Vrouwen(in(de(filosofie:(nog(altijd(een(heikele

Vrouwen(in(de(filosofie:(nog(altijd(een(heikele(kwestie(
Door(Joke(J.(Hermsen(
(
‘Niet(De(Ander,(maar(steeds(anders’,(Virginia(Woolf.(
(
1.((
(
Ik(sta(hier(met(enigszins(ambivalente(gevoelens,(ik(hoop(dat(u(mij(dat(niet(
kwalijk(wilt(nemen.(‘Vrouwenlogica’(is(de(titel(van(dit(symposium,(en(ik(
hoop(maar(dat(dit(ook(als(geuzennaam(is(gekozen.(Want(onmiddellijk(
verschijnt(er(voor(mijn(geestoog(een(druk(redenerende(en(gesticulerende(
vrouw,(die(haar(man(iets(probeert(duidelijk(te(maken,(terwijl(deze(haar(
maar(glazig(aan(blijft(staren.(Vrouwenlogica,(denkt(de(man,(geen(touw(aan(
vast(te(knopen.(Is(het(verstandig(om(een(symposium(over(vrouwen(in(de(
filosofie(zo(te(noemen?(Werd(en(wordt(juist(de(vrouw(niet(altijd(met(de(
versierselen(van(‘het(andere’,(of(‘de(ander’(behangen,(om(haar(vervolgens(
ergens(van(te(kunnen(diskwalificeren?(Logisch(denken(bijvoorbeeld?((
(
Mijn(ambivalente(gevoelens(jegens(de(vrouwen(in(de(filosofie(heeft(
ook(te(maken(met(deze(enorme(stapel(boeken(die(hier(voor(me(ligt,(die(er(
blijkbaar(toch(niet(voor(hebben(kunnen(zorgen(dat(er(op(dit(moment(van(de(
geschiedenis(meer(vrouwelijke(hoogleraren(filosofie(dan(de(bedroevende(
9%(aan(Nederlandse(faculteiten(wijsbegeeerte(zijn(aangesteld(en(er(ook(
nauwelijks(vrouwelijke(denkers(op(de(studieprogramma’s(staan.(De(
verhouding(tussen(vrouwen(en(filosofie(begint(onderhand(veel(trekjes(van(
een((v)echtscheiding(te(vertonen.(Wat(kunnen(wij(daar(aan(doen(vandaag?(
Hoe(kunnen(we(deze(verhouding(iets(beter(begrijpen?(Dat(antwoord(kan(
niet(zonder(een(verhaal(over(mijn(eigen(positie(binnen(de(filosofie,(omdat(
het(leven(nu(eenmaal(niet(van(de(filosofie(gescheiden(kan(worden(en(juist(
mijn(persoonlijke(ervaringen(de(filosofische(vragen(hebben(doen(
opwerpen,(die(ik(in(deze(stapel(boeken(heb(geprobeerd(te(beantwoorden.((
(
2.((
(
Dertig(jaar(geleden(vertrok(ik(naar(Parijs(om(daar(filosofie(te(studeren,(
omdat(ik(in(Amsterdam,(waar(ik(colleges(volgde(bij(het(befaamde(drietal(
Cornelis(Verhoeven,(Hubert(Dethier(en(Otto(Duintjer,(alle(drie(bevlogen(
denkers(en(sprekers,(die(stampvolle(zalen(trokken,(maar(mij(ondanks(de(
rijkdom(en(diepzinnigheid(van(hun(colleges(toch(vaak(de(indruk(gaven(dat(
er(iets(heel(wezenlijks(miste;(namelijk(de(inbreng,(het(perspectief,(of(
kortom(de(stem(van(de(andere(helft(van(de(wereldbevolking.(
(
Ik(ging(in(Parijs(studeren(bij(Julia(Kristeva,(die(mijn(proefschrift(
begeleidde,(volgde(colleges(bij(Sarah(Kofman,(Helene(Cixous(en(Luce(
Irigaray,(alle(drie(originele,(toonaangevende(en(bijzonder(inspirerende(
vrouwelijke(filosofen,(waarover(ik(bij(terugkeer(in(Nederland(veel(
publiceerde.(Ik(werd(lid(van(tal(van(feministische(clubs(en(organisaties,(van(
de(redactie(van(Het$tijdschrift$voor$genderstudies,(de(IIAPH(en(het(tijdschrift(
Lust$en$Gratie(en(schreef(in(marginale(blaadjes(als(Katijf(en(Lover(over(mijn(
Franse(heldinnen.(Ik(publiceerde(over(Hannah(Arendt,(The$Judge$&$The$
Spectator((Routledge(1999)(stelde(een(vrouwelijke(ideeengeschiedenis(
samen,(Het$denken$van$de$ander,((1997)(promoveerde(op(een(mise(en(scene(
van(het(denken(van(het(sekseverschil(in(de(liefde(en(de(kunst,(Nomadisch$
narcisme((2003),(stelde(samen(met(Alkeline(van(Lenning(de(bundel(Sharing$
the$Difference$(Routledge(1991)(samen(en(schreef(een(essaybundel(
Heimwee$naar$de$mens,(die(door(Arnold(Heumakers,(omdat(er(ook(essays(
over(vrouwelijke(denkers,(namelijk(over(Sarah(Kofman,(Hannah(Arendt(en(
Virginia(Woolf,((in(stonden(in(de(NRC(werd(afgeserveerd(als(Heimwee(naar(
de(vrouw.(Ik(schreef(ook(romans,(over(de(‘seksestrijd’(aan(filosofische(
faculteiten,(De$profielschets(geheten,(die(me(niet(erg(in(dank(werd(
afgenomen(en(publiceerde(historische(romans(over(mijn(heldinnen(Virginia(
Woolf,(Tweeduister((2000)(en(Belle(van(Zuylen,(De$Liefde$dus((2008).((
