VS lijden nu zelf onder patent op duur medicijn

Natuurwetenschap
in het Nieuws
nummer 29, oktober 2006
Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net
als de digitale versie van deze krant te vinden op:
www.phys.uu.nl/natunieuws/
Zonnestelsel &
Heelal
Pluto geen planeet
Om een planeet te zijn, moet je natuurlijk in
een baan om de zon draaien. Bovendien moet
je zo groot zijn dat je door je eigen
zwaartekracht mooi rond wordt. Maar volgens
de nieuwe definitie mag een planeet ook geen
deel uitmaken van een hele familie van
soortgenoten in hetzelfde deel van het
zonnestelsel. Daarom doet Pluto niet meer
mee: het is gewoon een van de talloze
ijsdwergen.
evolueren waarschijnlijk tot bolvormige
sterrenhopen. Soortgelijke processen gaan
zich over ca. zes miljard jaar ook afspelen in
ons eigen Melkwegstelsel, wanneer dat in
botsing komt met het Andromedastelsel.
allesoversterrenkunde.nl, sept 2006
Sinds vorige week zijn er nog maar acht
planeten in het zonnestelsel in plaats
van negen. De kleine, verre ‘planeet’
Pluto hoort er niet meer bij. Voortaan is
Pluto een dwergplaneetje.
Bijna iedereen kent het rijtje van de negen
planeten uit z’n hoofd: Mercurius, Venus,
Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus,
Neptunus en Pluto. Maar sterrenkundigen
ruziën al jarenlang over de vraag of Pluto wel
echt een planeet is.
Pluto is niet langer een planeet.
Pluto is véél kleiner dan de andere planeten.
Bovendien draait hij in een rare, scheve baan
om de zon. En tot overmaat van ramp zijn er
de laatste tijd nog honderden ijsklompen
ontdekt in de omgeving van Pluto. Een
daarvan is zelfs een slag groter.
Nieuwe Hubble-foto toont
vruchtbare versmelting van
sterrenstelsels
Op een groot congres in Praag zijn
sterrenkundigen van over de hele wereld het
nu eindelijk eens geworden over de vraag wat
een planeet is en wat niet. Op donderdag 24
augustus was er zelfs een officiële stemming.
De uitslag: Pluto telt niet langer mee.
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
Een nieuwe opname van de Hubble
Space Telescope biedt een gedetailleerd
beeld van de versmelting van twee
sterrenstelsels. De stelsels zijn pakweg
500 miljoen jaar geleden met elkaar in
botsing gekomen.
De onderlinge zwaartekracht heeft lange,
gebogen slierten van gas en sterren uit de
stelsels
gerukt.
Vanwege
die
lange
'getijdenstaarten', die vooral zichtbaar zijn op
foto's gemaakt met aardse telescopen, worden
de botsende stelsels 'de Antennes' genoemd.
Ze vormen het dichtstbijzijnde en jongste
voorbeeld van een versmelting van twee
stelsels.
Het zonnestelsel heeft nog maar acht planeten.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
Op de Hubble-foto zijn de getijdenstaarten
niet zichtbaar (die bevinden zich ver buiten de
rand van de foto), maar zijn wel talloze heldere
super-sterrenhopen te zien, waarin miljarden
nieuwe sterren worden geboren. De meeste
van deze sterrenhopen zullen in de loop van
enkele miljoenen jaren uiteenvallen; sommige
1
Hubble-opname van de Antennes, twee botsende
sterrenstelsels in het sterrenbeeld Raaf.
Komeet SWAN leeft op
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
Sinds begin oktober staat er een komeet aan
onze avondhemel, die tot nu toe echter alleen
waarneembaar was met een verrekijker of
telescoop. De afgelopen dagen is het object,
komeet SWAN geheten, echter een flink stuk
helderder geworden. Zoek de komeet ’s avonds
na zonsondergang pal in het westen op
ongeveer 45 graden boven de horizon (dat wil
zeggen: halverwege de horizon en het punt
recht boven je). Komeet SWAN beweegt
momenteel
boven
het
sterrenbeeld
Noorderkroon langs.
Komeet SWAN.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Tweelingsatelliet voor
zonneonderzoek gelanceerd
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
De afgelopen nacht zijn met succes de beide
kleine satellieten van de STEREO-missie
gelanceerd. Deze NASA-missie heeft tot doel
om gelijktijdig vanuit verschillende posities
naar de zon te kijken, zodat een
driedimensionale voorstelling kan worden
gemaakt
van
de
(vaak
explosieve)
verschijnselen die zich daar afspelen.
typen aardse bacteriën: halofielen en
methanogenen. Beide soorten behoren tot de
zogeheten extremofielen: micro-organismen
die goed gedijen onder zeer extreme
omstandigheden. Het bleek dat de halofielen
en methanogenen zich bleven reproduceren bij
temperaturen van enkele graden onder het
vriespunt.
Volgens de onderzoekers zouden ze in
bepaalde gebieden op Mars, met name vlak
onder het oppervlak, kunnen gedijen. Het
onderzoek is ook van belang voor de vraag
naar leven op andere planeten. Omdat de
meeste sterren lichter en koeler zijn dan de
zon, zal de temperatuur op de meeste planeten
in het heelal ook lager zijn dan op aarde.
Stofgeisers verduisteren deel
van zuidpoolgebied Mars
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
Nabij de zuidpool van de planeet Mars komen
waarschijnlijk stofgeisers voor die een deel van
het ijzige gebied donker kleuren. Die conclusie
trekken Franse onderzoekers uit nieuwe
waarnemingen van het OMEGA-instrument
aan boord van de Europese planeetverkenner
Mars Express.
De geslaagde lancering van STEREO.
Het onderzoek zal vooral zijn gericht op de
enorme zonneuitbarstingen die bekend staan
als ‘coronale massa-ejecties’ (CME’s). Bij deze
gebeurtenissen, die zich in het buitenste ijle
omhulsel van de zon afspelen, wordt als het
ware een deel van de zonneatmosfeer
weggeblazen. Daarbij worden reusachtige
hoeveelheden geladen deeltjes met grote
snelheid de ruimte in geschoten, soms in de
richting van de aarde. In veel gevallen leidt dit
tot verstoringen van het aardmagnetische
veld, beschadigingen van (de elektronica van)
satellieten en soms zelfs uitval van
elektriciteitsnetwerken op aarde.
Het donkere 'cryptische gebied' op Mars werd
in de jaren zeventig al ontdekt door de Vikingruimtesonde. Toen begin jaren negentig bleek
dat de temperatuur van het gebied -135 graden
Celsius bedraagt, werd duidelijk dat er
bevroren kooldioxide ('droog ijs') moet
voorkomen.
