HC 2 Politieke Cultuur (Vliet)

HC 2 Politieke Cultuur (Vliet)
13-09-2004
Jeroen Berndsen
Dit college zullen twee belangrijke vragen aan de orde komen. In de eerste plaats zullen we
bekijken waar politiek in Athene eigenlijk over ging, en in de tweede wat hierbij de relatie
was tussen volk en elite.
Zoals vorige week in het HC besproken is komt Manin met het uitgangspunt naar voren dat
een representatief bestuur toch een aristocratisch uitgangspunt heeft. Er is geen sprake van
electie maar meer van selectie: Er wordt een politieke elite gekozen op grond van bepaalde
kwaliteiten. Deze politieke elite is niet noodzakelijkerwijs dezelfde als de maatschappelijke
elite.
Als je vertegenwoordigers kiest dan delegeer je vertrouwen in de richting van die
vertegenwoordiger. Je vertrouwt hem om voor jou beslissingen te maken.
Hoe zat dat in de Atheense democratie? We zullen dit behandelen aan de hand van drie
begrippen: representatie, verkiezing en vertrouwen.
Athene was een directe democratie in die zin dat de Volksvergadering besloot. Zij was
verantwoordelijk voor de besluitvorming op diverse vlakken en kwam 10-40 keer per jaar
bijeen. De raad van 500 legde de VV een besluit voor, wat zij goed kon keuren of amenderen
(b.v. het sturen van legioenen naar een kolonie). Deze raad van 500 werd elk jaar opnieuw
samengesteld en de leden kwamen voort uit loting.
Kleisthenes: 50 man uit 10 verschillende Fylen, regeren bij toerbeurt door loting. Dus niet
twee keer dezelfde. Hierdoor was in politiek opzicht iedereen gelijk (met kiezen is dat niet
mogelijk!).
Aristoteles: Het wezen van de burger is om de beurt te regeren en geregeerd te worden.
Veel ambten werden met behulp van loting vervuld: prytanen, archonten en ook de leden van
de rechtbanken. Door deze loting werden corruptie en omkoping onmogelijk (of zeker
moeilijker) gemaakt.
Vertrouwen niet echt aan de orde, in Atheense democratie speelt wantrouwen een veel
grotere rol.
De administratie/financiële gegevens van tempels werden vaak openbaar gemaakt zodat
iedereen kon zien wat er precies bij was komen kijken, en hierdoor was een strenge sociale
controle op misstanden mogelijk.
Van 487-460 v.C. komt regelmatig Ostracisme voor. Men mocht iemands naam op een scherf
krassen waarvan men vond dat deze teveel macht kreeg. Diegene met de meeste stemmen
werd vervolgens (tijdelijk) uit Athene verbannen. Deze methode werd belangrijk toen
strategie steeds belangrijker werd. Jaarlijks werden 10 generaals (strategoi) gekozen wiens
functie steeds belangrijker werd. Deze strategoi konden zelf ook steeds meer politiek gewicht
in de schaal leggen.
Op deze punten verschilt de Atheense democratie van wat Manin bij latere democratieën
waarneemt.
Pas in de vierde eeuw worden bepaalde lichamen meer vertegenwoordigend. De
volksvergadering besluit namelijk bij willekeur, ze hebben niet overal verstand van. Ze
kunnen wetten veranderen/aannemen en ook zomaar wat doen (aanprutsen).
Door deze willekeur was de Atheense democratie van de 5e eeuw weinig zeker van het recht.
Het systeem van begin 4e eeuw:



wetsvoorstellen op vast moment in het jaar.
De aanname van nieuwe voorstellen betekende afschaffing van de oude wet.
Dit gebeurde in een soort rechtsprocedure, niet voor de volksvergadering, maar een
college van 1000; de nomotheten, ook geloot uit burgers. Zij bepaalden welke
voorstellen werden aangenomen. Dit wordt nu gezien als vertegenwoordiging.
Als iemand een wetsvoorstel deed, moest dat door minimaal 20% van de juryleden
goedgekeurd worden, anders volgde beboeting. Werd iemand voorstel twee keer afgekeurd
dan volgde uitsluiting. Dit diende willekeur te voorkomen.
Het element van selectie
Iedere burger komt in aanmerking voor een functie, maar hij wordt wel gecheckt op
geschiktheid. Men moest zich immers aanmelden voor de loting van de raad van 500 en het
archontaat (in de rechtbank kon iedere hersendode zombie komen). Diegenen die zich
hiervoor aanmelden werden gecontroleerd op bijv. echt burgerschap, of ze wel in Athene
gevestigd waren, van goeden huize kwamen, wel deugden etc etc. Mocht iemand niet
(voldoende) aan deze criteria voldoen dan kon de zittende raad besluiten deze persoon niet toe
laten door bezwaar te maken. In dit geval werd zijn plaats opgevuld door iemand van de
reservelijst. Het schijnt dat dit regelmatig is gebeurd.
Zien we hier toch geen element van de elite in? Dit is een punt van debat. Het is namelijk wel
de ‘ouwe club’ die nieuwelingen mag weigeren. Was het wel zo democratisch?
Waar ging politiek over in klassiek Athene?
