofie aan de
persoonlijkheidsvorming.
Van de respondenten nam 7,0 % de
afwachtende houding aan: begin er alleen aan
als je het goed kunt waarmaken.
Als deze reacties representatief mochten zijn
voor de meningen onder de filosofiedocenten,
dan is het zeer de vraag of het de kant zal
uitgaan die Ankersmit bepleit. Naast de twijfels
binnen onze eigen kring, bestaan er immers
genoeg docenten van andere vakken, die toch
al vaak geneigd zijn om hun eigen vak
belangrijker te vinden dan zo’n nieuwkomer als
filosofie. Dat zou wellicht betekenen dat een
behoedzame groei van het vak een kansrijkere
onderneming is…
Op de eerste poll (ingeroosterde lesuren)
kwamen 32 reacties, op de tweede (filosofie
voor alle vwo’ers verplicht) kwamen 43
reacties. Op zich zou men dat erg beperkte
aantallen kunnen vinden, maar omdat het
aantal filosofiedocenten in Nederland ook erg
beperkt is, valt het alleszins mee.
Wat de aantallen ingeroosterde lesuren
betreft, bleek er, ondanks dat de studielast van
het vwo-vak centraal is vastgelegd, sprake van
een flinke spreiding in het aantal klokuren dat
wekelijks (buiten keuzewerktijd) bij vwo 4, 5 en
6 samen werd ingeroosterd:
 25 % kreeg vijf klokuren ingeroosterd,
 31,3 % kreeg zes klokuren ingeroosterd,
 12,5 % kreeg zeven klokuren ingeroosterd,
 21,9 % kreeg acht klokuren ingeroosterd,
 6,3 % kreeg negen klokuren ingeroosterd
en
 3,1 % kreeg meer dan negen klokuren
ingeroosterd.
Natuurlijk zijn filosofiedocenten vaak fanatieke
pioniers, die niet te beroerd zijn om onder
lastige omstandigheden hun vak op te bouwen,
maar als er echt te weinig lestijd ter
beschikking staat, dan wordt een mislukking
moeilijk te vermijden. Punt van zorg is daarom
dat schoolleiders filosofiedocenten voor een
onmogelijke opgave kunnen plaatsen als zij
echt te weinig lestijd ter beschikking stellen.
Bij de poll over filosofie als verplicht vak voor
àlle vwo’ers, bleek een meerderheid het
Aanbod van Ad Verschuren: database schoolcijferadministratie
Beste docent(e) filosofie,
Graag wil ik u wijzen op: http://www.puntenlijst.eu/. Deze tool maakt het online
administreren van schoolcijfers eenvoudig. In overleg met student / scholier, docent en
de beheerder van de site kunnen schoolcijfers veilig, betrouwbaar en snel ingezien
worden. http://www.puntenlijst.eu is een particulier initiatief en er zijn geen kosten aan
verbonden. Student/leerling en docent hebben toegang tot statistische gegevens en
histogrammen. Voor alle duidelijkheid: de site is bestemd om docenten vooral ook
individueel de mogelijkheid te bieden schoolcijfers te publiceren. Onafhankelijk van een
cijferadministratie. Ingeleverde excel of word bestandjes worden na inlevering, dezelfde
dag nog aan de database toegevoegd. Meer uitleg kunt u vinden op
http://www.puntenlijst.eu. Is deze tool bruikbaar voor u en mocht u belangstelling hebben
4
dan kunt u zich op het onderstaande e-mail adres aanmelden. Voor vragen of nadere
informatie bent u ook van harte welkom bij ondergetekende.
met vriendelijke groet,
Ing. Ad. Verschuren
http://www.puntenlijst.eu
Puntenlijst@Hyves: http://puntenlijsttool.hyves.nl
[email protected]
06 133 04 02 6
Moerdijk, Noord-Brabant
5