Impressie van een planeet die op kleine afstand
om zijn ster draait.
De temperatuur van deze 1,6 Jupitermassa
zware planeet moet in de orde van 1600
graden liggen: dat is relatief laag, omdat de
ster waar hij omheen beweegt een vrij koele
rode dwerg is.
Ervan uitgaande dat het inderdaad om zestien
planeten gaat, wijst deze steekproef erop dat
er in ons Melkwegstelsel ongeveer zes miljard
Jupiter-achtige planeten om hun ster draaien.
Exoplaneet heeft dag-nachtcyclus van ruim 1000 graden
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
Het temperatuurverschil tussen de dag- en de
nachtzijde van de exoplaneet Upsilon
Andromedae b bedraagt meer dan duizend
graden. Dat blijkt uit infraroodmetingen die
eerder dit jaar zijn uitgevoerd met NASA's
Spitzer Space Telescope.
Ups And b draait in een kleine, snelle baan
rond zijn moederster. Vanaf de aarde kijken
we soms wat meer tegen de daghelft en soms
wat meer tegen de nachthelft van de planeet
aan. Uit de gelijktijdige variaties in de
waargenomen warmtestraling blijkt nu dat de
temperatuur aan de dagzijde misschien wel
1000 tot 1500 graden hoger is dan aan de
nachtzijde.
Extremofiele microben
kunnen overleven op Mars
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
Bepaalde soorten aardse bacteriën zouden
kunnen overleven op Mars. Dat concluderen
astronomen van het Space Telescope Science
Institute en microbiologen van de universiteit
van Maryland.
Het 'cryptische gebied' nabij de zuidpool van
Mars (d).
Hubble ontdekt 16 verre
kandidaat-planeten
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
Met de Hubble-ruimtetelescoop zijn
mogelijk zestien nieuwe planeten
ontdekt bij sterren in de richting van
het centrum van ons Melkwegstelsel,
26.000 lichtjaar van ons vandaan
(Nature, 5 oktober).
Elektronenmicroscoop-opname van halofielen.
Gedurende
twee
laboratoriumonderzoek
Vijf van de ontdekte planeten hebben een
ongekend korte omlooptijd van minder dan
een dag. De snelste van de vijf, SWEEPS-10,
draait zelfs in slechts tien uur om zijn ster, wat
betekent dat hun onderlinge afstand niet veel
meer dan een miljoen kilometer kan bedragen.
jaar
werd
gedaan aan twee
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
2
Illustratie van Upsilon Andromedae b.
‘Superwesp’ ontdekt twee
nieuwe Jupiters
allesoversterrenkunde.nl, sept 2006
Het
(geautomatiseerd)
opsporen
van
exoplaneten die bij elke omloop vóór hun
moederster langs bewegen, levert steeds vaker
succes op. Europese sterrenkundigen hebben
in het kader van SuperWASP (de Wide Angle
Search for Planets) twee planeten ter grootte
van Jupiter ontdekt.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Bij SuperWASP wordt gebruik gemaakt van
betrekkelijk eenvoudige camerabatterijen, één
op het Canarische Eiland La Palma en één in
Zuid-Afrika, bestaande uit acht camera’s
voorzien van groothoeklenzen. Daarmee
worden
de
helderheden
van
honderdduizenden sterren tegelijk in de gaten
gehouden.
aanwezig is. De ‘aardes’ die de hete jupiters in
hun spoor achterlaten, zouden dus ook nog
eens waterrijk kunnen zijn.
Studenten onderzoeken
planeetvorming in vallend vliegtuig
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
Door in een vallend vliegtuig kosmische
omstandigheden na te bootsen hopen
studenten sterrenkunde van de Universiteit
Leiden en de Rijksuniversiteit Groningen
morgen meer te weten te komen over het
ontstaan van planeten in het heelal.
Tijdens een zogenoemde paraboolvlucht boven
de Golf van Biskaje kijken de studenten hoe
materie aan elkaar klontert in gewichtloze
omstandigheden.
Tegenlichtopname van Cassini, waarop nieuwe
ringen rond Saturnus zichtbaar zijn.
Mars-kunstmaan ziet Opportunity
aan rand van Victoria-krater
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
De SuperWASP-opstelling.
De twee kandidaat-sterren die SuperWASP op
die manier heeft opgespoord zijn ter
bevestiging onderzocht met een groot
instrument van de sterrenwacht in de HauteProvence. Daarbij bleek dat de beide sterren
door de om hen heen draaiende planeten heen
en weer worden getrokken.
Veel ‘aardes’ in het heelal?
allesoversterrenkunde.nl, sept 2006
Volgens Amerikaanse onderzoekers is
het mogelijk dat in veel van de
planetenstelsels die tot dusverre bij
andere sterren zijn ontdekt ook
planeten ter grootte van de aarde
aanwezig zijn.
Daarover bestond enige twijfel, omdat zich in
deze stelsels vaak een zogeheten ‘hete jupiter’
bevindt: een reuzenplaneet die in de loop van
zijn bestaan naar de binnendelen van het
planetenstelsel is gemigreerd en daarbij alles
wat hij tegenkwam heeft opgeslokt.
De camera van de Mars Reconnaissance
Orbiter (MRO) heeft een schitterende
foto gemaakt van de Marskrater
Victoria, waarop het Amerikaanse
Marswagentje Opportunity zichtbaar is
(zie onderstaande link naar een
uitvergroting van de foto).
Het onderzoeksteam rond de
experimentopstelling.
Planeten vormen uit gas- en stofschijven die
rond jonge ‘pasgeboren’ sterren draaien. De
deels Nederlandse satelliet IRAS ontdekte die
stofschijven voor het eerst in de jaren tachtig.
Het door SRON ontworpen instrument SWS
op de Europese satelliet ISO zag later dat die
stofschijven voor een groot deel uit broze
deeltjes van stof en ijs bestaan.
De studenten, die samenwerken in een
internationale groep waarin ook de University
of Strathclyde en Technische Universität
Braunschweig betrokken zijn, proberen meer
inzicht te krijgen in het klonterproces van die
broze deeltjes dat aan planeetvorming vooraf
gaat.
Cassini vindt nieuwe ringen
rond Saturnus
Opportunity landde in januari 2004 op Mars,
en heeft in de afgelopen maanden een lange,
trage tocht ondernomen naar de rand van de
Victoria-krater. Enkele dagen geleden kwam
hij
daar
aan.
