VS lijden nu zelf onder patent op duur medicijn

Natuurwetenschap
in het Nieuws
nummer 24, augustus 2005
Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net
als de digitale versie van deze krant te vinden op:
www.phys.uu.nl/natunieuws/
Ziekte &
Gezondheid
Aidsvirus in de kiem
gesmoord
dwarszit. Een goede aanvulling dus op de
bestaande aidsremmers, die zich richten op
het kopiëren van de virusgenen en het knippen
van de viruseiwitten. Ieder voor zich zijn deze
middelen niet krachtig genoeg om tegen de
streken van het steeds veranderende virus op
te kunnen, maar met vereende krachten, een
cocktail dus, lukt dat steeds beter. Een extra
ingrediënt maakt de mix misschien krachtig
genoeg om HIV écht de das om te doen.
Het moedervlekeffect
Nieuwe manier om HIV te blokkeren
Noorderlicht, 24 juli 2005
Kanker in sluimerstand
Noorderlicht, 4 augustus 2005
Een team van Franse, Duitse en Engelse
wetenschappers heeft een nieuwe
manier gevonden om de ontwikkeling
van het aidsvirus in de war te schoppen.
Hun
middel
blokkeert
de
volwassenwording van de virusdeeltjes.
Een gebruiksklaar medicijn is het nog
niet, maar wel een belangrijke stap in
die richting.
In moedervlekken is vaak een berucht
kankergen actief. Toch groeien ze
zelden
uit
tot
huidkanker.
Onderzoekers van het Nederlands
Kankerinstituut zochten uit hoe dat
komt.
De vinding draait om het feit dat de
virusdeeltjes nog niet volwassen zijn op het
moment dat ze zich van hun gastheercel
losmaken. Ze moeten eerst nog een inwendige
reorganisatie ondergaan. Hoe dat precies gaat
is nog niet voor honderd procent opgehelderd,
maar er is wel steeds meer over bekend.
Levende
cellen
kennen
een
soort
sluimerstand, "senescentie" genaamd, wat
letterlijk ouderdom betekent. In die toestand
leidt de cel een soort slapend bestaan, waarbij
verdere
celdeling
is uitgesloten.
Die
pauzestand is bekend van oudere cellen die na
enkele tientallen delingen niet verder meer
kunnen delen omdat de uiteinden van de
chromosomen (de telomeren) daarvoor te kort
zijn geworden. Maar het is niet de enige
manier waarop cellen in de sluimerstand
kunnen raken.
er een permanente groeistop optreedt.
Onderzoekers zien dat de cel dan een stressenzym aanmaakt (B-galactosidase), dat
kenmerkend is voor de sluimerstand.
De onderzoeksgroep waarin Peeper werkt,
heeft onderzoek gedaan aan moedervlekken.
Ze wilden weten of daarin ook sprake was van
cellen in een permanente groeistop, en
waardoor die dan veroorzaakt wordt. Wanneer
moedervlekken wel doorgroeien, ontstaat
huidkanker (melanoom). In Nederland is dat
2400 keer per jaar het geval.
Bacterie treft ook
Amersfoorts ziekenhuis
Utrechts Nieuwsblad, juli 2005
In Meander Medisch Centrum in
Amersfoort
is
de
darmbacterie
aangetroffen, die in Harderwijkse
ziekenhuis St.Jansdal twee mensen het
leven kostte.
Het gaat om zes personen. De zes personen
worden apart verpleegd. Omdat de patiënten
die besmet raken al ernstig verzwakt zijn, kan
niet worden uitgesloten dat één van hen
overlijdt. Niemand ligt echter op de intensive
care.
Opengewerkt model van een volwassen HIVpartikel. De rode bolletjes zijn het onderdeel
waarin het 'pitbullpeptide' zich vastbijt.
Voorbeeld van een melanoom, een agressieve
vorm van huidkanker Foto: huidinfo.nl
Het zou het eerste middel zijn dat het
aidsvirus in deze fase van zijn ontwikkeling
Wanneer genen die kanker veroorzaken
(oncogenen) kunstmatig geactiveerd worden,
raakt een cel daar dermate van ontregeld dat
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
1
De darmbacterie stamt waarschijnlijk af van
een zeer giftige variant. De darmbacterie
’clostridium difficile’ is een voor Nederland
nieuwe variant. Patiënten, die besmet zijn,
kunnen in principe goed behandeld worden
met antibiotica. Alleen patiënten die ernstig
verzwakt zijn en bepaalde antibiotica krijgen,
lopen het meeste risico en kunnen eraan
overlijden. In Harderwijk raakten sinds april
29 mensen besmet. Twee zijn overleden; vijf
worden nog behandeld in het ziekenhuis. De
bacterie is hier voor het eerst opgedoken.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Dodelijke suiker
Sterfte op intensive care gehalveerd
met insuline
Noorderlicht, 3 augustus 2005
Een hoge bloedsuikerspiegel beschermt
het ernstig zieke lichaam, dacht de
medische wereld tot voor kort. Fout,
toonden Belgische onderzoekers eind
2001 aan. De sterfte op de intensive
care halveert als je de suiker streng
onder controle houdt met insuline.
Nu, na bijna vier jaar speurwerk, snappen ze
ook waaróm insuline zo levensreddend werkt.
Een kleine vier jaar geleden kwam Greet van
den
Berghe,
hoogleraar
intensieve
geneeskunde in Leuven, met schokkend
nieuws. Met een vrij eenvoudige maatregel
had ze de sterfte bijna gehalveerd onder
patiënten die na een zware operatie op de
intensive care (IC) lagen.
Daarvoor had ze geen revolutionair nieuw
geneesmiddel nodig, maar iets heel gewoons:
insuline. Meer insuline betekent minder suiker
in het bloed, en dat bleek de overleving enorm
ten goede te komen. Waarom dit zo
levensreddend werkte, was toen nog niet goed
duidelijk. Een vervolgartikel in het Journal of
Clinical Investigation van deze week werpt er
meer licht op.
bacterie Streptococcus suis, die normaal
gesproken alleen varkens het leven zuur
maakt. Infectie van mensen is erg zeldzaam.
De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
volgt de ontwikkelingen op de voet, maar laat
het onderzoekswerk aan de Chinezen over.
Een speciaal team is naar het gebied gestuurd
om vast te stellen of er een link is met de
gevreesde vogelgriep. WHO-woordvoerder
Bob Dietz noemde het bemoedigend dat de
uitbraak van deze onbekende ziekte zo snel is
ontdekt en in de openbaarheid is gebracht,
ondanks het feit dat de ziektegevallen over een
groot gebied verspreid voorkwamen.
De eerste foto die ooit van het Ebolavirus werd
gemaakt, in 1976 (Frederick A. Murphy)
Een varkensbacterie wordt als meest
waarschijnlijke boosdoener genoemd
Prik stopt Ebola en Marburg
Apen beschermd tegen de dodelijkste
virussen
Noorderlicht, juni 2005
Nieuw ontwikkelde vaccins tegen de
dodelijke virussen Ebola en Marburg
werken uitstekend. Apen hadden geen
last van bijwerkingen en waren na één
injectie volledig beschermd tegen de
dodelijke virusziekten. Een vaccin voor
mensen lijkt nu binnen handbereik.
De sterfte onder intensive care-patiënten bleek
bijna de helft lager te kunnen
"Wij toonden aan dat dit een ernstige
misvatting was. We zorgden door extra
insuline te geven dat patiënten na een zware
operatie niet méér suiker in hun bloed hadden
dan je bij gezonde mensen vindt, namelijk
tussen de 4.4 en 6.1 millimol per liter. Van die
patiënten gingen er veel minder dood dan van
de controlegroep: 4.6 in plaats van 8 procent.
Bovendien kwamen infecties, nierproblemen
en zenuwschade minder voor, hoefden we
minder bloedtransfusies te geven én waren
deze patiënten veel sneller genoeg hersteld om
naar een gewoon ziekenhuisbed te verhuizen."
Opnieuw mysterieuze ziekte
in China
Noorderlicht, 26 juli 2005
Een onbekende ziekte met griepachtige
symptomen heeft de afgelopen maand
17 mensen gedood in de Chinese
provincie
Sichuan.
Dit
bracht
persbureau Xinhua gisteren naar
buiten. Naast de doden zijn er 41
besmettingen vastgesteld.
Apen zijn net mensen, en andersom. Dat
vinden dierentuinbezoekers, en dat vindt het
virusduo Ebola en Marburg ook. Deze twee
ziekteverwekkers slaan keihard toe, of hun
slachtoffers nu aan hun staarten in bomen
hangen of op hun billen in een bus zitten. Als
zo'n virus je lichaam binnen is gedrongen, is
de kans groot dat je na een week van koorts en
hevige bloedingen sterft. Een besmetting met
het Marburgvirus overleeft hooguit 10 procent
van de patiënten.
Nadat was gebleken dat de vaccins goed
werkten
bij
knaagdieren,
kregen
de
onderzoekers
toestemming
om
een
experiment met twaalf Java-apen te doen, een
soort makaken van een kilo of vijf. Zes van
deze apen kregen het vaccin tegen Ebola
ingespoten en de andere zes het Marburgvaccin. Daar hadden ze geen van alle last van.
Vier weken later was het moment van de
waarheid aangebroken. Vier van elke zes apen
werden besmet met het virus waartegen ze
waren ingeënt. De andere twee tweetallen
kregen het 'verkeerde' virus, ter controle. Met
die vier apen liep het al snel slecht af. Ebola
leidde
binnen
drie
dagen
tot
ziekteverschijnselen en binnen zes dagen tot
de dood, voor Marburg duurde dat vier en
negen dagen.