(
Ruim(twintig(jaar(heb(ik(congressen(en(debatten(over(gender(en(
filosofie(georganiseerd,(strijd(geleverd(aan(de(faculteiten,(lees(daarvoor(De$
profielschets,(en(het(leek(allemaal(niets(te(helpen,(niets(te(veranderen,(de(
tijdschriften(gingen(ter(ziele,(de(vakgroepen(feministische(studies(werden(
opgeheven,(ik(kreeg(twee(kinderen,(een(jongen(én(een(meisje,(zodat(ik(de(
theorie(ook(eens(aan(de(praktijk(kon(toetsen,(die(overigens(nu(ook(allebei(
filosofie(studeren,(en(hoorde(van(hen(dat(er(qua(lesstof(en(aantallen(
vrouwelijke(docenten(of(hoogleraren(aan(de(faculteit(Wijsbegeerte(
hoegenaamd(niets(veranderd(was.(Ik(keerde(te(lange(leste(terug(bij(een(
ander(geliefd(en(constant(thema(uit(mijn(werk,(namelijk(de(tijd,(en(zie:(het(
leek(wel(alsof(Nederland(opgelucht(ademhaalde:(eindelijk(publiceerde(ik(
eens(iets(niet(feministisch(en(zie:(Stil$de$tijd(kreeg(onlangs(de(23e(herdruk(
en(Kairos,(de(opvolger(van(vorig(jaar,(is(aan(de(7e(druk(toe,(waarin(ik(
overigens(wel(stiekem(vier(hoofdstukken(over(Hannah(Arendt(en(over(
Virginia(Woolf(moffelde.(U(begrijpt,(dit(alles(heeft(mij(wel(aan(het(denken(
gezet.(Ik(denk,(ik(schrijf,(en(ik(ben(een(ander,(maar(blijkbaar(gaat(filosofisch(
nederland(pas(lezen(als(ik(dit(anders(zijn(niet(op(de(voorgrond(plaats.((Dat(
heeft(mij(gebracht(tot(de(volgende(overwegingen(over(denken,(vrouwen(en(
de(ander.(
(
3.((
(
Sommigen(dachten(nog(dat(het(een(1(april(grap(was:(op(die(datum(wordt(in(
de(Beurs(van(Berlage(namelijk(het(grote(Kennis(Festival(voor(Filosofie(en(
Economie(georganiseerd,(dat(ons(dé(bouwstenen(voor(de(toekomst(wil(
aanreiken(en(het(scenario(voor(dé(wereld(van(morgen(wil(schetsen,(en(voor(
waarvoor(men(18(mannelijke(sprekers,(waarvan(17(wit,(en(zegge(en(
schrijven(0(vrouwelijke(sprekers(had(uitgenodigd.(U(begrijpt,(grote(
consternatie(in(de(vrouwelijke(intellektuele(gelederen,(en(zelfs(een(paar(
mannelijke(fronsten(de(wenkbrauwen,(waaronder(de(uitgenodigde(Griekse(
econoom(en(voormalig(minister(van(financieen(Yanis(Varoufakis,(die(
aankondigde(zich(om(die(reden(terug(te(trekken.(Vervolgens(werd(er(door(
twee(Vlaamse(filosofes(en(economes(een(petitie(opgesteld(die(door(velen(
werd(ondertekend,(maar(opmerkelijk(genoeg(slechts(door(een(handjevol(
mannelijke(nederlandse(filosofen,(werd(er(op(sociale(media(actie(gevoerd(
en(zag(de(organisatie(zich(genoodzaakt(enkele(veranderingen(in(het(
programma(aan(te(brengen:(er(wordt(nu,(jawel,(een(yogales(door(een(vrouw(
gegeven,(en(er(zijn(op(het(laatste(moment(twee(skype(interviews(met(
Noreena(Hertz(en(Katherine(Marcal(ingelast.((
(
Een(paar(weken(daarvoor(hadden(studentes(aan(de(VU(een(petitie(aan(
het(faculteitsbestuur(aangeboden,(waarin(ze(meer(aandacht(vragen(voor(
vrouwelijke(filosofen(in(het(onderwijse(en(onderzoekscurriculum(van(de(
faculteit(wijsbegeerte,(‘omdat(nu(Hannah(Arendt(in(haar(eentje(al(het(werk(
moet(doen’,(zoals(studente(Roos(van(Unen(aan(Ad(Valvas(vertelde.(Behalve(
dat(vrouwelijke(filosofen(en(feministische(filosofie(op(het(studieprogramma(
vrijwel(ontbreken,(is(er(ook(geen(enkele(vrouwelijke(hoogleraar(filosofie(
aan(de(Vu,(in(de(rest(van(het(land(is(dat(percentage(trouwens(ook(
bedroevend(laag:(nog(geen(9%(is(vrouw.(Rond(dezelfde(tijd(publiceerden(
enkele(redactrices(van(Filosofie(Magazine(een(‘vrouwifest’(waarin(ze(hun(
bezorgdheid(uiten(over(de(ondervertegenwoordiging(van(vrouwelijke(
filosofen(in(het(openbare(debat.(Kortom,(de(onzichtbaarheid(van(
vrouwelijke(denkers(aan(Nederlandse(faculteiten(en(in(het(openbare(
domein(werd(de(afgelopen(weken(op(diverse(fronten(onderstreept.((
(
(
De(vraag(is(natuurlijk:(hoe(kan(dit,(ondanks(alle(strijd(die(gevoerd(is,(alle(
boeken(die(zijn(verschenen(en(ondanks(het(feit(dat(al(jaren(40%(van(de(
studenten(filosofie(vrouw(is.(In(de(bundel(‘Het$denken$van$de$ander’,(waarin(