Terwijl
Opportunity
indrukwekkende
foto's
van
het
kraterinwendige heeft gemaakt, is het
Marswagentje zelf gefotografeerd vanuit een
baan om Mars. Mars Reconnaissance Orbiter
is onlangs in een lage cirkelbaan rond de rode
planeet aangekomen, en levert de scherpste
opnamen van het Marsoppervlak die ooit
vanuit een omloopbaan zijn gemaakt.
In de Victoria-krater zijn dikke gesteentelagen
aangetroffen. De combinatie van foto's en
metingen aan het oppervlak en vanuit de
ruimte biedt geologen een unieke gelegenheid
om straks ook andere delen van het
Marsoppervlak goed te kunnen interpreteren
op basis van MRO-foto's.
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
De Amerikaanse planeetverkenner Cassini
heeft verschillende nieuwe ringen ontdekt
rond de reuzenplaneet Saturnus. De ringen
zijn dun en ijl, en waren alleen zichtbaar in
tegenlicht, toen de ruimtesonde zich in de
schaduw van de planeet bevond, en de kleine
stofdeeltjes in de planeetringen van achteren
beschenen werden door de zon.
Uit het recente onderzoek blijkt nu echter dat
die migratie juist gunstig kan zijn voor de
vorming
van
aardse
planeten.
Computersimulaties duiden erop dat de
migrerende planeet de materie in de omgeving
van de ster zodanig verstoord, dat er in veel
gevallen nieuwe planeten ontstaan. Dat zou
bovendien gebeuren op een plek in het
planetenstelsel waar relatief veel water
De nieuwe ontdekkingen zijn gepresenteerd op
een bijeenkomst van de Division of Planetary
Sciences van de American Astronomical
Society in Pasadena, Californië. Daar werd ook
bekendgemaakt dat er in de ijle D-ring, dicht
bij de planeet, een merkwaardige, regelmatige
golfstructuur is ontdekt, die een beetje doet
denken aan een golfplaten dak. De 'golflengte'
van dat patroon is de afgelopen jaren
afgenomen, en sterrenkundigen denken dat er
sprake is van een uitdovend effect, dat midden
jaren tachtig op gang is gebracht door de
botsing van een komeet of een planetoïde.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
3
Veel aardes in het heelal?
De Victoria-krater op Mars, gefotografeerd vanuit
de ruimte.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Zwarte gaten geven
geheimen prijs
worden beschouwd als een afspiegeling van
kleine dichtheidsverschillen in de materie die
het jonge heelal vulde.
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
Op plekken waar de dichtheid iets groter was
dan gemiddeld zouden de eerste sterren en
sterrenstelsels zijn ontstaan. De kleurrijke
kaart van de temperatuur van de kosmische
achtergrondstraling is ook wel omschreven als
de 'babyfoto' van het heelal of het 'gezicht van
God'.
De meeste sterrenstelsels in het heelal
herbergen in hun kern reusachtige zwarte
gaten. Recente waarnemingen met de Japanse
Suzaku-satelliet en de Amerikaanse Swiftkunstmaan hebben enkele geheimen van deze
superzware zwarte gaten helpen oplossen.
De Suzaku-waarnemingen laten zien dat de
breedte van een bepaalde röntgenspectraallijn
van ijzer een heel goede maat is voor de
zwaartekracht van een superzwaar zwart gat.
Waarnemingen aan die ijzerlijn bieden
sterrenkundigen dus eigenlijk een kijkje in de
directe omgeving van het zwarte gat.
Het blijkt dat er binnen 400 miljoen lichtjaar
afstand ongeveer tweehonderd superzware
zwarte gaten voorkomen. Swift-metingen laten
ook zien dat de straalstromen van snel
bewegende elektrische deeltjes, die door de
meeste superzware zwarte gaten in twee
tegenovergestelde
richtingen
worden
uitgezonden, voornamelijk bestaan uit
elektronen en protonen (waterstof).
Illustratie van een superzwaar zwart gat dat in
twee richtingen straalstromen van elektrisch
geladen deeltjes uitzendt.
Het meteorietenonderzoek bevestigt de
conclusies van dat eerdere onderzoek wel: de
zon is de afgelopen eeuw, en met name de
laatste tientallen jaren, gestaag actiever
geworden (Astronomy & Astrophysics Letters,
volume 457-3, p. L25).
Zonnevlammen storen Global
Positioning System
allesoversterrenkunde.nl, sept 2006
Volgens onderzoekers van Cornell University
stoort
de
radiostraling
van
hevige
zonnevlammen de ontvangst van GPSsignalen. Omdat deze grote uitbarstingen op
de zon een nogal onvoorspelbaar karakter
hebben, houdt dat een groot risico in voor
belangrijke systemen die van GPS afhankelijk
zijn, zoals de navigatie-instrumenten van
vliegtuigen.
Zonnevlekken zijn het gevolg van zonneactiviteit.
De onderzoekers ontdekten het effect op 7
september 2005 toen het signaal van de GPSontvanger van een instrument van de Areciboradiosterrenwacht op Puerto Rico plotseling
veel zwakker werd. Bij navraag bleek dit met
alle GPS-ontvangers aan de dagzijde van de
aarde te zijn gebeurd.
De spaceshuttle is weer in vol bedrijf.
Gisteren
om
kwart
voor
een
Nederlandse tijd is de Atlantis, met een
bemanning van zes, afgemeerd aan het
International Space Station (ISS).
Het verschijnsel viel samen met het optreden
van een zonnevlam. Omdat de zon nu niet erg
actief is, is het aantal storingen nog beperkt.
Maar tijdens het volgende maximum van de
zonneactiviteit, in 2011 en 2012, zullen
zonnevlammen frequenter en heviger zijn en
storingen
van
enkele
uren
kunnen
veroorzaken.
De Atlantis brengt
zonnecellen naar
ruimtestation
NRC, 12 september 2006
Kort daarvoor nam een van de astronauten in
het ISS deze foto. In de laadruimte ligt de
opgevouwen vracht: een constructie die de
ruggengraat van het ISS moet uitbreiden en
die twee vleugels met zonnecellen draagt.
Gisteren is het ruim zeventien ton zware
gevaarte met de robotarm van het ISS
overgeheveld.
Nobelprijs voor twee
sterrenkundigen
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2006
De Nobelprijs voor de natuurkunde is
dit jaar toegekend aan de Amerikaanse
sterrenkundigen John Mather en
George Smoot. Zij danken deze
toekenning aan hun onderzoek van het
vroege heelal, en met name aan hun
betrokkenheid bij de ontwikkeling van
de
Cosmic
Background
Explorer
(COBE).
De spaceshuttle Atlantis. (Foto NASA)
Direct bewijs voor donkere
materie
Een zonnevlam.