"Ik kan u verzekeren dat de ziekte in ieder
geval geen sars, miltvuur of vogelgriep is",
verklaarde Zeng Huajin, een woordvoerder
van de lokale gezondheidsdienst. Volgens hem
is de meest waarschijnlijke ziekteverwekker de
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
Marburg lijkt ook onder de elektronenmicroscoop
veel op zijn neef Ebola
De apen die het 'goede' virus kregen, bleven
helemaal gezond. Ze maakten antistoffen en
afweercellen tegen de gevaarlijke virussen,
bleek uit bloedonderzoek. Daardoor kregen de
ziekteverwekkers geen voet aan de grond.
Gesneden kool is gezonder
Noorderlicht, 18 juli 2005
Als reactie op beschadiging maken
koolplanten stoffen die mensen kunnen
beschermen tegen kanker. Twee dagen
na het snijden is kool daarom op z'n
gezondst. Vers gezonder dan verpakt?
Niet
waar,
zeggen
de
Wageningse
levensmiddelentechnologen Ruud Verkerk en
Matthijs Dekker. De glucosinolaten worden
aangemaakt als een plant beschadigd raakt. In
de natuur komt dat vaak door knabbelende
insecten of slakken, en daar beschermen deze
stoffen dan ook tegen. Maar hun reactie op een
mes is precies hetzelfde. Twee dagen na de
beschadiging is de concentratie van de
glucosinolaten
maximaal,
zagen
de
Wageningse onderzoekers. Ze concluderen
dan ook dat voorgesneden kool en broccoli
waarschijnlijk gezonder zijn dan thuis
gesneden groenten. Mits je ze niet te lang
verhit, want dan verdwijnen de gezonde
stoffen als sneeuw voor de zon.
Niet te laat beginnen met snijden!
2
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Schimmel krijgt malaria klein
NRC, 10 JUNI 2005
Wageningse
onderzoekers
hebben
vastgesteld dat een schimmel het aantal
malariainfecties fors naar beneden kan
brengen. De schimmel remt zowel de
mug
als
de
parasiet
in
zijn
ontwikkeling.
Het
Amerikaanse
wetenschappelijke tijdschrift Science
publiceert vandaag het onderzoek.
Het is een eerste stap op weg naar de
biologische bestrijding van malaria, een ziekte
die jaarlijks 400 miljoen mensen treft, met
name in Afrika. Malaria maakt meer dan één
miljoen dodelijke slachtoffers per jaar.
Veldonderzoek van Wageningse entomologen
in een dorpje in Tanzania heeft aangetoond
dat de aanpak van malaria met een schimmel
in het vrije veld kan werken. Ze
impregneerden zwarte katoenen doeken met
sporen van de schimmel Metarhizium
anisopliae, die zij in tien woningen aan
plafonds en muren ophingen. Zodra een
uitrustende mug de sporen aanraakte,
ontkiemden deze en drongen het insect
binnen. Door de schimmel raakte de mug
verzwakt waardoor hem de lust verging te
steken.
personen omdat er niet op tijd een nier,
hart of lever beschikbaar komt.
De eerste resultaten van de campagne zijn
berekend door het NIGZ (Nationaal Instituut
voor
Gezondheidsbevordering
en
Ziektepreventie). Bestuurslid Boekhoff van de
Stichting Transplantatie Nu spreekt over ‘een
druppel op de gloeiende plaat’. Directeur
Beerkens van de Nierstichting: ‘Het is
duidelijk dat massale campagnes geen zin
meer hebben.’
Binnenkort begint een proef in vijftien
gemeenten: iedereen die zijn paspoort afhaalt,
wordt gevraagd of hij donor is.
Jaarlijks zijn er honderd extra donoren nodig
om de wachtlijst (4,5 jaar voor een nier) te
halveren. Transplantatie Nu herhaalt het
pleidooi voor de verplichte donorregistratie:
‘Ruim acht miljoen mensen staan nu niet
geregistreerd. Dat is pas een potentieel.’
Wetenschap &
Onderzoek
Tabak en vet maken sneller
oud
Apart steentje blijkt
mysterieus lichaam
Trouw, 14 juni 2005
www.kennislink.nl
Rokers en dikke mensen leven niet
alleen korter, door hun slechte
leefgewoontes versnellen ze ook hun
veroudering.
Zeven jaar geleden vond de familie
Veens op het strand van Terschelling
een vreemd steentje. Nu blijkt dat dit
niet zomaar een steentje is, maar een
door
mensen
gemaakt
gebruiksvoorwerp.
Het is geen academisch woordgrapje dat Britse
onderzoekers vandaag verkondigen op de
website van het medisch vakblad The Lancet.
Wat ze aanvoeren, is een wetenschappelijk
bewijs voor een stelling die iedereen wel kent:
stevige rokers en zwaarlijvigen krijgen eerder
te maken met ouderdomskwalen als diabetes,
aderverkalking of hart- en vaatziekten.
Aarcheologen van de Universiteit van Leiden
vermoeden dat het uit Schotland komt en
misschien wel 5000 jaar oud is. Wiskundige
Robert Triest herkent in deze steen een
zogenaamd mysterieus lichaam. Maar wat zijn
die mysterieuze lichamen voor dingen?
Als roken of vetzucht de veroudering versnelt,
redeneerden de onderzoekers, moet dat aan de
zogeheten telomeren te zien zijn. Telomeren
zijn de uiteinden van de chromosomen
(stukjes DNA) die bij elke celdeling iets korter
worden. Wie rookt of veel te dik is, stelt zijn
lichaam bloot aan vrije radicalen en
ontstekingen. Aangezien witte bloedcellen dat
allemaal moeten verhelpen, moeten die vaak
worden ververst. Gevolg: de telomeren van
deze bloedcellen zijn korter.
Uit eerder onderzoek was al gebleken dat
rokers hun leven gemiddeld met tien jaar
bekorten. Ook vetzucht haalt de dood met
zoveel jaren dichterbij.
Volkskrant, 25 juli 2005
De grootscheepse mediacampagne dit
voorjaar voor meer orgaandonoren
levert uiteindelijk vijf à zes nieuwe
donors op. Daarmee kunnen maximaal
dertig patiënten geholpen worden.
Jaarlijks sterven ruim tweehonderd
Regelmatige lichamen worden vaak gebruikt als
dobbelstenen bij role-playing games. Van links
naar rechts zie je de tetraeder, de kubus, de
octaeder, de dodecaeder en icosaeder.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
Foto van een UGRO-replica: Een GalloRomeinse Dodecaeder
In één geval stonden er op de zijden van een
UGRO de tekens van de dierenriem. Dit wijst
op de meest waarschijnlijke verklaring voor de
UGRO tot dusver. Men denkt dat een UGRO
misschien de sterrenhemel representeert. Het
dodecahedron is volgens Plato door de
schepper voor ‘het geheel’ gebruikt. Hij zou
figuren gecreëerd hebben op de zijden van de
dodecaedron.
Botsen door bellen - ook
zonder handen
Noorderlicht, 12 juli 2005
Telefoneren in de auto verhoogt de kans op
een ernstig ongeluk drastisch, of je nu
handsfree belt of niet. Onderzoekers van de
Universiteit van Sydney (Australië) vroegen de
belgegevens op van 456 bezitters van een
mobiele telefoon die door een auto-ongeluk in
het ziekenhuis waren beland. Zo konden ze
bepalen of de gewonden aan het telefoneren
waren vlak voor of tijdens het ongeluk. Uit die
gegevens berekenden ze dat de kans op een
botsing met letsel verviervoudigde door het
bellen.
De steen die de familie Veens vond op
Terschelling. Bron: Limburgs Dagblad
Mysterieuze lichamen zijn door mensen
gemaakte regelmatige veelvlakken, waarvan
we niet weten waarvoor ze dienden.
Regelmatige veelvlakken werden al rond 300
voor Christus beschreven door de Griekse
wiskundige Euclides.
Massale campagne organen
levert zes donors op
Er zijn ook voorbeelden van regelmatige
lichamen uit de Gallo-Romeinse tijd. Deze
regelmatige lichamen staan bekend als de
Gallo-Romeinse Pentagon-Dodecaëders (ook
wel
UGRO=”Unidentified
Gallo-Roman
Object”). De UGRO is een bronzen object in de
vorm van een dodecaëder en is tussen de vijf
en elf centimeter hoog. De dodecahedron is
hol van binnen en in elk van de twaalf vlakken
zit een gat. Deze gaten zijn van verschillende
afmeting. Op elk van de twintig hoekpunten
van het object zit een kleine kogel. Ze waren
populair in de tijd van 100 na Christus tot 300
na Christus.
3
Doe maar niet, ook niet met een carkit.
Het maakte nauwelijks uit of bellers hun
telefoon in de hand hielden of niet: handsfree
bellers hadden een 3.8 maal verhoogde kans
op een ongeluk en bij handbellers was dat
getal 4.9. Bellen met je handen aan het stuur is
dus wel iets minder onveilig, maar het blijft
een gevaarlijke onderneming.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Babyface redt het niet
Noorderlicht, 13 juni 2005
Wie een babyface heeft (rond gezicht,
grote
ogen,
kleine
neus,
hoog
voorhoofd)
heeft
pech
in
de
Amerikaanse politiek. Dat blijkt uit een
proef met foto's van paren kandidaten
voor een zetel in de Senaat.