een(twintigtal(essays(over(‘anders(denkenden’,(waaronder(overigens(ook(
drie(mannen,(Maurice(Blanchot,(Emmanuel(Levinas(en(Jacques(Derrida,(
hebben(we(ons(al(diepgaand(over(deze(kwestie(gebogen.(De(titel(van(de(
bundel(was(trouwens(een(geuzennaam,(want(een(van(de(redenen(waarom(
vrouwen(van(de(wijsbegeerte(en(openbare(debatten(werden(en(worden(
uitgesloten(is(juist(vanwege(het(feit(dat(zij(als(de(eeuwige(‘ander’(worden(
voorgesteld.(Tegelijk(is(het(ook(de(kern(van(het(probleem.(Aan(de(ene(kant(
kregen(vrouwen(dus(de(twijfelachtige(eer(altijd(‘de(ander’(van(het(denkende(
mannelijke(ik(te(zijn,(op(grond(waarvan(ze(juist(werden(buiten(gesloten,(aan(
de(andere(kant(uiten(veel(vrouwelijke(denkers(zich(door(de(eeuwen(heen(
inderdaad(vaak(ook(op(‘andere(wijze’,(dat(wil(zeggen(op(een(meer(
interdisciplinaire(manier,(waarbij(ze(zich(niet(alleen(tot(zuiver(wijsgerige(
kwesties(beperkten,(maar(ook(sociale,(politieke,(pedagogische(of(
psychologische(vragen(op(hun(thema(betrokken,(en(deze(vaak(ook(in(
meerdere(genres(tot(uitdrukking(brachten,(behalve(in(het(filosofische(essay(
ook(in(toneelstukken,(politieke(pamfletten,(brieven(en(romans(en(soms(zelfs(
in(muzikale(composities,(zoals(Hildegard(von(Bingen(of(Belle(van(Zuylen,(
kortom(op(een(bredere(intellektuele(en(multieperspectivistische(wijze.((
(
Deze(andere(filosofische(stijl(is(niet(alleen(meer(literair(en(
interdisciplinair(van(aard,(maar(legt(ook(een(grotere(nadruk(op(de(sociale(
verbanden(en(op(de(cultureelehistorische(context,(kortom(op(de(
`gesitueerdheid'(van(elke(vorm(van(kennis,(zoals(de(Amerikaanse(filosofe(
Donna(Haraway((15)(dat(noemt.(Veel(vrouwelijke(denkers(zijn(werkzaam(
geweest(binnen(meerdere(vakgebieden.(Was(dit(aan(het(begin(van(de(
moderne(tijd(nog(een(tamelijk(gewone(gang(van(zaken,(in(de(eeuwen(
daarna,(werd(dit(hoe(langer(hoe(uitzonderlijker.(Want(hoe(creatief(en(
intelligent(deze(werkwijze(ook(klinkt,(het(strookte(niet(met(de(ontwikkeling(
van(de(westerse(wetenschap,(die(vanaf(de(19e(eeuw(juist(steeds(
specialistischer(van(aard(werd.(Waar(uiteenlopende(vrouwelijke(denkers(
als(Lou(AndreaseSalome,(Carry(van(Bruggen,(Simone(Weil,(Helene(Cixous,(
Simone(de(Beauvoir,(Iris(Murdoch(of(Hannah(Arendt(de(vensters(op(de(
wereld(juist(open(gooiden(en(zowel(hun(blik(als(hun(pen(verbreedden,(werd(
het(pad(van(de(wetenschap(en(van(de(wijsbegeerte(steeds(smaller(en(meer(
op(zichzelf(betrokken.((
(
Academische(filosofen(ontwikkelden(zich(tot(‘professionele(
specialisten’(zoals(Hannah(Arendt(dit(noemde,(die(zich(niet(alleen(van(de(
wereld(maar(ook(van(de(overige(disciplines(afkeerden(en(steeds(langere(
voetnoten(bij(één(werk(van(Hegel(publiceerden.(Het(probleem(echter(was,(
en(is,(dat(juist(deze(‘professioneel(specialistische’(houding(gaandeweg(de(
20e(eeuw(met(zijn(groeiende(bureaucratische(en(meritocratische(
controledrift,(de(quote(rates,(het(rendementsdenken(en(de(
publicatiedwang,(juist(de(norm(werd.(De(veelzijdigheid(en(het(eclecticisme(
van(vrouwelijke(denkers(heeft(hen(kortom(binnen(de(academische(
instituties(in(een(buitenstaanderspositie(gebracht.(Al(zijn(er(in(de(
geschiedenis(van(de(filosofie(`maar(weinig(momenten(van(zo(veel(belang(
geweest(als(het(moment(waarop(Virginia(Woolf(te(Oxbridge(het(pad(verliet(
en(over(het(gras(begon(te(hollen',(zoals(Marjolijn/maxim(Februari(in(Het$
denken$van$de$ander(schrijft,(kregen(vrouwelijke(denkers(van(de(
vakfilosofen(steeds(vaker(het(verwijt(te(horen(dat(zij(van(het(rechtlijnige(
pad(der(systematische(wijsbegeerte(waren(afgeweken.((
Hierdoor(raakten(vrouwelijke(denkers(steeds(meer(onzichtbaar.(Deze(
onzichtbaarheid(is(namelijk(niet(van(alle(eeuwen,(en(het(lijkt(me(zinvol(dat(
ook(eens(op(te(merken.(Aan(het(einde(van(de(zeventiende(eeuw(werd(er(
bijvoorbeeld(een(Historia$Mulierum$Philosopharum((Gilles(Menage,(1690)(