Meteorieten leggen stijging
zonneactiviteit vast
allesoversterrenkunde.nl, sept 2006
De Cosmic Background Explorer
Deze succesvolle satelliet toonde begin jaren
negentig van de afgelopen eeuw voor het eerst
aan
dat
de
zogeheten
kosmische
achtergrondstraling – het overblijfsel van de
eerste straling na de oerknal die zich vrij door
het heelal kon verplaatsen – minuscule
temperatuurvariaties vertoont. Deze variaties
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
De Finse geofysicus Ilya Usoskin en zijn
collega’s hebben op bijzondere wijze de
toename van de zonneactiviteit van de
afgelopen eeuwen vastgesteld. Daartoe hebben
zij namelijk negentien meteorieten onderzocht
waarvan precies bekend is wanneer ze op
aarde zijn neergeploft. Bij dit onderzoek speelt
de radioactieve isotoop titanium-44 een
cruciale rol.
Door de relatieve hoeveelheid titanium-44 in
de meteorieten te meten, kan worden herleid
hoe actief de zon was op het moment dat de
meteoriet neerviel.
4
NRC, 24 augustus 2006
Amerikaanse astronomen hebben een
direct bewijs gevonden voor het bestaan
van donkere materie.
Al langer wordt op theoretische gronden
vermoed dat een groot deel van de materie in
het heelal bestaat uit donkere materie, die
anders dan de vertrouwde materie uit het
alledaagse leven wèl gevoelig is voor
zwaartekracht maar bijvoorbeeld niet voor
elektromagnetische krachten. Deze donkere
materie is letterlijk onzichtbaar doordat hij –
voor zover nu bekend – geen straling uitzendt.
Hij verschilt waarschijnlijk ook fundamenteel
van de vertrouwde materie, die uit protonen,
neutronen en andere deeltjes bestaat.
Geschat wordt dat slechts 5 procent van het
heelal uit voor ons ‘normale’ zichtbare materie
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
bestaat en 25 procent uit donkere materie. De
zeventig procent die dan overblijft is nog
exotischer:
‘donkere
energie’
of
‘vacuümenergie’. Het bestaan van die energie
wordt vermoed omdat anders een een
mysterieuze versnelling in de uitdijing van het
heelal niet kan worden verklaard.
(Foto Inertia Stock)
‘Tiende planeet’ heet Eris,
naar godin van de twist
allesoversterrenkunde.nl, sept 2006
De dwergplaneet die vorig jaar buiten de baan
van Pluto is ontdekt, heeft een officiële naam
gekregen: Eris. Het maantje van het ijzige
hemellichaam heet voortaan Dysnomia. Dat
maakte de Internationale Astronomische Unie
(IAU) vandaag bekend.
De dwergplaneet is groter dan Pluto, en werd
dan ook lange tijd beschouwd als de ‘tiende
planeet’. Hij draagt de catalogusaanduiding
2003 UB313, maar kreeg van zijn ontdekkers
(onder leiding van Mike Brown van het
California Institute of Technology) de bijnaam
Xena, naar de hoofdpersoon uit de populaire
tv-serie Xena: Warrior Princess.
aerosolen
doen
ontstaan,
zwevende
macroscopische deeltjes die de kern kunnen
worden van druppeltjes in een wolk.
Klimatologen willen graag weten welke rol de
kosmische straling heeft, omdat wolken een
wezenlijke factor zijn in de energiebalands van
de aardatmosfeer. Wolken spelen daardoor
een grote rol in het weer en klimaat op aarde.
Hoewel BAR 3877-11 veel op zijn familieleden
lijkt, is zijn schedel duidelijk anders. Zijn kop
is platter en zijn snavel langwerpiger. De
relatief slanke voetbotten die samen met de
schedel werden opgegraven, wijzen er
bovendien op dat de grootste schrikvogels een
stuk minder log en lomp waren dan huidige
reconstructies doen geloven.
Het CLOUDS-experiment gaat al terug op de
waarneming van de achttiende-eeuwse Britse
astronoom William Herschel, die als eerste
een relatie opmerkte tussen de hoeveelheid
zonnevlekken en de graanprijzen, die
aangeven of het warm of koud is geweest.
IJsberen hebben het
nakijken
Tegenwoordig weten astrofysici dat de
activiteit van de zon leidt tot vervormingen
van het magnetisch veld van de aarde. Dat
veld werkt normaal gesproken als schild tegen
kosmische straling, maar minder tijdens
periodes waarin de zon erg actief is.
Klimaat &
Evolutie
Kwieke monstervogel
noorderlicht.vpro.nl, september 2006
Het ijs aan de Noordpool verdwijnt in
recordtempo. Tot voor kort was er
alleen in de zomer steeds minder van,
maar de laatste twee jaar is ook het
winterijs
duidelijk
in
omvang
afgenomen. IJsberen zijn de eerste
slachtoffers.
De oorzaak van de afslanking onder ijsberen is
hoogstwaarschijnlijk
het
steeds
later
verschijnende en eerder verdwijnende ijs. Uit
satellietmetingen blijkt, dat het ijs steeds later
in het jaar de zee begint te bedekken en vooral
steeds vroeger weer smelt. Sinds de metingen
begonnen, in 1979, is het opbreken van de
ijsplaten met acht dagen per decennium
vervroegd.
noorderlicht.vpro.nl, 25 oktober 2006
De grootste vogelschedel die ooit is
gevonden wijst erop dat de enorme,
bloeddorstige loopvogels die miljoenen
jaren geleden Amerika terroriseerden
waarschijnlijk kwieker waren dan
gedacht.
'Terror birds' worden ze ook wel genoemd.
Wikipedia vertaalt dat in 'schrikvogels', maar
dat lijkt toch een wat te softe naam voor de
bloeddorstige
monsters
die
de
'Phorusrhacidae' vermoedelijk waren. Tot deze
familie behoren de grootste vogels die ooit
leefden, miljoenen jaren geleden. De beesten
vlogen niet maar liepen, hadden een snavel als
een arend, werden tot een metertje of drie
hoog en waren dol op vlees.
De ijsbeer, een van de eerste slachtoffers van
de opwarming van de aarde. De diersoort heeft
poolijs nodig om te overleven
Illustratie van Eris en zijn maan Dysnomia.
Inmiddels heeft de IAU besloten dat Pluto
geen echte planeet is maar een dwergplaneet.
Dat
geldt
ook
voor
‘Xena’.
Beide
hemellichamen zijn vorige week dan ook
opgenomen in de lange lijst van planetoïden
en ijsdwergen, onder de nummers 134340 en
136199.