Vier onderzoekers van de University of
Princeton lieten proefpersonen één seconde
kijken naar foto's van paren van kandidaten
bij in totaal vijf verkiezingen voor het Huis en
de Senaat. Daarna moesten ze zeggen wie het
meest competent leek, wie het betrouwbaarst
en wie het aardigst.
De competentieoordelen voorspelden in 70%
van de verkiezingen de werkelijke winnaar.
Babyfaces werden niet competent geacht.
Aardigheid en betrouwbaarheid maakten gek
genoeg niks uit.
Al
voordat
in
november
2004
de
verkiezingstrijd werd beslist tussen de
democraat Russell D. Feingold (links op de
foto) en de republikein Tim J. Michels om een
senaatszetel van Wisconsin, wisten de
onderzoekers door hun experimenten 'die
Michels redt het niet'.
Wat is een sudoku? Het is een puzzel van
negen bij negen vakjes met een klein aantal
reeds ingevulde enkelvoudige cijfers. De kunst
is de overige vakjes ook in te vullen op zo'n
manier dat in elke horizontale reeks én in elke
verticale reeks de cijfers 1 tot en met 9 één
keer voorkomen. Bovendien is de puzzel
onderverdeeld in negen blokjes van drie bij
drie, die elk ook weer eenmaal de cijfers 1 tot
en met 9 moeten bevatten.
De puzzel is al ruim twintig jaar zeer populair
in Japan, waar kruiswoordraadsels nooit erg
hebben aangesproken omdat het Japanse
schrift zich er niet goed voor leent. De sudoku
daarentegen werd meteen een doorslaggevend
succes. Sudoku betekent in het Japans
'enkelvoudig cijfer'. Inmiddels telt Japan vijf
sudoku-tijdschriften met een totale oplage van
zo'n 600.000.
De klimrobot
cortex, het hersencentrum dat de beelden
verwerkt, hier de schuld van. Maar de ogen
kunnen er zelf ook wat van, laat een artikel in
Nature van deze week zien.
Toshihiko Hosoya, Stephen Baccus en Markus
Meister peuterden in hun laboratorium aan
Harvard University de ogen van salamanders
uit elkaar, en later ook van konijnen. Ze
haalden daar heel voorzichtig stukjes netvlies
uit. Het weefsel bleef zo in leven. De staafjes
en kegeltjes gingen gewoon door met het
omzetten van licht in elektrische signalen, die
ze doorgaven aan de zogenaamde bipolaire
cellen. Die stuurden de boodschap op hun
beurt door naar knooppunten in het netvlies:
de ganglioncellen. Dit zijn de cellen die in
directe verbinding staan met de visuele cortex.
Tenzij ze in een bakje vloeistof liggen in een
Amerikaans laboratorium, natuurlijk. Iedere
ganglioncel verwerkt de signalen van een hele
kluit zintuigcellen en heeft dus een eigen
gezichtsveldje.
Noorderlicht, 10 augustus 2005
Amerikaanse onderzoekers hebben een robot
ontwikkeld die tegen stenen muren oploopt.
Spinybot, zoals het 400 gram wegende beestje
wordt genoemd, is ontwikkeld door Mark
Cutkosky van Stanford Universiteit. De
klimrobot kan tegen muren van beton,
baksteen of stucwerk lopen. Aan elk van zijn
zes tenen zitten metalen haartjes, waarmee de
robot zich vastgrijpt aan de microscopische
uitsteeksels van stenen muren.
De twee omcirkelde vlakjes hebben echt precies
dezelfde tint, hoe ongeloofwaardig dat ook klinkt
(beeld: Michael Bach)
De kandidaten Russel D. Feingold (links) en Tim
J. Michels.
Britten zijn massaal aan het
sudoku'en
NRC, 23 mei 2005
Groot-Brittannië verkeert sinds kort in
de ban van de sudoku, spreek uit
'soedokoe'.
Het
kruiswoordraadsel
heeft plotseling ruim baan moeten
maken. Kranten, websites, mobiele
telefoondiensten en zelfs radiostations
proberen elkaar dagelijks de loef af te
steken met de nieuwste cijferpuzzels.
Het onderzoek van Cutkoksy wordt betaald
door het Amerikaanse ministerie van
Defensie. De onderzoekers zien dan ook vooral
militaire toepassingen van de klimrobot.
Bewaking en beveiliging van bruggen en
gebouwen bijvoorbeeld. De robot is uitgerust
met een camera.
Eigenwijze ogen
Gezichtsbedrog begint al in het netvlies
Noorderlicht, 6 juli 2005
Van alles wat ze zien, geven onze ogen
maar een klein deel door aan het brein.
Het meeste is voorspelbaar, dus
oninteressant, vinden de zenuwcellen
in het netvlies.
Vul de puzzel zo in dat in elke rij (horizontaal en
verticaal) én in elk vierkant mogende cijfers 1 t/m
9 één keer voorkomen. Een sudoku uit The
Guardian.
Wie het plaatje voor het eerst ziet, komt tot het
schokkende besef dat hij zijn ogen niet kan
vertrouwen. Een grijs vlakje in Adelsons
'checker shadow illusion' dat er overduidelijk
donkerder uitziet, blijkt exact dezelfde tint te
hebben als het licht uitziende vlakje verderop.
Zelfs als je dat heel goed weet, blijf je het zien.
Gezichtsbedrog. Tot nu toe kreeg de visuele
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
4
Dek de rest van het plaatje af en het is niet meer
te ontkennen.
Gratis bier voor nerds
Noorderlicht, 18 juli 2005
Een Deense groep studenten heeft het eerste
open source recept voor bier vrijgegeven. In
navolging van open source software zoals
Linux,
waarbij
gebruikers
wereldwijd
verbeteringen aan kunnen brengen in het
gratis ter beschikking gestelde programma,
menen de studenten dat hun bierrecept alleen
maar verbeterd kan worden door de
ingrediënten
prijs
te
geven.
Het idee om 'open source' bier te maken stamt
al uit 1998. Toen betrof het een grap van Red
Hat, swerelds grootste distributeur van Linux.
Nu hebben de Deense studenten onder de
naam Vores Øl (Ons Bier) de daad bij het
woord gevoegd. Versie 1.0 van het bier bevat
onder meer guarana, een Zuid Amerikaans
kruid dat ervoor moet zorgen dat de
bierdrinker minder draaierig wordt. Het bier
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
bevat 6 procent alcohol en is roodkoper van
kleur.
deeltje te stoppen. Alleen katapultbanen rond
een extreem groot zwart gat zoals in een
quasar leveren volgens de theorie voldoende
energie.
Zipnagel
www.kennislink.nl
Het etiket van het Deense open source bier.
Homo ruikt zoals vrouw
NRC, 16 mei 2005
Als homoseksuele mannen mannelijk zweet
ruiken, reageren hun hersenen net zoals bij
vrouwen.
Deelnemers aan de Gay Pride in Brussel, 7 mei
2005. Foto: AFP
De hersenen van homoseksuele mannen
reageren hetzelfde op een geurcomponent uit
mannelijk zweet als de hersenen van vrouwen.
De hersenen van heteroseksuele mannen
geven geen reactie op dezelfde stof.
De grootste hersenactiviteit in reactie op de
geurstof registreerden de onderzoekers in het
voorste deel van de hypothalamus, een
hersengedeelte dat bij dieren betrokken is bij
het seksuele gedrag. Deze activiteit zagen zij
alleen bij de twaalf heteroseksuele vrouwen en
de twaalf homoseksuele mannen die zij
onderzochten, niet bij twaalf heteroseksuele
mannen.
Kosmische superdeeltjes
Weergave van een particle shower in de
atmosfeer.
Een deeltje ploegt zich met hoge energie in de
dampkring. Pas als de bewegingsenergie van
de deeltjes onder de energie daalt om een
nieuw deeltje te maken, houdt de lawine op.
Met een netwerk van detectoren op de grond
kunnen natuurkundigen de oorsprong en aard
van het originele deeltje opsporen.
Kosmische straling bestaat uit allerlei
verschillende deeltjes. Atoomkernen, gestript
van hun omliggende elektronen; losse
protonen, lichtdeeltjes als fotonen en de bijna
ongrijpbare neutrino's: in kosmische straling
komen ze allemaal voor. Superenergetische
deeltjes als deze moeten door de microgolf
achtergrond heenploegen, het nagloeiende
licht van de Oerknal en het vroege heelal.
Botsingen tussen kosmische straling en
fotonen uit de microgolf achtergrond remmen
de kosmische straling telkens af. Bij de
botsingen ontstaan andere deeltjes die energie
wegdragen, zoals elektronen of hun zwaardere
broers, muonen.
"Kosmische straling komt uit allerlei bronnen,
zoals de zon, supernovae in de melkweg, maar
ook extremere explosies als hypernovae",
vertelt prof. dr. Pierre van Baal, hoogleraar
theoretische natuurkunde aan de Universiteit
Leiden. Hij coördineert de Leidse cluster van
het Nederlandse HiSparc-project. In dat
project plaatsen middelbare scholen een
deeltjesdetector op hun daken en delen hun
meetdata met universiteiten in de regio. Het
zou mooi zijn als HiSparc heel Nederland in
één grote deeltjesdetector kon veranderen.
Volgens Van Baal zit de meeste kosmische
straling braaf onder de GZK-grens. De zon kan
bijvoorbeeld zeker niet meer 1016 eV in zijn
straling stoppen. Het overgrote deel van
zonnestraling heeft een veel lagere energie.