geschreven,(waarin(uitgebreid(aandacht(werd(besteed(aan(vele(tientallen(
vrouwelijke(filosofes,(ethici(en(mystici(uit(die(tijd.(Denk(bijvoorbeeld(aan(
Anna(Maria(van(Schurman(of(haar(Engelse(tijdgenoten(Mary(Astell(en(Anne(
Conway,(die(tot(een(groep(intellectuele(vrouwen(behoorden,(die(de(
combinatie(`vrouw(en(geleerdheid'(niet(als(een(`wonder(der(natuur'(
beschouwden,(maar(zich(integendeel(met(groot(enthousiasme(toelegden(op(
de(studie(van(de(filosofie.(Ook(een(paar(eeuwen(daarvoor(waren(
vrouwelijke(denkers(als(Christine(de(Pisan(en(Hildegard(van(Bingen(heel(
invloedrijk.(Maar(hoe(meer(de(moderne(tijd(gestalte(kreeg,(en(daarmee(de(
specialisering,(hoe(meer(vrouwen(alleen(nog(maar(`op(het(schutblad(van(
haar(mans(proefschrift'(verschenen,(zoals(Carry(van(Bruggen(dit(in(haar(
roman(Uit$het$leven$van$een$denkende$vrouw((1920)(verwoordde.((
(
4.((
(
Dit(alles(is(naar(mijn(mening(een(van(de(meer(‘externe’(factoren(geweest,(
die(de(afwezigheid(van(vrouwelijke(denkers(aan(de(faculteiten(wijsbegeerte(
verklaart,(maar(het(probleem(is(hardnekkiger(en(vooral(ook(
ongrijpbaarder,(want(niet(zo(gemakkelijk(aantoonbaar(van(aard.(Het(
probleem(bevindt(zich(voor(een(deel(ook(in(het(hart(van(het(Westerse(
denken(zelf,(dat(in(plaats(van(een(moeder(van(alle(wetenschappen(te(zijn,(en(
dus(van(een(ieder(die(wenst(na(te(denken,(zich(steeds(meer(terugtrok(op(
haar(eigen(territorium,(zich(loszong(van(de(wereld,(en(dus(eenzelviger(van(
aard(en(karakter(werd,(waarbij(de(vervolmaking(van(het(eigen(zijn,(zoals(de(
Joodse(filosoof(Emmanuel(Levinas(dat(noemde,(de(ultieme(doelstelling(
werd,(en(de(ander(cq(de(anderen(daarvan(buitengesloten(werden.(((
(
`De(ander(bestaat(slechts(om(te(worden(toegeëigend,(opgenomen,(om(
als(ander(te(worden(vernietigd',(schreef(de(Franse(filosofe(en(schrijfster(
Helene(Cixous,(die(begin(jaren(tachtig(samen(met(onder(meer(Luce(Irigaray(
kritische(kanttekeningen(plaatsten(bij(die(traditie(van(de(westerse(filosofie(
die(alles(in(het(licht(van(het(subject(en(het(eigen(zijn(gesteld(heeft.(Zij(
meenden(dat(het(de(hoogste(tijd(was(om(niet(alleen(de(verhouding(tussen(ik(
en(ander(opnieuw(te(doordenken,(maar(ook(om(die(strategieën(en(taktieken(
te(bestuderen(die(de(gevestigde(wetenschappelijke(en(maatschappelijke(
orde(gebruikte(om(mensen(buiten(te(sluiten(door(ze(als(ander(te(benoemen(
en(te(stigmatiseren.(`Het(eigene(van(de(ander(wordt(alleen((h)erkend(als(
niet(eigen(aan(deze(Ene,(als(niet(hetzelfde,(als(abject(zelfs',(schreef(Cixous.(
Zij(pleitte(voor(het(zoeken(naar(een(nieuwe(filosofische(stijl(en(wezen(op(de(
noodzaak(van(de(verbeelding,(van(literatuur,(om(op(de(thematiek(van(het(
andere(te(reflecteren.(Denken(en(schrijven(betekende(voor(haar(een(`onder(
de(grond(vandaan(halen,(een(ontdekken'(van(zichzelf(en(van(de(wereld(en(
een(vinden(van(de(taal(die(onze(tijd(voorspelt',(zoals(Cixous(schrijft.(We(
moeten(zo(schrijven(dat(we(geen(valse(denkbeelden(over(onszelf(imiteren,(
maar(deze(juist(ontmantelen(en(vloeibaar(maken.(Bovendien(kan(er(volgens(
Luce(Irigaray(geen(sprake(zijn(van(een(relatie(met(de(ander(wanneer(wij(
deze(slechts(als(afzetpunt(voor(ons(eigen(identiteit(gebruiken:(`De(ruimte(
tussen(ik(en(ander(is(een(noodzakelijke(ruimte(waarin(nieuwe(verbindingen(
kunnen(ontstaan.'(De(vrouw(dient(niet(langer(als(de(radicale(Ander(van(de(
man(beschouwd(te(worden,(maar(man(en(vrouw(dienen(beurtelings(voor(
elkaar(de(ander(te(zijn.(Beide(seksen(dienen(elkaars(andersezijn(te(erkennen(
zonder(er(een(hiërarchie(in(aan(te(brengen.((
Deze(Franse(vrouwelijke(denkers(uit(de(jaren(tachtig(werden(hierin(
overigens(van(harte(gesteund(door(mannelijke(collega’s,(zoals(Jacques(
Derrida,(Gilles(Deleuze(of(Emmanuel(Levinas.(Deze(laatste(meende(zelfs(dat(
de(westerse(filosofie(besmet(was(‘met(een(afschuw,(een(allergie(voor(de(