Deeltjesfysici in de wolken
Gebieden waarin het terugtrekkende ijs een
klap betekent voor de ijsberen. (NASA)
Zo zagen ze er dus waarschijnlijk niet uit, die
enorme 'schrikvogels'. Zo moet zijn kop platter en
snavel langer.
Volkskrant, 24 oktober 2006
Met
een
deeltjesbundel
en
een
reactievat met kunstmatige wolken gaat
het Europese versnellerlab CERN in
Genéve
bestuderen
of
kosmische
straling
een
rol
speelt
in
de
wolkenvorming op aarde.
In theorie kunnen hoogenergetische deeltjes
die de aardatmosfeer binnendringen daar
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
Voor de ijsberen betekent dit, dat ze nu per
jaar een maand langer zonder eten zitten dan
26 jaar geleden. De dieren leven namelijk
vooral van zeehonden, die ze alleen kunnen
bejagen vanaf het pakijs. Bij gebrek aan ijs
blijven ze in de zomer aan land, waar niets
voor ze te eten is. Hongerige ijsberen duiken
steeds vaker op in gebieden waar mensen
wonen. Dat is nu even leuk voor toeristen,
maar het lijkt een laatste stuiptrekking van
een soort die tot uitsterven gedoemd is.
De grootste vogelkop tot nu toe, die van BAR
3877-11.
5
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Kwam de genadeklap voor de
ijstijd uit zee?
noorderlicht.vpro.nl, september 2006
Toen de laatste ijstijd tienduizend jaar
geleden ten einde liep, steeg de
hoeveelheid methaan in de atmosfeer
drastisch. Waar kwam al dat extra
broeikasgas vandaan? Het lijkt erop dat
een hogere spontane opwelling van
aardgas uit de zeebodem er flink aan
heeft bijgedragen, stellen Amerikaanse
en Franse onderzoekers.
Het is voor het eerst dat opwellend aardgas
serieus in beeld is als verklaring voor vroegere
methaangehaltes in de atmosfeer. Tot nu toe
ging iedereen ervan uit dat het grootste deel
van het methaan dat tijdens het smelten van
de ijskappen in de lucht terechtkwam,
afkomstig was van moerasgebieden in het
binnenland. Maar nu blijkt dat ook opwellend
methaan uit zee een belangrijke bijdrage
leverde.
Uit de verzamelde gegevens van Amerikaanse
en Europese ruimtesondes die de zon sinds
1978 bestuderen, blijkt dat de zon op het
hoogtepunt van haar activiteit, zoals in het
jaar 2000, ongeveer 0,07 procent helderder is
dan tijdens inactieve perioden (zoals nu).
Volgens de onderzoekers is dat te weinig om
invloed te hebben op de mondiale
temperatuur.
Een megavondst van
zeefossielen
NRC, 6 oktober 2006
Skeletten van 28 zeereptielen uit de tijd
van de dinosaurussen zijn ontdekt op
Spitsbergen, een eiland ten noorden
van Noorwegen. Het meest bijzondere
fossiel, een pliosaurus, is ‘het monster’
gedoopt door zijn ontdekkers.
Het twintig meter lange dier lijkt enigszins op
afbeeldingen van het mythische monster van
Loch Ness, maar had een kortere nek. Zijn
tanden zijn zo groot als bananen.
Volgens de Noorse onderzoekers konden zij op
de vindplaats op Spitsbergen geen honderd
meter lopen zonder een nieuw fossiel te
ontdekken. Naast het ‘monster' met de korte
nek vonden ze twintig verwante zeedieren met
langere nekken (plesiosaurussen) en zes
ichtyosaurussen: zeereptielen die uiterlijk
lijken op dolfijnen met een lange snuit.
allesoversterrenkunde.nl, sept 2006
Schets van een pliosaurus die een plesiosaurus
pakt. (Foto Reuters)
Ze slingerde door de bomen
én liep recht
NRC, 22 september 2006
Een mensachtig meisje verdronk 3,3
miljoen jaar bij een overstroming in
Ethiopië. Nu is haar skelet gevonden.
De schedel werd gevonden op 10 december
2000, andere delen tijdens latere campagnes
in het woestijngebied. Er wordt vrijwel nooit
een zo compleet fossiel kinderskelet gevonden.
Van ‘Selam’ is een complete schedel en torso
over en een groot deel van de armen en benen.
Het is een meisje, blijkt uit de maat van haar
tanden, die bij mannelijke Australopitheci veel
groter waren.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
Uit het dijbeen, scheenbeen en de
voetbeenderen blijkt dat het meisje op
driejarige leeftijd al goed rechtop kon lopen.
Het schouderblad en Selams gekromde vinger
wijzen op het vermogen om door bomen te
slingeren en te klimmen.
Ontdekking van slakje werpt
nieuw licht op
stikstofkringloop
Volkskrant, 7 september 2006
De microscopische beestjes, zo groot als een
fikse zandkorrel, blijken hun energie
rechtstreeks te halen uit de afbraak van
nitraat, schrijven ze in het Britse weekblad
Nature. Ze ademen stikstofgas uit.
Veranderlijke
zonneactiviteit kan
opwarming aarde niet
verklaren
Zonnevlekken en fakkelvelden op de zon.
Onderzoeker Zeresenay Alemseged met de meer
dan drie miljoen jaar oude schedel van een
driejarig meisje. Foto: AFP
Nederlandse
en
Scandinavische
biologen hebben in een diep Deens
meer een schelpdiertje ontdekt dat een
maand zonder zuurstof kan overleven.
Misschien kostte aardgas de mammoet wel de
kop.
Eén van de alternatieve verklaringen die voor
de huidige opwarming van de aarde naar
voren worden gebracht is het geleidelijk
helderder worden van de zon. Een nieuwe
inventarisatie
van
gegevens over de
hoeveelheid straling die de zon uitzendt duidt
er echter op dat de zon maar zeer weinig kan
bijdragen aan de hogere temperaturen van de
laatste eeuwen.
Een groot strijdpunt over deze mensachtige is
altijd: was hij volledig tweevoetig, of slingerde
hij ook nog door de bomen? De lange armen
wijzen op het laatste.
„Dit meisje leefde in een open bosomgeving,
en ik denk dat haar ouders daar met anderen
rond liepen te scharrelen en dat de kinderen
daar achteraan liepen. Waarschijnlijk is het
meisje tijdens een overstroming van de
Awash-rivier verdronken en razendsnel
bedolven onder kiezels en zand.
6
Het is een verrassende vondst voor de
betrokken Utrechtse biologen die al tientallen
jaren onderzoek doen naar organismen die in
zuurstofloze omgeving kunnen overleven.