"Dé puzzel is nu: waar komt die straling boven
de GZK-limiet vandaan?"
www.kennislink.nl
Hayasaki werkt met laserpulsjes die een
femtoseconde (10-15 s) duren: daarmee
bestraalt hij stukjes vingernagel van 3,1
micrometer doorsnede. Een bestraald stukje
nagel gaat fluoresceren: onder de juiste
belichting lichten alleen de gelaserde
nagelstukjes op. De plekken ontstaan doordat
de laser het eiwit keratine in de nagel afbreekt;
zonder dat eiwit gaat de nagel fluoresceren.
Toch een halve megabyte aan opslagruimte, zo'n
nagel... bron: BigFoto.com
Met zijn lasermethode kan Hayasaki nagels
een patroon van heldere en donkere stukken
geven – net als de aan/uit bits in een
computer. Eenmaal ingebrand blijkt de
informatie goed houdbaar. De onderzoekers
zien 172 dagen na het inbranden geen
achteruitgang in de kwaliteit van de gegevens.
Omdat de nagel continu groeit, verschuiven de
data in de loop der tijd wel richting vingertop.
Zon veroorzaakt potvisstrandingen
NRC, 23 mei 2005
Waarom komen er in sommige jaren
opeens meer potvissen aan land op
stranden waar ze dat niet horen te
doen?
Dat
heeft
misschien
een
natuurlijke verklaring: een toenemende
zonne-activiteit.
Er blijkt een opvallende relatie tussen zonneactiviteit en het stranden van potvismannetjes rond de kusten van Nederland,
Duitsland, Denemarken en Engeland. Dat stelt
een onderzoeksgroep aangevoerd door Klaus
H. Vanselow. De groep komt met de suggestie
dat de invloed van de zon verloopt via
verstoring van het aardmagnetisch veld.
Uit het verre heelal hamert energierijke
straling in op onze atmosfeer. Uit de
deeltjeslawines die de straling in de
lucht opwekt kunnen natuurkundigen
de energie van de straling meten: in
sommige gevallen meer dan de theorie
voor mogelijk houdt. Tijd voor nieuwe
ideeën.
HiSparc-detectoren op het dak van de Leidse
Natuurkunde-faculteit.
Volgens sterrenkundigen kan zelfs een
gammaflits, de explosie van een zware ster als
hypernova, geen deeltjes versnellen tot voorbij
de GZK-limiet. Stellaire processen missen
eenvoudig de kracht om zoveel energie in één
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
Yoshio
Hayasaki
(Tokushima
University) en zijn team hebben de
oplossing in handen voor al die mensen
die regelmatig hun zipdisk kwijt zijn.
Met een snel aan- en uitflikkerende
laser kunnen ze zo'n vijf megabit aan
data in een vingernagel opslaan.
5
De laatste tien jaar is duidelijk geworden dat
veel dieren (vissen, vogels en ook zoogdieren)
voor hun oriëntatie gebruik (kunnen) maken
van het aardmagnetisch veld. In ieder geval
blijken zij bij experimenten gevoelig voor
veranderingen in dat veld. Zelfs zijn in
weefsels ijzerhoudende korreltjes (magnetiet,
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
greigiet) gevonden die hierin een rol kunnen
spelen.
mee, vindt Rutan, die eerlijk toegeeft dat het
allemaal gewoon voor de fun is. ‘We weten niet
waar het goed voor is om de ruimte in te gaan,
en het interesseert ons geen ruk.’
NASA besluit tot
noodreparatie aan Discovery
Een verdwaalde potvis is ten dode
opgeschreven. Deze is aangespoeld bij het
eiland Fuerteventura. Foto: AFP
De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA
heeft besloten dat er een noodreparatie moet
komen aan de romp van het ruimteveer
Discovery. Astronauten zullen woensdag
beschadigd
voegsel
repareren
tussen
hittebestendige tegels aan de onderkant van
de shuttle, aldus de website van NASA.
Het is al lang bekend dat een actieve zon (met
veel zonnevlekken en uitbarstingen die een
'geomagnetische storm' opwekken) regelmatig
het aardmagnetisch veld flink verstoort.
Zonnestelsel &
Heelal
De laatste grens
Dit beeld van NASA TV laat de plek zien waar
het hitteschild van de shuttle is beschadigd.
Stukjes voegmateriaal steken hier tussen de
keramische tegels van het hitteschild uit.
Woensdag gaat een van de astronauten
proberen het voegsel te repareren.
Californië,
verliep
vlekkeloos;
commandant Eileen Collins glunderde
en de wereld applaudisseerde, maar het
shuttleprogramma van de Amerikaanse
NASA verkeert onverminderd in een
diepe crisis.
Een kwart eeuw geleden werd de spaceshuttle
geïntroduceerd als het ei van Columbus: een
bemand ruimteschip dat steeds opnieuw te
gebruiken is. Eindelijk zou ruimtevaart
goedkoop worden, en kon de frequentie van
bemande ruimtereizen worden opgeschroefd.
NASA had het over een goedkope en veilige
pendeldienst op de ruimte. In gedachten kon
je de fileberichten al horen.
Inmiddels zijn twee van de vijf shuttles
geëxplodeerd en zegt de statistiek dat elke
shuttle-astronaut twee procent kans loopt om
te verongelukken. Het toch al tegenvallende
record van negen vluchten in één kalenderjaar
(1985) is nooit meer verbroken, en elke
shuttlevlucht kost een slordige vijfhonderd
miljoen dollar – een veelvoud van de
oorspronkelijke raming.
Geen wonder dat NASA van de verouderde
toestellen af wil. In 2010 wordt de
spaceshuttle definitief uit de vaart genomen.
Kort daarna moet het nieuwe Crew
Exploration Vehicle beschikbaar zijn, waarmee
astronauten voor het eerst sinds 1972 ook de
maan weer kunnen bezoeken. De komende
jaren wordt de shuttle dan nog ingezet om het
internationale ruimtestation ISS af te bouwen.
allesoversterrenkunde.nl, 1 aug 2005
Richard Branson, Burt Rutan en Paul
Allen zijn de schavuiten achter Virgin
Galactic: ruimtevaart voor iedereen.
Branson heeft de ideeën, Rutan de
techniek en Allen het geld. Meer hebben
ze niet nodig om geschiedenis te
schrijven. Nou ja, klanten natuurlijk.
Kwajongens zijn het. Ongedurige kinderen.
Pietje Bell en de bende van de Zwarte Hand,
maar dan op leeftijd, met een zak vol geld en
met buitenaardse ambities. De zeepkistenrace
op het schoolplein zijn ze ontgroeid. Een reis
om de wereld in een ballon is geen uitdaging
meer. Nu is de ruimte aan de beurt, en
iedereen
mag
mee.
Tegen
betaling.
Tweehonderdduizend
dollar
voor
een
kikkersprong en hooguit zes minuten
gewichtloosheid is niet niks. Maar de eerste
honderd passagiers hebben al een cheque
uitgeschreven, en er staan dertigduizend
mensen op de wachtlijst. Voorjaar 2008
vinden de eerste vluchten plaats; rond 2020
mogen vijftigduizend mensen zich astronaut
noemen.
Discovery veilig geland in
Californië
allesoversterrenkunde.nl, 10 aug 2005
Het ruimteveer Discovery is terug op aarde, na
een vlekkeloze landing op Edwards Air Force
Base in Californië, dinsdag om 14.11 uur
Nederlandse tijd. De zevenkoppige bemanning
bracht twee weken door in de ruimte.
Het was de eerste shuttlevlucht sinds het
ongeluk met de Columbia, tweeënhalf jaar
geleden. Belangrijkste doel van de vlucht was
het
uittesten
van
verschillende
reparatietechnieken en het demonstreren dat
de spaceshuttle weer 'ruimtewaardig' is.
Lachende astronauten op de landingsbaan.
Het klinkt goed, maar de kans dat het gaat
lukken is uiterst gering. De nieuwe NASAdirecteur Mike Griffin wil de ontwikkeling van
het Crew Exploration Vehicle weliswaar
versnellen, maar het nieuwe ruimteschip ligt
zelfs nog niet op de tekentafel, en de ervaring
leert dat zo’n project altijd anderhalf keer zo
veel tijd en twee keer zo veel geld kost als
begroot.
Voorbij Neptunus
Noorderlicht, 29 juli 2005
Het komt nooit meer goed
met de shuttle
In ons zonnestelsel is een object aangetroffen
dat wellicht twee keer zo groot is als de planeet
Pluto. Een groep Spaanse astronomen onder
leiding van Jose Ortiz van het Sierra Nevada
Observatorium ontdekte het planeetje toen ze
oude foto's uit 2003 doorplozen van de
Kuipergordel. Die Kuipergordel bevindt zich
buiten de baan van Neptunus, en is een
beruchte
schuilplaats
van méér
dan
reusachtige brokken rots en ijs.
Joy-riden voor biljonairs is het al genoemd.
Pleziervaart voor geldzwemmers. Niks mis
Met een beetje pech is de vlucht van de
Discovery de laatste shuttlevlucht in de
geschiedenis geweest. De landing van
het ruimteveer, gisterenmiddag in
Hoe groot 2003 EL61 precies is, is nog niet te
zeggen. Het is tenminste 1.500 kilometer
groot, maar zou ook wel eens twee keer zo
groot als Pluto kunnen zijn. Die planeet meet
2.274 kilometer. Die onzekerheid heeft te
maken
met
onduidelijkheid
over
de
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
6
Nachtlanding van de Discovery op Edwards Air
Force Base in Californië.
allesoversterrenkunde.nl, 10 aug 2005
Richard Branson met een model van de VSS
Enterprise.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
weerkaatsing van de planeet - het zou een
klein en helder object kunnen zijn, of een
groot en wazig.