ander’,(omdat(deze(het(solipsistische(project(van(de(vervolmaking(van(het(
eigen(zijn,(waarbij(het(eigen(‘Ik’(als(vliedend(middelpunt(van(de(wereld(
beschouwd(werd,(maar(in(de(weg(stond.(De(ander(fungeerde(slechts(als(
afzetpunt(voor(de(eigen(identiteit(e(de(ander(is(dat(wat(ik(niet(ben:(vrouw,(
zwart,(nietewesters(e(en(werd(vervolgens(als(zijnde(onwenselijk(of(
onwaardevol(terzijde(geschoven.(Zo(lang(het(eigen(zijn(als(een(op(zichzelf(
teruggetrokken(en(geisoleerd(bastion(van(de(rest(van(de(wereld(gedacht(
wordt,(en(zolang(dit(eigen(zijn(als(enig(perspectief(op(die(wereld(geldt,(zal(
er(van(een(wezenlijke(doordenking(van(de(verhouding(tussen(ik(en(ander(
geen(sprake(kunnen(zijn,(meende(ook(Hannah(Arendt.((
(
Als(deze(suprematie(van(het(westerse(denken(niet(doorbroken(wordt,(
door(de(onderliggende(patronen(ervan(op(te(sporen,(de(eraan(verbonden(
dichotomieen(bloot(te(leggen,(zal(‘de(ander’(cq(de(anderen,(of(deze(nu(
vrouw(of(niet(westers(zijn,(onzichtbaar(blijven(aan(de(filosofische(
faculteiten(en(hun(positie(dezelfde(als(bijvoorbeeld(die(van(de(honderden(
vrouwelijke(rechtenstudenten(die(in(de(jaren(zeventig(college(volgden(bij(
de(befaamde(hoogleraar(strafrecht(Pitlo.(Eh(Pitlo?((
5.((
(
Ja,(even(een(intermezzo.(Een(verhaal,(want(die(zijn(soms(sprekender(dan(
het(logische(betoog.(Deze(anecdote(die(behalve(komisch(ook(heel(
veelzeggend(is,(memoreer(ik(in(mijn(roman(De$profielschets,(een(
universiteits(satire(die(zich(afspeelt(rondom(de(benoeming(van(een(nieuwe(
hoogleraar(wijsbegeerte.((
‘De(leden(van(de(vakgroep(wijsbegeerte(zitten(zachtjes(met(elkaar(te(
smoezen.(Det(is(toch(weer(verbaasd(over(de(chaos(die(in(zo’n(korte(tijd(is(
ontstaan.(En(over(de(glazige(blikken,(het(algehele(onbegrip.((…)(Het(doet(
haar(alemaal(sterk(denken(aan(de(befaamde(anecdote(over(Pitlo,(die(ze(ooit(
van(een(vrouwelijke(rechtenstudent(had(gehoord.(De(vermaarde(hoogleraar(
strafrecht(Pitlo(had(in(de(jaren(zeventig(de(gewoonte(zijn(publiek(altijd(met(
‘Geachte(heren’(aan(te(spreken,(ook(al(zat(de(zaal(inmiddels(voor(de(helft(
gevuld(met(vrouwelijke(studenten.(Ondanks(herhaalde(verzoeken(weigerde(
de(hoogleraar(zijn(begroeting(aan(te(passen.(Na(de(zoveelste(weigering(
besloten(de(mannelijke(studenten(tot(een(daad(van(solidariteit.(Zij(zouden(
het(volgende(college(massaal(wegblijven,(zodat(de(oude(Pitlo(wel(
gedwongen(zou(zijn(om(zijn(begroeting(een(‘Geachte(dames’(te(wijzigen.(
(
Op(die(bewuste(maandagochtend(betrad(professor(Pitlo(de(
collegezaal(aan(de(Oudemanhuispoort(met(de(flaur(van(een(groot(
academicus,(boekentas(onder(de(arm,(stapeltje(papieren(en(leesbrik(in(de(
hand.(Hij(nam(plaats(achter(het(spreekgestoelte,(keek(van(onder(zijn(
leesbril(aandachtig(de(zaal(rond(en(sprak(de(illustere(woorden:(‘Ik(zie(dat(er(
vandaag(niemand(is,(ik(kan(dus(maar(beter(gaan’,(waarna(hij(zich(
omdraaide(en(de(collegezaal(verliet’((De$profielschets,(p.(174)(((
Het(is(helaas(deze(zelfde(onzichtbaarheid(die(nog(altijd(symbool(staat(voor(
de(positie(van(vrouwen(binnen(de(academische(filosofie,(en(daarbuiten,(
enkele(uitzonderingen(gelukkig(daargelaten.(De(vraag(is(natuurlijk:(wat(
zouden(we(kunnen(doen(om(het(tij(te(keren?(We(moeten(boeken(blijven(
schrijven,(debatten(organiseren,(dat(spreekt(vanzelf,(maar(wellicht(zouden(
we(af(en(toe(ook(een(hedendaagse(variant(op(deze(solidariteitsactie(van(de(
mannelijke(rechtenstudenten(van(destijds(kunnen(organiseren.(Elke(keer(
als(jullie(de(literatuurlijst(van(de(te(lezen(boeken(en(artikelen(voor(een(
bepaald(college(krijgen(uitgereikt(en(er(staat(weer(geen(vrouwelijke(en/of(
niet(westerse(denker(op,(zou(je(kunnen(overwegen(om(te(zeggen,(Pitlo(
indachtig:(‘nou,(ik(zie(dat(er(niemand(op(de(lijst(staat,(en(we(dus(blijkbaar(
niets(hoeven(te(lezen(voor(dit(college,(dus(dan(ga(ik(maar(weer’.(Ik(zou(het(