Volgens Nature is de vondst, behalve
opwindend voor biologen, van belang omdat
het nieuw licht werpt op de kringloop van
stikstof in de atmosfeer en bodem. Stikstof is
het meest voorkomende gas in de lucht op
aarde.
Ziekte &
Gezondheid
Wondgel en madensap
noorderlicht.vpro.nl, 11 oktober 2006
Twee keer goed nieuws van het
wondenfront: een nieuwe gel stopt
grote
bloedingen
binnen
enkele
seconden en madensap kan het herstel
versnellen.
Dat maden kunnen helpen bij het
schoonmaken en genezen van geïnfecteerde
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
wonden, was al tijdens de Amerikaanse
burgeroorlog bekend. Maar kon het niet
zonder die vieze beestjes? Stephen Britland en
collega's
hebben
de
enzymen
uit
madenspeeksel
geïdentificeerd
die
wondherstel versnellen.
uitzagen, bewogen ze wel zo, aldus de
onderzoekers.
Beetje overgewicht vergroot
al sterftekans
krijgt 49 procent van zijn energie binnen via
koolhydraten, 35 procent uit vet, en 16 procent
uit eiwit. Oermensen aten vermoedelijk twee
keer zoveel eiwitten.
NRC, 29 augustus 2006
Twee recente grote epidemiologische
studies ondersteunen het idee dat
overgewicht al schadelijk is voordat het
vetzucht mag heten, met name voor
vrouwen.
Maden zijn goed voor wonden, maar als het
zonder dat gewriemel kan: graag! (Leon Higley,
Department of Entomology, University of
Nebraska-Lincoln)
Aan het Massachusetts Institute of Technology
en de universiteit van Hong Kong word ook
hard aan wonden gewerkt. Een vloeistof die
zich in een wond bliksemsnel reorganiseert tot
een gel die het bloeden stopt is het resultaat.
Bij proefdieren kon het spul zowel inwendige
als uitwendige bloedingen binnen enkele
seconden stelpen.
Hoewel het idee gangbaar is dat overgewicht al
een risico oplevert wanneer iemand een Body
Mass Index ( BMI) heeft van boven de 25,
verschenen de afgelopen paar jaar ook
wetenschappelijke artikelen die lieten zien dat
de schadelijke effecten beginnen bij een BMI
van 30. Pas dan wordt gesproken van ernstig
overgewicht of vetzucht.
Vrouwen hadden al een grotere kans om dood
te gaan als ze bij het begin van de studie
overgewicht hadden; mannen niet. De relatie
tussen gewicht en sterftekans werd echter veel
duidelijker als werd gecorrigeerd voor roken.
Koeienmelk tegen hiv
noorderlicht.vpro.nl, oktober 2006
Lactoferrine, een heel algemeen eiwit
dat te vinden is in koeienmelk, lijkt
uitermate geschikt om het aidsvirus
buiten de deur te houden. Het voorkomt
simpelweg dat hiv door lichaamscellen
wordt opgepikt.
Kinderen niet dunner door
beweging
noorderlicht.vpro.nl, 6 oktober 2006
Meer bewegen maakt peuters niet
minder mollig, is de treurige conclusie
van Schotse onderzoekers.
545 kinderen met een gemiddelde leeftijd van
vier jaar oud deden mee aan het onderzoek.
De wetenschappers verdeelden de kinderen in
twee groepen. De leden van de eerste moesten
op school 24 weken lang, drie keer per week
een half uur flink bewegen. De kinderen uit de
andere groep hoefden niks extra's te doen.
Voor de start van het experiment bepaalden de
onderzoekers de 'body mass index' (BMI).
Op de weegschaal een dikke en een iets minder
dikke muis. De laatste heeft een eiwitrijk dieet.
(Foto Inertia Stock)
Roken vertroebelt het verband tussen
overgewicht en de kans om dood te gaan,
omdat mensen ervan afvallen maar toch
eerder doodgaan.
Hiv doet zijn vernietigende en aidsveroorzakende werk in cellen van het
afweersysteem, genaamd T-cellen. Het virus
vermenigvuldigt zich erin, waardoor de Tcellen het loodje leggen. Daarmee bewijst hiv
meteen alle andere ziektekiemen een dienst,
want zonder de T-cellen is het afweersysteem
behoorlijk gehandicapt. En vieren de virussen
en bacteriën feest.
Rekening houdend met die factoren hadden
mensen met ‘normaal’ overgewicht 20 tot 40
procent meer kans om binnen tien jaar dood te
gaan. Voor mensen die nog meer overgewicht
hadden, liep het risico veel hoger op – tot 200
à 300 procent.
Eiwitrijk afvallen
noorderlicht.vpro.nl, 7 september 2006
Een dieet rijk aan eiwitten zorg ervoor
dat u minder eet en meer afvalt.
Een eiwitrijk dieet is goed voor de lijn. Door
flink veel kaas, vlees en eieren te eten wordt de
productie
gestimuleerd
van
het
hongerstillende hormoon PYY. Resultaat:
minder trek, en dus minder kilo's.
Na zes maanden en na een jaar werden
gewicht en lengte van de kinderen gemeten.
De resultaten waren bedroevend. Er was geen
verschil in relatieve dikte tussen degenen die
wel en degenen die niet hadden getraind. De
BMI was hetzelfde. Geen slanke Schotse
kindjes dus. Maar er was een lichtpuntje: de
peuters die meer hadden bewogen, waren wel
soepeler geworden. Hoewel ze er niet fitter
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
Muizen die een eiwitrijk dieet kregen,
produceerden meer van het PYY-hormoon,
aten minder, vielen af en hadden minder
lichaamsvet. En muizen bij wie het gen voor
het
hongerstillende
hormoon
was
uitgeschakeld, aten meer en werden
beduidend dikker.
Dat lactoferrine uit moedermelk
ontstekingsremmend werkt, was al langer
bekend. Bij stier Herman was een stukje
menselijk DNA ingebouwd, verantwoorlijk voor de
productie van het eiwit.
Groot wilde proberen te voorkomen dat virus
en afweercel elkaar fysiek bereiken. De manier
om dat te doen, is eigenlijk heel simpel:
gewoon een eiwit zoeken dat of bindt aan de
receptor, of aan het hiv.
Het 'eureka-eiwit' was lactoferrine, een van de
hoofdbestanddelen van melk, zowel van
koeienmelk als mensenmelk. Het lactoferrine
uit moedermelk kennen we al om zijn
ontstekingsremmende werking.