Een stip in de ruimte
Intermediair, 2 juni 2005
Planeten zijn hot. Met grote en kleine
telescopen, op aarde en in de ruimte,
maken
sterrenkundigen
jacht
op
werelden bij andere sterren. De
allermooiste ontdekking is natuurlijk
een tweelingzusje van onze eigen aarde.
Waar ook nog eens leven is.
zwaardere planeten, om de eenvoudige
reden dat die het eenvoudigst te vinden
zijn.
over
het
ontstaan
van
Er is niet precies bekend om wat voor type
planeet het gaat, maar de ontdekkers houden
er rekening mee dat het hier een rotsachtige
planeet betreft, bestaande uit metalen en
gesteenten (dus vergelijkbaar met de aarde),
in plaats van een gasvormige reuzenplaneet
zoals Jupiter. De 'super-aarde' bevindt zich op
15 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld
Waterman. Overigens beweegt de planeet wel
in een bizarre baan, op een zeer kleine afstand
van zijn moederster, en met een omlooptijd
van slechts 1,94 dagen.
Illustratie van de nieuw ontdekte planeet.
Planeten ontdekken bij andere sterren? De
Nederlandse
natuurkundige
Christiaan
Huygens geloofde er niet in. Ze bestáán
misschien wel, maar wij kunnen ze nooit zien.
De sterren staan gewoon te ver weg, aldus
Huygens.
350 jaar later is Huygens’ ongelijk eindelijk
aangetoond. Sterrenkundigen zijn erin
geslaagd voor het eerst een ‘exoplaneet’ echt
op de foto te zetten. De opname – niet veel
meer dan een blauwe vlek en een rode stip – is
vorig jaar gemaakt is door een Europees team
onder leiding van de Fransman Gael Chauvin.
accretion'-theorie
reuzenplaneten.
Spectaculaire inslag op
komeet Tempel 1
allesoversterrenkunde.nl, 4 juli 2005
Illustratie van een 'exo-aarde'.
Organische moleculen in
'oertijd' heelal
Maandagmorgen
om
07.52
uur
Nederlandse tijd is het 370 kilogram
zware projectiel van de ruimtesonde
Deep Impact ingeslagen op komeet
Tempel 1. De inslag was aanmerkelijk
spectaculairder
dan
komeetonderzoekers hadden verwacht.
allesoversterrenkunde.nl, 28 juli 2005
Met de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer
zijn
polycyclische
aromatische
koolwaterstoffen (PAK’s) waargenomen in
melkwegstelsels op meer dan 10 miljard
lichtjaar afstand.
De rode stip op de foto is een exoplaneet bij de
bruine dwergster 2M1207.
Bizarre werelden
Het is alweer tien jaar geleden dat het bestaan
van exoplaneten werd aangetoond; deze
maand wordt dat jubileum gevierd met een
groot symposium op het Space Telescope
Science Institute in Baltimore. De Zwitsers
Michel Mayor en Didier Queloz ontdekten in
1995 dat de ster 51 Pegasi elke paar dagen wat
naar ons toe en van ons af beweegt. Uit hun
dopplermetingen leidden de astronomen het
bestaan af van een Jupiterachtige planeet, in
een heel kleine, snelle baan rond de ster.
Inmiddels zijn er op deze manier een slordige
150 exoplaneten gevonden (door verschillende
teams), en elke maand komen er wel weer een
paar bij. ‘De laatste tijd zijn we bijzonder
succesvol geweest,’ zegt Queloz, ‘dankzij het in
gebruik nemen van een nieuwe, gevoelige
spectroscoop.’
Lichtste exoplaneet tot nu
toe gevonden
Carnegie Institution of Washington
allesoversterrenkunde.nl, 13 juni 2005
Bij de ster Gliese 876 is een planeet
ontdekt die slechts ca. zeven maal zo
zwaar is als de aarde. Het is tot nu toe
de lichtste exoplaneet die ooit is
gevonden.
Eerdere
ontdekkingen
hadden altijd betrekking op veel
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
PAK’s zijn grote organische moleculen die uit
koolstof en waterstof bestaan. Aangenomen
wordt dat deze moleculen van cruciaal belang
zijn voor het ontstaan van leven. Het bestaan
van de moleculen kan worden afgeleid uit het
spectrum van stervormingsgebieden in de
verre stelsels. Het is voor het eerst dat PAK’s
zijn waargenomen in objecten die al
bestonden toen het heelal nog maar een kwart
van zijn huidige leeftijd had bereikt.
Planeet ontdekt met grote
kern van zware materialen
allesoversterrenkunde.nl, 30 juni 2005
De inslag op komeet Tempel 1, gefotografeerd
door de ruimtesonde Deep Impact.
De camera aan boord van het projectiel
maakte opnamen tot drie seconden voor de
inslag. De ruimtesonde zelf legde de klap vast
vanaf ruim vijfhonderd kilometer afstand. Dat
leverde spectaculaire foto's op. 'Als dit de
voorpagina niet haalt, is er iets heel erg mis,'
aldus wetenschappelijk projectleider Mike
A'Hearn van de Universiteit van Maryland.
Bij de ster HD 149026 is een reuzenplaneet
ontdekt met een grote, zware kern die
waarschijnlijk uit gesteenten en metalen
bestaat. De massa van de exoplaneet - een
zogeheten 'hete Jupiter', die op zeer kleine
afstand rond zijn moederster beweegt - is
afgeleid uit de schommelingen die hij
veroorzaakt in de positie van de ster.
Het blijkt dat de planeet ongeveer even zwaar
is als Saturnus. Hij is echter veel kleiner; dat
blijkt uit metingen van de periodieke overgang
van de planeet voor zijn moederster langs. De
kleine afmeting, gecombineerd met de grote
massa, betekent dat de planeet niet helemaal
uit gas kan bestaan. Volgens de Amerikaanse
onderzoekers moet hij een grote kern van
zware materialen hebben. De ontdekking
vormt een bevestiging voor de 'core
7
Het oppervlak van komeet Tempel 1,
gefotografeerd vlak voor de inslag.
Telescopen op de grond en in de ruimte
hielden de komeet tijdens de inslag ook in de
gaten. Volgens de eerste indicaties nam de
helderheid van de komeet als gevolg van de
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
inslag toe met een factor tien. De komende
dagen komen nieuwe metingen en foto's
binnen. Op basis van alle waarnemingen
hopen sterrenkundigen meer inzicht te krijgen
in de structuur en de samenstelling van
kometen. Mogelijk zal komeet Tempel 1 de
komende dagen met een kleine telescoop of
zelfs met een verrekijker zichtbaar zijn,
ondanks de grote afstand van ruim 130
miljoen kilometer. De komeet bevindt zich in
het sterrenbeeld Maagd.
Zwarte blazer
Zwart gat blaast bel tussen de sterren
Noorderlicht, juli 2005
straalstroom ('jet') bestaand uit straling en
losse deeltjes die met vrijwel de lichtsnelheid
het heelal ingejaagd worden. Die straalstroom
heeft in een miljoen jaar tijd de bel geblazen
die de astronomen nu hebben waargenomen.
"De straalstroom zelf is onzichtbaar," legt
Elena Gallo uit. "Het is alleen dankzij de
wisselwerking met relatief dichte materie dat
we hem kunnen waarnemen."
Nu blijkt dus dat een zwart gat ook een
straalstroom aanjaagt met een vermogen dat
honderdduizend keer groter is dan dat van de
zon. Volgens berekeningen van Gallo vormt de
bijdrage van de straalstroom een aanzienlijk
deel van de energetische output van het zwarte
gat: 10 tot 100 procent van de al bekende
stralingsenergie.
Astronomen uit Nederland, Engeland
en de VS hebben een enorme gasbel
ontdekt tussen de sterren in ons
melkwegstelsel. De gasbel, ter grootte
van driehonderd zonnestelsels, wordt
aangejaagd door een straalstroom uit
een zwart gat.
Snuppy (rechts) naast zijn donorvader, de
driejarige Afghaanse windhond Tai.
Dat leidde in drie gevallen tot een
zwangerschap. Eén zwangerschap eindigde in
een miskraam, de andere twee leidden tot de
geboorte van een kloonpuppy. Een van de
twee, NT-2, overleed na drie weken aan een
longontsteking. De andere, Snuppy, maakt het
uitstekend, laten de onderzoekers weten.
Astronomen concluderen dat zwarte gaten veel
meer energie uitstralen dan tot nu toe werd
gedacht. "Het zwarte gat was een oude
bekende," zegt Elena Gallo van het Anton
Pannekoekinstituut
(Universiteit
van
Amsterdam). Gallo en haar collega's keken
naar het zwarte gat Cygnus X-1 dat zich op
zesduizend lichtjaar afstand van de aarde in
ons melkwegstelsel bevindt.
Die opname prijkt deze week in het
wetenschapsblad Nature. Cygnus X-1 zelf is
een klein stipje rechtsonder op de foto, maar
links daarvan is een enorme bolling te zien.
Het lijkt wel een spinakerzeil dat bol staat van
de wind. En in zekere zin is dat ook de
interpretatie die de astronomen eraan geven.