geweldig(vinden,(eerlijk(gezegd,(en(als(je(het(maar(vaak(genoeg(herhaalt(zal(
het(zeker(effect(hebben.(Het(lijkt(misschien(een(wat(radicale(actie,(maar(dan(
moet(je(maar(niet(vergeten(dat(het(probleem(inmiddels(ook(radicaal,(want(
diep(geworteld,(zoals(de(oorsponkelijke(betekenis(van(het(latijnse(woord(
overigens(al(aangeeft.((
6.(
(
Behalve(dit(zou(ik(jullie(willen(aanraden(regelmatig(terug(te(gaan(in(de(tijd,(
want(alleen(daar(zullen(we(de(oorzaken(vinden(die(tot(de(huidige(situatie(
geleid(hebben,(het(heden(is(immers(slechts(de(bovenste(laag(van(het(
verleden.(Keer(bijvoorbeeld(eens(terug(naar(het(Parijs(van(de(jaren(tachtig,(
waar(het(wemelde(van(de(vrouwelijke(filosofen,(Julia(Kristeva,(Luce(
Irigaray,(Helene(Cixous,(Francoise(Collin,(Sarah(Kofman,(Francoise(Dastur,(
Michelle(Le(Doeuf,(om(er(slechts(enkele(te(noemen,(en(lees(die(teksten.(Lees(
ook(het(werk(van(hun(mannelijke(collega’s,(zoals(de(reeds(genoemde(
Derrida,(Levinas(en(Deleuze,(de(laatste(stelde(zelfs(‘een(vrouwwording’(van(
de(filosofie(voor,(in(de(zin(van(een(‘deterritorialisering(van(de(traditie’,(dat(
wil(zeggen(de(aandacht(naar(de(marges(verplaatsen,(en(daar(de(creatieve(en(
levensbevestigende(krachten(zoeken.(Het(verlangen(om(nieuwe(inzichten(
en(gedachten(niet(alleen(op(conceptueel(niveau,(maar(ook(in(een(nieuwe(
stijl(naar(voren(te(brengen,(kenmerkt(het(werk(van(veel(van(deze(Franse(
denkers.(Ze(bepleitten(en(praktiseerden(een(vermenging(van(genres,(stijlen(
en(disciplines(en(zochten(naar(‘nieuwe(uitdrukkingsmogelijkheden(binnen(
de(filosofie’,(zoals(Deleuze(stelde((Différence$et$répétition,(1968)(Ze(wilden(
van(de(filosofie(opnieuw(`een(creatief(vertoog(maken(dat(in(staat(is(het(
denken(in(beweging(te(brengen'.(Hiertoe(is(het(noodzakelijk(niet(alleen(
`over(veelvoud(te(spreken',(maar(deze(ook(in(praktijk(te(brengen,(die(ander(
stemmen(te(laten(opklinken(in(de(colleges,(de(teksten(én(het(eigen(werk.(
(
Precies(die(‘andere(stem’(stond(centraal(in(het(Parijs(van(de(jaren(tachtig.(
Alteriteit(en(differentie(waren(de(sleutelwoorden(die(de(vrouwelijke(en(
mannelijke(Franse(postestructuralistische(denkers(in(stelling(brachten(
tegen(de(westerse(filosofische(traditie,(die(volgens(hen(gekenmerkt(werd(
door(het(denken(in(binaire(opposities,(waarbij(de(ene(pool(de(andere(
overheerst,(uitsluit(of(ondergeschikt(maakt,(oftewel(het(niet(vreedzaam(
coexisteren(van(twee(tegengestelde(termen,(maar(in(plaats(daarvan(een(
conflictgeladen(hierarchische(verhouding,(waarbij(een(van(de(twee(termen(
de(ander(domineert,(zoals(in(tegenstellingen(als(geestelichaam,(cultuure
natuur,(manevrouw,(ike(ander,(ratioeemotie;(deze(Franse(denkers(poogden(
deze(dichotomieen(te(deconstrueren,(door(de(hierarchische(structuur(ervan(
bloot(te(leggen,(deze(al(lezend(en(herlezend(in(beeld(te(brengen(om(deze(
vervolgens(te(ondermijnen(en(omver(te(werpen.(Hun(bijdrage(aan(de(
filosofie(berustte(dus(niet(zozeer(in(het(opstellen(van(nieuwe(filosofische(
systemen,(als(wel(om(de(metafysische(westerse(traditie(van(binnenuit(te(
ontmaskeren,(door(de(vermeende(neutraliteit(en(zogenaamde(objectiviteit(
ervan(aan(de(kaak(te(stellen.((
Voor(Sarah(Kofman(bijvoorbeeld,(auteur(van(meer(dan(twintig(filosofische(
werken(en(een(drietal(autobiografische(teksten,(maar(in(Nederland(vrijwel(
onbekend,(is(de(gedachte(van(een(objectief(en(sekseeneutraal(subject(even(
onmogelijk(als(onwenselijk.(We(zijn(altijd(behalve(denkende(ook(
lichamelijke(en(dus(geseksueerde(wezens.(Kofman(voegt(hier(aan(toe(dat(
net(zo(min(als(de(filosoof(van(zijn(lichaam(kan(worden(ontdaan,(het(leven(
niet(van(de(filosofie(gescheiden(kan(worden.(Zoals(het(subject(gekenmerkt(
wordt(door(de(sporen(van(zijn(of(haar(seksualiteit,(zo(is(ook(het(denken(met(
het(leven(‘geïnjecteerd':(een(zuiver(subject(of(een(zuiver(denken(bestaat(