Zo'n eiwitrijk dieet zou wel wat weghebben
van het 'cavemen-diet'. Jager-verzamelaars uit
de oertijd aten namelijk behoorlijk veel meer
eiwitten dan wij. De gemiddelde westerling
7
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Beroertes bij 45-plussers
niet herkend
NRC, 10 augustus 2006
Eén op de zes 45-plussers heeft wel eens
onopgemerkte verschijnselen van een
beroerte
gehad.
Herkenning
is
belangrijk, want mensen die het
overkwam hebben een hoger, maar
veranderbaar risico op beroerten.
Hoe komt het dat allergieën zoveel mensen
treft? Waarschijnlijk komt het voor een deel
doordat ze te hygiënisch leven. Volgens de
breed aangehangen 'hygiënehypothese' kan
regelmatig contact met bacteriën voorkomen
dat het afweersysteem op iets onschuldigs als
huisstof of stuifmeel reageert met zwaar
geschut. Een nieuw middel tegen allergie,
ontwikkeld door het Zwitserse biotechbedrijf
Cytos, lijkt de hypothese te bevestigen. De
eerste resultaten zijn spectaculair.
Dat veel oudere mensen een ‘stille beroerte’
doormaken was al bekend uit grote
bevolkingsonderzoeken waarbij van mensen
een MRI-hersenscan wordt gemaakt. Daarop
zijn oude herseninfarcten te zien.
Dit vaccin maakt
kankervirussen monddood
Volkskrant, 14 oktober 2006
Vaccins
tegen
kanker
van
de
baarmoederhals
zijn
in
opmars.
Minister Hoogervorst wil advies over
toepassing ervan.
De redactie van het Britse blad The Lancet
wordt op haar wenken bediend. Afgelopen
zaterdag bepleitte het blad in een commentaar
vaccinatie van Europese meisjes met een
vaccin tegen baarmoederhalskanker. Op hun
11de of 12de, voordat ze seksueel actief zijn.
Om het papillomavirus, verwekker van
baarmoederhalskanker,
doeltreffend
te
kunnen bestrijden.
De huisstofmijt zet huidschilfers om in poepjes
die veel mensen benauwd maken.
Dat veel oudere mensen een ?stille beroerte?
doormaken was al bekend uit grote
bevolkingsonderzoeken waarbij van mensen een
MRI-hersenscan wordt gemaakt. (Foto Intertia
Stock)
Het bleek bijvoorbeeld uit onderzoek van het
Erasmus MC in Rotterdam. In het artikel in de
Archives wordt Amerikaans onderzoek
aangehaald waarin bij elf procent van de 55tot 65-jarigen op het MRI-beeld tekenen van
een stille beroerte werden gevonden. Dat liep
op tot 43 procent bij de 85-plussers. Die
onopgemerkte beroerten kunnen wel de
werking van het geheugen verstoren.
Nieuwe therapie pakt
probleem bij de wortel aan
noorderlicht.vpro.nl, september 2006
Het Zwitserse bedrijf Cytos heeft een
geneesmiddel ontwikkeld dat allerlei
allergieën ongedaan lijkt te kunnen
maken. Als uitgebreide proeven de
eerste resultaten bevestigen, is dat goed
nieuws voor miljoenen lijders aan
hooikoorts
en
andere
overgevoeligheden.
Stuifmeel is prachtig, maar kan iemand met
hooikoorts het leven flink zuur maken.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
In een persbericht laat het bedrijf weten dat
het
middel
CYT003-QbG10
de
graspollenallergie van tien mensen met een
factor honderd wist te verminderen, en die
werking hield maandenlang aan. Het bestaat
uit virusachtige deeltjes met stukjes DNA van
de tuberkelbacil (Mycobacterium tuberculosis)
erin, en is ontworpen om een krachtige
respons op te wekken van een bepaald type
afweercellen, de Th1-cellen. Die onderdrukken
vervolgens de activiteit van hun broertjes, de
Th2-cellen. En dat zijn de boosdoeners bij
allergie.
Geen IVF voor rooksters
NRC, 19 oktober 2006
Papillomavirus
Wereldwijd
is
baarmoederhalskanker
doodsoorzaak nummer 2 van vrouwen met
kanker. Na borstkanker. Een kwart miljoen
mensen, vooral in ontwikkelingslanden
overlijdt aan baarmoederhalskanker.
De griep van 1918
noorderlicht.vpro.nl, 29 september 2006
Vrouwen die roken moeten geen IVFbehandeling krijgen. Dat zegt prof. dr.
Nick Macklon, hoofd van de afdeling
fertiliteit aan het UMC Utrecht, morgen
in zijn inaugurele rede.
De Spaanse griep, die aan het begin van
de vorige eeuw zo'n 50 miljoen mensen
het leven kostte, was vermoedelijk zo
bijzonder venijnig omdat het virus het
immuunsysteem op hol deed slaan.
Roken halveert de kans op succesvolle IVF,
oftewel reageerbuisbevruchting. Een rokende
vrouw van 33 heeft dezelfde kans op een
succesvolle behandeling als een niet-rookster
van 43 jaar. Dat is de leeftijd waarop vrouwen
in Nederland voor IVF niet meer geaccepteerd
worden omdat de kans van slagen te laag
wordt.
Tot die conclusie komen Amerikaanse
onderzoekers deze week in het tijdschrift
Nature. Met een nagemaakt 1918-virus
besmetten ze een groep muizen in het
laboratorium. Die werden behoorlijk ziek. Hun
longcellen gingen kapot, ze kregen vocht in
hun longen, bloedingen en na een dag of vijf
overleden ze. Vooral opvallend was de reactie
van het immuunsysteem van de muizen op het
virus. Dat sloeg letterlijk op hol, en de
onderzoekers vermoeden dan ook dat dát de
reden was waarom het virus zoveel mensen
het leven heeft gekost.
Rokende vrouwen hebben doorgaans vier tot
zes IVF-cycli nodig om een kind te krijgen. Bij
niet-rokers is dat gemiddeld twee à drie cycli.
Macklon wijst erop dat ook de gezondheid van
het kind in het geding is. „De schade die roken
aanricht is echt indrukwekkend. Dat is nu wel
duidelijk genoeg.
8
Noodhospitaal in Camp Funston, Kansas, tijdens
de grieppandemie van 1918.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Het kunstmatige griepvirus was vorig jaar al
uit de dood herrezen. Onderzoekers slaagden
er toen in de boosdoener na te maken. Dat
deden ze aan de hand van onder meer stukjes
virus die ze isoleerden uit een uit Alaska
afkomstig ingevroren slachtoffer van de
Spaanse griep. Het nagemaakte virus bevat
alle acht genen van het oorspronkelijke
influenzavirus.