Radio-astronoom
Tom
Oosterloo
uit
Westerbork vergelijkt het met een gigantische
kauwgombel in de ruimte. Maar dan wel
eentje met een doorsnee van vijftien lichtjaar,
driehonderd keer groter dan ons zonnestelsel.
De buitenrand van de astronomische bel
wordt gevormd door gloeiend heet gas van
tienduizend graden Celsius, dat met een
snelheid van honderd kilometer per seconde
op de zogenaamde interstellaire materie stuit.
Dat zijn stilstaande of traag bewegende
wolken van stof en gas die zich tussen de
sterren bevinden.
Ei uit bot
Vers bloed maakt muizen weer
vruchtbaar
Noorderlicht, 28 juli 2005
Optisch beeld van de gasbel, afkomstig van de
Nederlands-Engelse telescoop Isaac Newton op
La Palma. De waarneming bevestigt de
theoretische voorspelling dat het gas 10.000
graden heet is.
Stamcellen &
Klonen
Eerste hond gekloond
Noorderlicht, 4 augustus 2005
Wetenschappers in Zuid Korea hebben
voor het eerst een hond gekloond. Dat
kostte
zoveel
moeite,
dat
het
commercieel klonen van uw huisdier er
voorlopig niet in zit. Maar dat was dan
ook niet de bedoeling van de
onderzoekers.
Snuppy, een afkorting van 'Seoul National
University puppy', is net als zijn vader, de
driejarige Tai, een Afghaanse windhond. Dat
niet alleen: het genetisch materiaal van
Snuppy is volledig identiek aan dat van zijn
vader. Snuppy is namelijk de allereerste
gekloonde hond ter wereld.
De drijvende kracht achter die bel is het
zwarte gat Cygnus X-1, schrijven Elena Gallo
en collega's in hun artikel in Nature. Cygnus
X-1 produceert een onzichtbare, zwarte
Het klonen van honden is een berucht lastig
klusje. Eerst worden de eicellen leeggehaald.
Daarna wordt genetisch materiaal van de
donorvader, in dit geval celmateriaal uit het
oor van de Afghaanse windhond Tai, in de lege
eicel ingebracht. Met een elektrisch schokje
wordt de op die manier bevruchte eicel tot
delen aangezet. Hwang verkreeg met deze
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
8
Model van het astronomische golffront. Onderin
het zwarte gat, bovenin de koepel van stralend
gas aan de buitenrand van de bel.
techniek, celkerntransplantatie geheten, 1.095
bevruchte eicellen, die hij bij 123 teefjes
inbracht.
Muizen blijken hun voorraad eicellen
moeiteloos te kunnen aanvullen vanuit
hun beenmerg. En nog gekker: eierloos
geboren muizen krijgen van een
eenvoudige
bloedtransfusie
genoeg
kiemcellen om eitjes te ontwikkelen.
Zijn de eierstokken slechts een
tussenstation in de ontwikkeling van
eicellen?
Vrouwtjes van zoogdieren, inclusief de mens,
leggen al voor hun geboorte een voorraad
eicellen aan, die daarna alleen nog maar
slinkt. Nou ja, dat dácht iedereen. Tot vorig
jaar. Toen toonden Jonathan Tilly en zijn
collega's van het Massachusetts General
Hospital aan dat die voorraad bij muizen
voortdurend wordt aangevuld. Waar de
nieuwe eitjes vandaan kwamen, was toen nog
een raadsel. Met nieuwe proeven heeft de
groep dat nu opgelost. Het antwoord is
verbijsterend: het beenmerg is de bron van de
nieuwe eiervoorraad. En dat heeft nogal wat
implicaties.
Jongen hebben de muizen van Jonathan Tilly
nog niet gekregen, voor zover bekend.
Het was een rare gedachte, maar misschien
kwamen de kiemcellen dus van een andere
plek. De meest waarschijnlijke oorsprong zou
het beenmerg zijn, redeneerde Tilly. De
bloedvormende stamcellen in het binnenste
van de botten hebben namelijk dezelfde
embryonale oorsprong als de kiemcellen in de
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
eierstokken, waaruit zich al voor de geboorte
de eitjes ontwikkelen.
Stamcellen op maat
'Spectaculaire doorbraak'
Noorderlicht, 7 juni 2005
Zuid-Koreaanse onderzoekers zijn erin
geslaagd om uit gekloonde menselijke
embryo's stamcellen op maat te maken.
De cellen kunnen in principe tot elk
type weefsel uitgroeien, en kunnen
uitkomst
bieden
bij
ziektes
als
Alzheimer, Parkinson en suikerziekte.
Voor doorbraken op het gebied van menselijke
stamcellen en kloontechnieken moeten we de
blik oostwaarts keren. Waar onderzoekers in
met name de Verenigde Staten geketend
worden door overheidsmaatregelen die
dergelijk onderzoek zo goed als onmogelijk
maken, hebben wetenschappers in Azië de
vrije hand. Woo Suk Hwang en Shin Yong
Moon bijvoorbeeld, twee onderzoekers van de
Nationale Universiteit in Seoul. Deze week
prestenteren ze de resultaten van hun laatste
onderzoek in het wetenschappelijke tijdschrift
Science.
Nu melden de Zuid-Koreanen dat ze zelfs elf
verschillende stamcellijnen uit menselijke
embryo's hebben gemaakt. De embryo's zijn
verkregen door huidcellen van donoren in te
brengen in een leeggemaakte eicel, een
techniek
die
bekend
staat
als
celkerntransplantatie.
De
zo
ontstane
embryo's zijn genetisch identiek aan de donor
in kwestie. Na een dag of zes, als het embryo
zich heeft ontwikkeld van een ongedefinieerd
klompje cellen tot een zogeheten blastocyste een hol bolletje - kunnen de stamcellen uit het
embryo worden geoogst. En die stamcellen,
dat zijn de veelbelovende alleskunners - het
zijn de oercellen die uit kunnen groeien tot elk
type lichaamscel. Van dopamineproducerende
hersencellen voor Parkinsonpatiënten tot
insulineproducerende cellen voor patiënten
met suikerziekte.
Uit de stamcellen ontwikkelden zich in het lab
verschillende typen weefsel. Van links naar
rechts: huidcellen, zenuwbekleding,
dwarsgestreepte spiercellen, en kraakbeen.
Zelfhelende harten
Stamcellen in het hart staan altijd klaar
Noorderlicht, juni 2005
Het hart zit vol stamcellen, die aan het
repareren slaan wanneer dat nodig is.
Zelfs na een groot infarct proberen ze
de boel nog te redden, wijst nieuw
onderzoek uit. Maar bij chronische
vaatvernauwing raken ze uitgeput, en
dat brengt de dood steeds dichterbij.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
Dat onze lichamen zichzelf hier en daar
kunnen herstellen is natuurlijk nooit een
geheim geweest - wondjes verdwijnen 'vanzelf'
- maar de laatste tijd blijkt dat dit verder gaat
dan altijd werd aangenomen. Overal in het
lichaam staan cellen klaar om schade te
repareren. Ook in het hart.
Pas drie jaar geleden verschenen toen
onderzoeksresultaten
die
voorzichtig
suggereerden dat het hart stamcellen bevat.
Die zouden zich kunnen delen en hun
nakomelingen zouden kunnen uitgroeien tot
nieuw spierweefsel. Inmiddels is duidelijk dat
dit klopt. Onderzoekers in de Verenigde Staten
en Italië hebben nu gekeken wat de
hartstamcellen doen wanneer het misgaat.
Amerikaanse onderzoekers proberen forellen
te kweken met drie sets chromosomen in
plaats van de gebruikelijke twee sets. Forellen
met drie chromosoomkopiëen groeien sneller
dan hun verwanten met slechts twee kopiëen.
Ze zijn namelijk steriel, en kunnen zich dus
niet voortplanten. Ze kunnen daarom al hun
energie gebruiken om te groeien.
Om forellen met drie sets chromosomen te
kweken, laten de onderzoekers gewone
forellen - met twee sets chromosomen - paren
met forellen met vier sets chromosomen. Die
laatste maken ze door het forellenembryo vlak
voor de eerste celdeling een shockbehandeling
te geven.
Verse hartcellen (blauw) in een vrouwenhart
(PNAS)
Regenboogforel. Wild, en met twee sets
chromosomen.
Hartweefsel van een chronische hartpatiënt, met
dode, overlevende en nieuw gegroeide stukken
spierweefsel. (PNAS)
In de twaalf gezonde harten troffen ze
gemiddeld vierduizend stamcellen per kubieke
centimeter aan. Die stamcellen waren gezond
en hielden zich rustig. In de harten die een
infarct hadden gehad, zag het er heel anders
uit. Daar zaten veel meer stamcellen, die ook
nog eens druk bezig waren. Ver van het
afgestorven deel waren het er twintigduizend,
aan de rand van het afgestorven gebied zelfs
veertigduizend per kubieke centimeter.
Blijkbaar reageren de stamcellen heel snel als
een deel van het hart plotseling zonder bloed
komt te zitten. Zelfs in de gebieden die
getroffen werden door het infarct, zaten bij
zeven van de twintig harten kleine plekjes vol
snelgroeiend spierweefsel en bloedvaatjes.
Hoe de stamcellen dat klaarspeelden is
raadselachtig, want veel zuurstof bereikt die
plaatsen niet. Of ze het infarct overleefd
hadden of zich vanuit een naburig gebied naar
de rampplek hadden begeven is ook nog
onbekend, al lijkt het laatste het meest
waarschijnlijk.