niet.(Volgens(Kofman(moet(er(binnen(de(filosofie(veel(vaker(over(het(
sekseverschil(gesproken(worden,(om(alles(op(tafel(te(krijgen(wat(daar(aan(
valse(getuigenissen(bij(iedereen(onderhuids(ligt(opgeslagen.(Er(moet(net(zo(
lang(over(gesproken(worden,(totdat(het(zichzelf(gedeconstrueerd(heeft(en(
er(weer(ruimte(voor(iets(anders(ontstaat.((
(
7.((
(
Het(laatste,(indringende(beeld(van(`de(ander'(dat(uit(het(werk(van(deze(
vrouwelijke(filosofen(naar(voren(komt,(is(het(beeld(van(de(`ander(in(het(ik',(
of,(zoals(Julia(Kristeva(dit(noemt(‘de(vreemdeling(in(ons(zelf’,(waarbij(ik(ten(
slotte(nog(even(stil(wil(staan.(Het(lijkt(wel(alsof(vrouwelijke(denkers(zich(
meer(bewust(zijn(van(deze(onzegbare,(ongrijpbare(dimensie(van(onze(
subjectiviteit,(die(voor(een(belangrijk(deel(ons(verlangen(en(onze(
creativiteit(bepaalt.(Aandacht(voor(deze(ander(in(het(ik(lijkt(bij(die(andere(
manier,(die(andere(stijl(van(denken(te(horen,(die(ik(zelf(ook,(samen(met(hen,(
in(mijn(werk,(vanaf(mijn(proefschrift(Nomadisch(narcisme(tot(aan(Kairos(
heb(willen(bepleiten.(Wat(mag(die(ander(in(het(ik(wel(niet(te(betekenen(
hebben?(Wordt(hier(op(de(veelvoud(aan(`ikken',(de(verschillende(aspecten(
die(tesamen(onze(identitieit(uitmaken,(gewezen?Niet(helemaal,(want(`de(
ander(in(het(ik'(lijkt(zich(aan(elke(ontologische(categorisering,(dat(wil(
zeggen(aan(elke(empirische(bepaaldheid(te(onttrekken(en(dat(maakt(deze(
‘ander(’op(zijn(minst(mysterieus(en(nomadisch,(maar(wel(behept(met(een(
verlangen(dat(ons(aanspoort(voorbij(het(zichtbare(en(meetbare(te(kijken.((
Het(wordt(nu(iets(ingewikkelder(met(die(ander,(maar(daarom(niet(minder(
filosofisch.(Integendeel.(Die(ander(in(het(ik(staat(namelijk(ook(garant(voor(
het(immer(veranderende(wordingsproces(dat(de(mens,(man(of(vrouw,(
kenmerkt,(als(hij(zich(niet(vastklampt(aan(die(Ene(identiteit,(die(hem(steeds(
hetzelfde(laat(herhalen.(Het(verbindt(kort(gezegd(het(project(van(de(
alteriteit,(zoals(hierboven(benoemd(aan(dat(van(de(differentie,(dat(andere(
kernbegrip(van(de(Franse(postmoderne(denkers.(
(
Deze(mysterieuze(ander(ligt(`vanaf(het(eerste(levenslicht(tot(aan(het(
graf(diep(in(het(hart(van(elk(menselijk(wezen(verborgen'(schrijft(Simone(
Weil(bijvoorbeeld(in(La$personne$te$la$sacré$(1943);(we(kunnen(dit(deel(in(
ons(zelf(niet(benoemen,(omdat(het(verder(weg(ligt(dan(elk(zegbaar(
verleden,(omdat(het(als(het(ware(sluimert(in(ons(onbewuste,(dit(moi$
profond,(dit(diepe(verduisterde(zelf,(deze(dunkle$Geschichte,(zoals(de(
Oostenrijkse(filosofe(en(schrijfster(Ingeborg(Bachmann(het(noemde,(die(
onder(meer(al(onze(niet(herinnerbare(ervaringen(en(sensaties(herbergt(en,(
niet(onbelangrijk,(ook(de(geschiedenis(van(onze(voorgeschiedenis(
vasthoudt,(dus(degene(die(we(waren(voordat(we(konden(spreken.((
(
Het(beeld(van(de(mens(dat(dan(verrijst(heb(ik(in(mijn(werk(de(
‘tweestemmige(mens’(genoemd,(die(de(innerlijke(dialoog(die(we(met(ons(
zelf(voeren,(pas(mogelijk(maakt,(en(dus(voor(zelfreflectie(zorgt(en(voor(
overstijging(van(het(Ene,(vast(omlijnde(Ik.(Dit(onzegbare(zelf(verwijst(onder(
meer(naar(de(onverwoordbare(singulariteit(van(elke(mens,(dat(wil(zeggen(
naar(al(datgene(wat(het(subject(niet(zichtbaar(deelt(met(een(andere(groep(of(
collectiviteit,(maar(wel(in(haar(of(zijn(spreken(of(handelen(voor(de(anderen(
zichtbaar(wordt.(Deze(daimon,(zoals(Hannah(Arendt(het(noemde,(dat(wezen(
op(je(schouder,(die(ziel(die(je(zelf(niet(ziet,(maar(wel(in(je(blik,(je(woord(en(
gebaar,(je(handelen(aan(de(anderen(etoond(wordt.(Enerzijds(lijkt(de(mens(
zo(een(bepaalbaar(en(beschijfbaar(uiterlijk(`ik'(,(maar(anderzijds(draagt(de(
mens(ook(een(onbepaalbaar,(`ander'(innerlijk(surplus(in(zich,(waardoor(
hij/zij(nooit(volledig(samenvalt(met(de(som(van(zijn(factische(
eigenschappen,(maar(wezenlijk(een(andersezijn(in(zich(draagt(en(daarmee(
ook(de(kans(op(vereandering.(
(