Athene was een grote polis met veel inwoners. Het beheerste het hele Egeïsche zeegebied. Dit
betekende dat de politiek ook voor een deel buitenlands gericht was. Belangrijke teksten
kregen een inscriptie in steen en werden op de Akropolis gezet, waar mensen ze konden lezen.
Dit waren bijvoorbeeld verdragen en eerbewijzen aan gezantschappen (Van de tweede
Delisch-Attische zeebond hebben we nog het verdrag en het eerbewijs). Vaak waren het twee
dergelijke stenen in combinatie. Het bewijzen van eer aan de mannen die de verdragen sloten
was erg belangrijk. Er zijn allerlei van dit soort volksbesluiten bewaard gebleven.
Voor Athene was de import van graan, zoals uitgebreid behandeld bij GRS, van groot belang.
Dit was dan ook een vast agendapunt op de volksvergadering en er werd speciaal een strateeg
voor aangewezen. De graanvoorziening werd dan ook gecontroleerd vanaf de Bosporus; de
schepen moesten allemaal naar Athene varen. Ook de plaatselijke vorsten in deze
graanleveringsgebieden moesten graan beschikbaar stellen. De verantwoordelijke strategen
waren over hun acties direct verantwoording verschuldigd aan Athene.
De andere kant van de medaille is de selectie. Strategen moesten bepaalde kwaliteiten in huis
hebben en werden daarom gekozen. Archonten (aanvoerder/bestuurder) werden geloot, maar
wel uit gekwalificeerde burgers, men moest wel de benodigde capaciteiten bezitten.
De rechtspraak was erg belangrijk in de politiek van Athene. Als ambtsdrager kon je
aangeklaagd worden, je moest verantwoording afleggen over je daden. Dit gebeurde voor een
volksrechtbank. Een archont kon bijvoorbeeld belast worden met burgerrechtspraak. Er waren
in totaal 9 archonten belast met verschillende taken: Dit kon inhouden dat je de choregen
(koorleiders) aan moest wijzen, maar ook heel belangrijke zaken:
Juridische regeling is een belangrijke archontentaak, de 2e is cultus en feesten.
(Panathenaia, cultus van Dionysos)
Deze feesten/optochten waren zeer belangrijk voor het volk vanwege hun grote religieuze
implicatie.
Voor de volksvergadering werd een van de prytanen geloot om in zijn mooiste pak een offer
te brengen. Dit offer moest gunstig zijn om bijv. een wetsvoorstel goed te laten keuren. Dit
was een enorme eer en werd door velen beschouwd als de mooiste dag van je leven, niet in de
laatste plaats vanwege de vele eerbewijzen die je ermee ten deel vielen.
Komedie binnen deze feesten was niet alleen voor de lol, het had ook een politieke betekenis.
Het kon kritisch getint zijn en ingaan op actuele zaken en had daarom een belangrijke plaats
binnen het politieke bestel.
Op het moment dat de buitenlandse politiek niet alle aandacht vroeg (oorlog) werden deze
feesten zeer belangrijk en de betrokken ambtsdragers werden geëerd.
Er was een constant spanningsveld tussen:
individu dat aanzien wil
collectief dat mensen onder controle wil houden
Aanzien werd gegeven door iemand een krans te schenken. In ‘het begin’ gebeurde dit aan het
einde van iemands leven. Later gebeurde dit ook eerder zodat diegenen daarna ook nog
ambten kon vervullen.
Andere kant: Als een strateeg of ander ambtenaar faalde, kon hij een enorme boete of de
doodstraf krijgen. De beoordeling hiervan werd uitgevoerd door de volksrechtbanken.
Deze volksrechtbanken waren dus erg belangrijk in de politiek in het algemeen en voor de
macht van het volk waren ze een belangrijk instrument.
550-450 v.C.
leiders Atheense democratie uit aristocratie, rijken worden strategen.
Ostracisme komt voor.
Vanaf 450 v.C.
Perikles aan de macht. Verantwoordelijk voor pelopponesische oorlog.
Afgezet, weer teruggehaald en sterft tijdens oorlog aan de pest. In de
volksvergadering komen nu leiders op die niet langer van
aristocratische afkomst zijn, maar anders rijkdom hebben vergaard. De
tijd van de demagogen. Zij hebben een ander taalgebruik en een andere
motoriek, wat ze ook verweten werd vanaf 427 v.C.
403-404 v.C
De Dertig, oligarchisch susteem met terreur. Hierna komt politiek meer
open te staan, maar politici komen wel uit rijkere families en er ontstaat
groepsvorming.
Wat was nou de Atheense democratie?
J. Ober:
in feite was de controle van het volk zo groot dat een permanente
politieke elite zich niet kon ontwikkelen. Athene ontkomt hiermee aan
de ijzeren wet van oligarchie (ieder systeem wordt geregeerd door een
bepaalde vorm van een elite).
Hansen:
Atheense democratie werd geregeld door regeltjes. Ober keek wat er
gebeurde in de democratie, maar dat boeit niet, alles ging volgens de
regeltjes.
Tegenwoordig worden rechtspraak en intern discours in de Atheense democratie vaak ter
discussie gesteld. Ook wat de burgers eigenlijk zelf van ‘polular tyrrany’ vonden.