Herkansing voor
malariavaccin
Gemodificeerde parasiet wekt
immuunsysteem
Noorderlicht, 9 augustus 2005
Onderzoekers uit Leiden en Nijmegen
werken aan een malariavaccin op basis
van een genetisch gemodificeerde
malariaparasiet. Bij muizen activeert de
manke malaria het immuunsysteem en
beschermt
hen
tegen
malaria.
"Hoopgevend," vindt bioloog Chris
Janse, "maar een vaccin is nog ver
weg."
Maar voor malaria is het nog steeds niet gelukt
een vaccin te ontwikkelen, hoewel er al bijna
dertig jaar aan gewerkt wordt. Daarom werd
de afgelopen 25 jaar vooral geëxperimenteerd
met injecties van gedeelten van de
malariaparasiet, en niet het hele organisme.
Maar de deelvaccinaties hebben nooit het
beschermende effect gehad waar men op
hoopte. Vandaar dat men nu weer terugkeert
naar vaccinatie met volledige maar verzwakte
organismen. De techniek heeft niet stilgestaan,
dus worden de ziekteverwekkers niet langer
kreupel gemaakt met radioactiviteit, maar
door genetische modificatie.
DNA & Genen
Muggen zijn gevreesd vanwege hun
gastheerschap voor de malariaparasiet
Forel XL
Noorderlicht, 21 juli 2005
9
Als vaccin gebruikten de onderzoekers
gemuteerde sporozoieten (de eencellige
organismen die malaria overbrengen). Ze
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
vonden dat drie doses ervan voldoende waren
om Afrikaanse boomratjes een maand lang
tegen muizenmalaria (Plasmodium berghei) te
beschermen.
vrijwel een identiek activeringspatroon. Dit in
tegenstelling tot de tweeling van vijftig rechts.
Groen betekent lage activiteit, rood hoge. Foto:
PNAS
Maar zelfs als het onderzoek vlot zou verlopen
blijven er veel praktische problemen over. Hoe
produceer
je
voldoende
hoeveelheden
gemuteerde
malariaverwekkers
om
er
miljoenen mensen mee te vaccineren? Hoe
krijg je het voor elkaar om in Afrika meerdere
injecties toe te dienen volgens een bepaald
tijdsschema? En hoe verleng je de periode van
bescherming van weken naar jaren?
Bij de ontwikkeling van een organisme is er
meer aan de hand dan alleen de genen. Dat
werd ook pijnlijk duidelijk bij de eerste
kloonexperimenten. Want als een celkern van
een lichaamscel in een leeggehaalde bevruchte
eicel wordt gebracht, dan moet het genetische
materiaal 'gereset' worden. Het idee is dat bij
een gedifferentiëerde lichaamscel alleen
bepaalde delen van het DNA afleesbaar
hoeven te zijn, maar dat voor de ontwikkeling
van een nieuw embryo het gehele DNA weer
beschikbaar moet komen.
Illegale gen-rijst toch in
China
Volkskrant, mei 2005
Sporen van een verboden genetisch
gemanipuleerde
rijstvariëteit
zijn
aangetroffen bij groothandels in de
Zuid-Chinese stad Guangzhou. Dat
heeft Greenpeace maandag in Peking
gezegd. De rijst is niet toegelaten voor
teelt of voor menselijke consumptie.
Volgens Greenpeace is de illegale rijst
vrijwel zeker bij consumenten terecht
gekomen. De betrokken groothandels leveren
onder meer aan fastfoodrestaurants. Ook is de
rijst mogelijk in exportpartijen beland. ‘De
controle op gentech-producten in China stelt
niets voor’, zegt Sze Pang Cheung van
Greenpeace telefonisch vanuit Peking.
Bt-rijst bevat een kunstmatig ingebracht
bacterieel gen waardoor de plant gif aanmaakt
tegen schadelijke insecten en hoeft hierdoor
niet bespoten te worden. De effecten op de
gezondheid zijn nooit onderzocht. Ook bestaat
bij grootschalige teelt het risico dat wilde
rijstvariëteiten door de Bt-rijst worden
besmet.
Rijst is klaar
Noorderlicht, 11 augustus 2005
Onderzoekers uit tien verschillende landen
hebben het rijstgenoom in kaart gebracht.
'Oryza sativa japonica' heet de rijstvariant die
is uitgeplozen door het International Rice
Genome Sequencing Project. Het is een
rijstsoort die vooral in Japan, Korea en de
Verenigde Staten wordt verbouwd. Zo goed als
95 procent van het erfelijk materiaal van de
rijstsoort is nu opgeschreven. Het bevat
37.500 genen - en dat zijn er meer dan het
menselijk genoom telt - verspreid over twaalf
chromosomen.
Meer dan de helft van de wereldbevolking is
afhankelijk van rijst. Om de groeiende
wereldbevolking te kunnen blijven voeden, is
de komende twintig jaar naar verwachting 30
procent meer rijst nodig. Kennis van het
rijstgenoom is daarbij belangrijk, schrijven de
onderzoekers in Nature, want daarmee
kunnen gewassen ontwikkeld worden die beter
bestand zijn tegen ziektes en plagen, en tegen
droogte.
De gedetailleerde genenkaart van rijst is tot
stand gekomen in een gezamelijke inspanning
van industrie en onderzoeksinstellingen. De
gentech-giganten Monsanto en Syngenta
stelden hun ruwe schetsen ter beschikking van
het publieke project. Drie jaar geleden nog zag
het er naar uit dat de bedrijven die informatie
voor zich zelf zouden houden.
Het Spaanse onderzoek heeft de vraag naar de
omgevingsinvloed niet opgelost, maar verlegd.
De onderzoekers hebben laten zien dat het
patroon van genactivering in de loop van de
tijd verandert. De grote vraag is nu hoe
omgevingsfactoren
de
genactivering
beïnvloeden.
Zoek de verschillen
Zelfde genen, ander leven
Noorderlicht, 4 juli 2005
Wat
maakt
eeneiïge
tweelingen
verschillend?
Volgens
Spaans
tweelingonderzoek leiden verschillen in
leefstijl tot chemische veranderingen in
het DNA, waardoor andere gedeelten
van het genoom geactiveerd worden. De
studie illustreert hoe omgeving en
gewoonten het ontstaan van ziekten in
de hand kunnen werken.
"Wat onderzoekers van tweelingen verbaast is
niet hun overeenkomst, maar de verschillen
ondanks dezelfde genen", schrijft de
Amerikaanse journaliste Pamela Patrick
Novotny in haar boek 'The Joy of Twins'.
Verschillen
blijken
uit
uiteenlopende
vatbaarheid voor ziekten en uit het feit dat
psychische stoornissen met een sterke erfelijke
component zoals schizofrenie en manische
depressie soms wel één, maar zelden beide
helften van een tweeling treffen. En op latere
leeftijd loopt ook de fysieke gelijkenis vaak
uiteen.
Klimaat &
Evolutie
Darwin of een 'intelligente
ontwerper'?
NRC, 30 mei 2005
In
Nederland
is
de
discussie
losgebarsten over 'intelligent design',
een
pseudo-wetenschappelijke
stroming die denkt dat een intelligent
wezen het heelal en het leven op aarde
heeft ontworpen.
Het creationisme, een christelijke stroming die
probeert de schepping te rijmen met moderne
wetenschappelijke inzichten, zoekt het nu in
het
concept
Intelligent
Design.
Een
intelligente ontwerper (God) zou een hand
hebben gehad in het tot stand komen van het
leven en het heelal. Biologen en andere
wetenschappers halen er hun schouders bij op.
Zij vinden dat de evolutietheorie van Darwin
heel goed op eigen kracht de diversiteit van
het leven kan verklaren. Maar CDAonderwijsminister Maria van der Hoeven wil
wel een debat over dit onderwerp. Volgens
evolutiebiologen 'oude wijn in nieuwe zakken'.
Kamer: Schepper uit biologieles
Tweelingen beginnen gelijk,maar de verschillen
komen met de jaren.
In de Tweede Kamer gaan stemmen op het
scheppingsverhaal uit de biologielessen van
het voortgezet onderwijs te halen. Op havo en
vwo zijn biologieleraren nu verplicht om naast
de
evolutietheorie
ook
alternatieve
opvattingen als de scheppingsleer en de
zogenaamde ‘spontane generatie’ aan de orde
te stellen.
De onderwijsspecialisten van VVD, PvdA,
GroenLinks en SP vinden dat het
scheppingsverhaal primair in de godsdienstles
of bij maatschappijleer thuishoort.
De activiteit van chromosoom 1 bij verschillende
tweelingen. De driejarige tweeling links vertoont
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
10
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
onderzoekers vermoeden dat er nog veel meer
van deze levensgemeenschappen onder het ijs
verborgen liggen. "Het gebied onder de
ijsplaten is groot en er is heel weinig over
bekend", aldus onderzoeker Eugene Domack
tegen de nieuwsdienst van Nature.
Eerst heter, daarna koeler
Oceaanstroming stuwt het klimaat
Noorderlicht, 30 juni 2005
Detail van Michelangelo's 'De schepping van de
mens' als puzzel.
Het eerste dier op aarde
De spons Suberites domuncula, die een
chemische stof maakt die de differentiatie van
cellen beïnvloedt.
www.kennislink.nl
Levende organismen bestaan al heel
lang, zeker 1,9 miljard jaar, misschien
wel meer dan 4 miljard jaar. Het ging
daarbij lange tijd uitsluitend om
eencellige organismen zoals bacteriën.