In(Nomadisch$narcisme$heb(ik(aangegeven(dat(in(de(verhouding(tot(
deze(vreemde(en(in(zekere(zin(preehistorische(ander(die(rondzwerft(in(het(
ik,(juist(de(mogelijkheid(van(`seksuele(differentie'(ligt,(dat(wil(zeggen(de(
mogelijkheid(om(tot(steeds(andere(lezingen(en(interpretaties(van(de(eigen(
geseksueerde(identiteit(te(komen.(Seksuele(differentie(is(in(die(zin,(en(in(
tegenstelling(tot(het(sekseverschil,(dat(aan(de(feitelijke(sociale(en(
biologische(verschillen(tussen(de(seksen(refereert,(een(creatief(
interpretatieproces(dat(alleen(mogelijk(is(dankzij(de(`oneindige(afstand'(die(
er(bestaat(tussen(het(factische,(determineerbare(`ik'(enerzijds(en(het(
onbepaalbaar(`andere'(in(het(ik(anderzijds.(Dankzij(deze(vreemdeling,(is(de(
mens(dus(nooit(voltooid,(nooit(af,(zoals(een(ding,(maar(blijft(hij(of(zij(een(
meere(of(mogelijkezijn.(Waren(wij(niet(`two(in(one',(zoals(Hannah(Arendt(
stelt,(dan(zou(er(ook(geen(afstand(tot(het(`ik'(mogelijk(zijn,(en(zou(er(alleen(
van(een(vaststaand(en(determineerbaar(sekseverschil(sprake(kunnen(zijn(
en(niet(van(seksuele(differentie(in(bovengenoemde(zin.(De(`ander'(in(ons(
zelf(moet(verondersteld(worden,(om(het(geseksueerde(ik(te(kunnen(
(her)lezen,(zouden(we(met(een(variatie(op(Derrida(kunnen(zeggen.(
Alteriteit(en(differentie(zijn(zo(twee(verschillende(aspecten(van(de(
menselijke(subjectiviteit(die(van(elkaar(afhankelijk(zijn(en(in(elkaars(
verlengde(liggen.(
(
‘Het(feit(dat(ik(niet(mijn(eigen(oorspong(ben,(noch(de(oorsprong(van(
de(wereld,(dat(er(in(mijn(initiatief(altijd(iets(vreemds(ligt(besloten,(wordt(
geconcretiseerd(in(wat(Hannah(Arendt(pluraliteit(noemt’,(schreef(de(Franse(
filosofe(Francoise(Collin((26)(.(Dankzij(deze(vreemde(`mogendheid'(in(het(ik,(
kan(wat(vaststaat(op(drift(raken,(kan(er(een(innerlijke(dialoog(op(gang(
gebracht(worden(die(de(dingen(in(beweging(zet(en(er(een(nieuwe(kleur(en(
andere(smaak(aan(geeft.(Niettemin(vraagt(dit(`nieuwe'(erom(vervolgens(met(
anderen(gedeeld(te(worden.(De(verhouding(tot(de(ander(komt(volgens(
Arendt(tot(stand(via(de(verhouding(tot(de(wereld,(die(een(met(anderen(
gedeelde(wereld(is,(zoals(ik(in(Kairos(uitgebreid(laat(zien.(Pluraliteit(
verwijst(bij(Arendt(dus(enerzijds(naar(de(nieuwe(interpretaties(die(op(
grond(van(een(`innerlijke(ambiguïteit'(gemaakt(kunnen(worden(en(
anderzijds(naar(de(gemeenschappelijke(aandacht(en(liefde(voor(de(wereld(e(
de(amor(mundi(e(die(we(met(anderen(delen.(((
We(zien(dat(`de(ander'(in(deze(lezing(een(ware(polyfonie(aan(stemmen(heeft(
laten(horen.(En(zo(hoort(het(ook.(Want(zo(wordt(de(geschiedenis(van(de(
filosofie(er(niet(alleen(rijker(en(veelzijdiger,(maar(ook(doorleefder(en(
waarheidsgetrouwer(op.(Van(de(politieke(ander,(die(strijdt(voor(gelijkheid(
en(rechtvaardige(sociaaleethische(verhoudingen,(via(de(andere(stijl(als(bron(
voor(creativiteit(en(inspiratie(tot(de(onkenbare(ander(die(zijn(tenten(in(het(
subject(zelf(heeft(opgeslagen.(Het(denken(en(de(ander(zijn(kortom(
onlosmakelijk(met(elkaar(verbonden.(Niets(ligt(meer(voor(de(hand(dan(dat(
al(die(andere(stemmen(en(stijlen(een(plek(binnen(de(hedendaagse(filosofie(
krijgen,(dat(zij(op(de(leeslijsten(en(voor(de(collegezalen(komen(te(staan,(
inclusief(de(vreemdeling(in(ons(zelf,(opdat(niet(alleen(de(filosofie(van(de(
wereld(vervreemdt,(maar(ook(wij(zelf(niet(ten(opzichte(van(de(anderen(
noch(ten(aanzien(van(ons(zelf(vervreemden.(Alleen(dan(kan(het(motto(van(
Virginia(Woolf(in(praktijk(gebracht(worden:(‘Niet(als(De(Ander’,(zoals(zij(
schreef,(niet(als(de(gestigmatiseerde(ander(die(op(grond(daarvan(
uitgesloten(kan(worden,(‘maar(steeds(anders’,(ten(behoeve(van(het(steeds(
veranderende,(dynamische(wordingsproces(van(de(mens(én(om(recht(te(
doen(aan(de(pluraliteit(van(mensen(die(deze(wereld(bevolken.((
Joke(J.(Hermsen,(Amsterdam,(6(maart(2016,(De(Nieuwe(Liefde,(Vrouwen(en(
de(filosofie.(
(