Pas omstreeks 600 miljoen jaar geleden
verenigden sommige eencelligen zich om zo
een meercellige levensvorm te creëren die als
een dier beschouwd kan worden. Het ging
naar alle waarschijnlijkheid daarbij om een
dier dat we nu zouden rekenen tot de Metazoa
(een groep waartoe de sponzen behoren).
Afdruk van een fossiel zonder harde delen uit de
Ediacara-fauna.
Bij dit alles blijft de vraag bestaan hoe de oude
eencellige organismen ertoe kwamen - en in
staat waren - om de handen ineen te slaan en
een meercellig organisme te vormen met
cellen die in bepaalde taken waren
gespecialiseerd, hoe simpel aanvankelijk ook.
Omdat er geen fossiele overblijfselen van de
eerste diersoort bestaan, moet het antwoord
op die vraag worden gezocht bij zijn naaste
recente verwanten.
Leven onder het ijs
De donkere oceaanbodem rond
Antarctica bruist
Noorderlicht, 20 juli 2005
Door het breken van een enorme
ijsplaat konden onderzoekers de bodem
bestuderen van een stuk zee dat
duizenden jaren bedekt is geweest met
ijs. Tot hun verbazing leven er bacteriën
en schelpen. Die zijn niet afhankelijk
van licht, maar halen hun energie
waarschijnlijk uit zwavelbronnen.
Het water is plaatselijk heel diep in de baai die
tot voor kort door Larsen-B werd bedekt. De
baai ligt aan het Antarctisch schiereiland, een
smal aanhangsel van Antarctica recht ten
zuiden van Zuid-Amerika. In maart van dit
jaar lieten onderzoekers van het Amerikaanse
Antarctische
onderzoeksprogramma
een
camera de zee in zakken, die ze vervolgens
door een trog van 850 meter diep sleepten. Zo
maakten ze opnamen van de zeebodem. Het
ging ze om de geologische structuur, niet om
het vinden van levende wezens. Maar tot hun
verbazing vonden ze die wel.
De beelden laten een dikke witte mat op de
bodem
zien,
die
sterk
lijkt
op
bacteriegemeenschappen op andere plekken in
zee. Dat zijn plaatsen waar koud, zwavelrijk
water uit de bodem opborrelt. De ecosystemen
bij zulke zwavelbronnen halen hun energie uit
de chemische reacties en zijn dus niet
afhankelijk van zonlicht.
De invloed van de warme Golfstroom op het
klimaat valt moeilijk te overschatten. Zonder
de oceaanstroming vanuit het Caribische
gebied via West-Europa naar Newfoundland
zou het hier gemiddeld twee tot drie graden
kouder zijn. Ter vergelijking: tijdens de laatste
ijstijd was het hier vier tot vijf graden kouder.
Hitte op de campus
Schommelingen in de temperatuur van de
Atlantische Oceaan. Bron: Science
De uitkomsten vertoonden een verbluffende
overeenkomst met hoe het echte klimaat zich
ontwikkeld had: warme droge zomers in de
centrale staten van de VS tussen 1930 en 1960.
Daarna koeler en natter tussen 1960 en 1990.
Nu zitten we weer in een warme periode. De
Golfstroom neemt al sinds het midden van de
jaren zeventig in kracht toe. Dat wil zeggen dat
een deel van het broeikaseffect, de
onderzoekers schatten 10 tot 25 procent, op
conto van de Golfstroom te schrijven valt. Een
ander mogelijk gevolg is de recente toename
van bosbranden, vanwege grote droogte, in de
VS en ook de frequentie van hittegolven in
Europa.
Sponzen worden al heel lang beschouwd als de
oudste dieren, omdat ze zo primitief zijn: geen
voorof
achterkant,
geen
spijsverteringskanaal, laat staan hersenen.
Volwassen dieren pompen zeewater door de
holten in hun lichaam om daar zo voedsel aan
te onttrekken. Toch hebben de huidige
sponzen
zeer
gespecialiseerde
cellen.
Stamcellen zorgen voor sperma en eieren,
'huidcellen' zorgen voor een beschermende
buitenlaag, enz. Al deze cellen moeten
samenwerken, waarvoor een vorm van
communicatie nodig is.
Dikke bacteriemat, met linksboven een aantal
schelpen van 20 Ã 30 cm doorsnee.
In de bacteriemat - want dat moet het wel
bijna zijn - waren af en toe gasbellen te zien.
En, veel spectaculairder, moddervulkanen,
met daarop grote mosselachtige schelpen. De
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
Extreem hete zomers zoals die van 2003
roepen vragen op over trends in
regionale klimaatseffecten. Zo zouden
fluctuaties in de warme Golfstroom de
zomers in Europa en Noord-Amerika
beïnvloeden.
Berekeningen
van
vooraanstaande klimaatmodelmakers
bevestigen nu die invloed.
11
We zijn nog niet aan het maximum van de
warme periode. Dus als de onderzoekers gelijk
hebben, dan kunnen we nog een aantal hete
zomers verwachten. Maar, zo waarschuwen de
meteorologen, het broeikaseffect wordt snel
sterker. Dat doet het ijs op Groenland smelten
en de instroom van al dat zoete water
belemmert het afzinken van koud zout water
in de Noordelijke IJszee. Dat zal de
Golfstroom vervroegd afremmen. Dan komt er
eerder een einde aan de warme periode en
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
keren de kille zomers van de zeventiger jaren
terug.
Siberische ramp ontdooit
Noorderlicht, 11 augustus 2005
De bodem in Siberië is aan het smelten.
Dat kan tientallen miljarden tonnen
methaan de atmosfeer in brengen, met
rampzalige gevolgen, waarschuwen
klimatologen. De stroom alarmerende
berichten over de opwarming van de
aarde houdt maar niet op.
Je zou er bijna aan wennen. Maar laat dit even
tot je doordringen: in heel West-Siberië, een
gebied van een miljoen vierkante kilometer
(dertig keer zo groot als Nederland) is de
bodem aan het ontdooien. Het veenlandschap
dat tot enkele jaren geleden ook in de zomer
stijf bevroren bleef, staat nu vol meertjes,
rapporteren
Sergei
Kripotin
van
de
Universiteit van Tomsk en Judith Marland uit
Oxford aan het tijdschrift New Scientist. De
klimatologen zijn diep bezorgd.
Waarom is dit nieuws zo alarmerend? In de
Siberische bodem liggen vele miljarden
tonnen koolstof opgeslagen, in de vorm van
biomassa en als methaan. Van dat laatste
alleen al zo'n 70 miljard ton, schatten
deskundigen. Methaan werkt twintig keer
sterker als broeikasgas dan kooldioxide. Als
zelfs maar een klein deel van de enorme
Siberische methaanvoorraad de lucht ingaat,
zal de aarde tot het jaar 2100 aanzienlijk
sneller opwarmen dan de 1,4 en 5,8 graden die
het internationale klimaatpanel (IPCC) heeft
voorspeld. De zeespiegel zal dus ook sneller
stijgen.
Siberische toendra: duizenden jaren bevroren
geweest, maar nu aan het ontdooien.
Orkanen krachtiger door
klimaatverandering
geconcentreerd. Daar lijkt echter weinig
verandering in te komen. Kerry Emanuel heeft
in een pas verschenen artikel in Nature een
ander aspect onderzocht: hoe de totale energie
die door orkanen aan de aarde wordt
overgedragen verandert. Deze energie is een
goede indicatie voor de hoeveelheid schade die
wordt aangericht.
Zijn conclusie is dat er de afgelopen 30 jaar
een duidelijke samenhang is tussen deze
energie en de zeewatertemperatuur in het
gebied waar de orkanen ontstaan. De laatste
jaren zijn orkanen krachtiger geworden, en
leven ze langer. Hij verwacht dat deze trend
door de opwarming van de aarde verder door
zal zetten.
Het aantal tropische stormen (blauw) en sterke
orkanen (rood) in het Caraïbische gebied en
boven de Noord-Atlantische Oceaan per jaar
vanaf 1944 (Landsea et al). De getrokken lijnen
geven het 10-jaars lopend gemiddelde.
Veel belangrijker dan het aantal orkanen is
echter de totale energie die orkanen
vrijmaken. Deze kan geschat worden als de
derde macht van de maximaal waargenomen
windsnelheid, gesommeerd over het aantal
dagen dat de orkaan bestaat. Deze maat, die
Emanuel de PDI (Power Dissipation Index)
genoemd heeft, geeft ook heel redelijk aan
hoeveel schade een orkaan veroorzaakt als hij
aan land komt.
Een maat van de totale energie van orkanen
(PDI) in de Noord-Atlantische oceaan vergeleken
met de zeewatertemperatuur in 6o-18oN, 20o60oW in september. Beide grafieken zijn twee
keer gladgestreken met een 1:2:1 filter. bron:
Emanuel, Nature
www.kennislink.nl
De laatste jaren zijn orkanen krachtiger
geworden, en leven ze langer. Kerry
Emanuel verwacht dat deze trend als
gevolg van klimaatverandering verder
door zal zetten, zo blijkt uit een pas
verschenen artikel in Nature.
Eén van de meestgestelde vragen over
klimaatverandering is hoe orkanen (tropische
cyclonen, tyfoons) zullen veranderen als de
aarde opwarmt. Tot nu toe heeft men zich
voornamelijk op het aantal orkanen
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 24
12
St. Bonifatiuscollege, Utrecht