Het tweewaardige ijzer ontstaat ook al door
menselijk contact. Het is ons zure zweet dat
het ijzer doet oplossen. Munten zijn bij uitstek
geschikt om een ijzergeur van op te snuiven,
want die gaan door vele zweethanden en
ontkomen niet aan contact met ranzig
mensenvet. Geld stinkt dus niet uit zichzelf.
2300 auto's, vrachtwagens en bussen. Uit zijn
metingen blijkt dat grote voertuigen minder
afstand houden dan kleine, chauffeurs 's
avonds ruimer om een fietser heen sturen dan
's morgens en dat ze gemiddeld 8,5 centimeter
dichterbij komen als de fietser een helm
draagt. De kans dat de voertuigen gevaarlijk
dichtbij kwamen, verdubbelde met een helm.
Tijdens zijn experimenten werd de vermetele
onderzoeker twee keer geraakt, één keer door
een bus en één keer door een vrachtwagen.
Beide keren had hij een helm op.
Wetenschap &
Onderzoek
Geld stinkt niet, mits het vers is.
Diepste duik
noorderlicht.vpro.nl, 21 oktober 2006
De dolfijn van Cuvier duikt het diepste
van alle zoogdieren: tot wel 1900 meter,
stelde een team onderzoekers vast
dankzij dieptemeters met zuignappen.
Zeven dolfijnen van Cuvier kregen bij Italië
een
apparaatje
opgeplakt
en
drie
spitssnuitdolfijnen van De Blainville bij de
Canarische eilanden. Beide soorten bleken
echte diepduikers te zijn. Gemiddeld bleven de
'Blainvilles' ruim drie kwartier onder water en
gingen ze tot 835 meter diep. De 'Cuviers'
daalden routinematig af naar 1070 meter in
net iets minder dan een uur. De recordduik
duurde 85 minuten en ging dus tot 1900
meter, vermoedelijk naar de bodem van de
Ligurische zee. Daarmee versloeg de dolfijn
van Cuvier de potvis en de zeeolifant, andere
notoire diepduikers.
Flitspaal waarschuwt voor
wild
noorderlicht.vpro.nl, 13 september 2006
Amerikaanse wetenschappers hebben
een
apparaat
ontwikkeld
dat
automobilisten
voor
overstekende
dieren waarschuwt. Dat kan in de
Verenigde Staten levens van mensen en
dieren redden.
Wetenschappers
van
het
'Western
Transportation Institute' in Montana (VS)
hebben een systeem gemaakt dat een
automobilist waarschuwt als er verderop
bijvoorbeeld een hert de weg oversteekt. Dit
bestaat uit sensoren die aangesloten zijn op
een flitspaal. Als de sensoren een dier
registreren dan geeft de paal die 1.6 kilometer
verderop staat een lichtsignaal. Het hele
systeem draait op zonne-energie. Naast de
paal staan zonnepanelen.
Verkeerspsycholoog Ian Walker, hier zonder
pruik. Foto Tim Gander.
Japanse uitvinder verandert
de wereld
noorderlicht.vpro.nl, september 2006
In zijn eentje slaagde elektrotechnicus
Shuji Nakamura waar duizenden
anderen
faalden.
De
eigenwijze
Japanner
ontwikkelde
nieuwe,
efficiënte lichtbronnen. Dat levert de
wereld veel voordeel op, en hem een
prijs van een miljoen euro.
Hij kreeg een miljoen euro voor de uitvinding
van de blauwe, de groene, de ultraviolette en
de witte LED (light-emitting diode) en de
blauwe laser, technische doorbraken die nog
maar net begonnen zijn met het veranderen
van de wereld.
Dat witte LED's op termijn de gloeilampen,
TL-buizen en spaarlampen zullen verdringen
lijkt een kwestie van tijd, want tegen hun
efficiëntie van 25 tot 50 procent kunnen de
oude lichtbronnen niet op. Theoretisch
kunnen LED's zelfs 90 procent van de energie
omzetten in licht. Bovendien hebben ze een
veel langere levensduur dan andere lampen.
De dolfijn van Cuvier komt natuurlijk ook wel
eens boven water. (Natacha Aguilar de Soto,
University of La Laguna, Spanje)
Geld stinkt niet zelf
noorderlicht.vpro.nl, 20 oktober 2006
De typische 'metaalgeur' van munten is
in
werkelijkheid
afkomstig
van
menselijk
vet,
tonen
Duitse
en
Amerikaanse onderzoekers aan.
De flitspaal werkt op zonne-energie, en geeft een
lichtsignaal als er verderop wild oversteekt.
Gevaarlijke fietshelm
noorderlicht.vpro.nl, 12 september 2006
Dietmar Glindemann en collega's gingen na
wat we eigenlijk ruiken als we ijzer op menen
te snuiven. Geen ijzer, dat stond vast.
IJzermoleculen of -ionen verdampen niet. In
vakblad 'Angewandte Chemie International
Edition' beschrijven ze hoe het dan wel zit. We
ruiken onszelf, of, preciezer, reactieproducten
van onze huid, die ontstaan door contact met
tweewaardige ijzerionen.
Inhalende chauffeurs houden minder
afstand als de fietser waar ze langs
rijden een helm opheeft, ontdekte
verkeerspsycholoog Ian Walker. Je kunt
als fietser beter een pruik opzetten.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
9
De uitvinding van de blauwe LED markeerde
Nakamura's doorbraak.
Walker monteerde een videocamera en een
ultrasone afstandsmeter in zijn fietstassen en
reed vervolgens rond in Bristol en Salisbury.
In totaal liet hij zich passeren door ongeveer
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Antisociale jongere kent
geen angst
Late griep door 9/11
noorderlicht.vpro.nl, 12 september 2006
Door de aanslagen op 11 september
2001 hadden Amerikanen later last van
griep, melden onderzoekers.
NRC, 19 oktober 2006
Recidivisten hebben lage spiegels
stresshormoon
en
hoge
testosterongehaltes. Wat voor mannen
al was aangetoond, blijkt nu ook voor
jongens op te gaan. Delinquenten met
antisociaal gedrag voelen geen angst.
Een jongen van twaalf sloopt een bushokje. De
politie pakt hem op en stuurt hem naar Bureau
Halt. Voor straf moet hij bushokjes schrobben,
vier woensdagmiddagen lang. Helpt dat? Of
slaat hij een week later zijn buurjongen in
elkaar?
Volgens Theo Doreleijers en Arne Popma
sloopt een derde tot de helft van de jongens
van rond de twaalf die bij Bureau Halt komen
na de straf geen bushokjes meer. Ze hebben
hun lesje geleerd. Maar die andere jongens
hebben helemaal geen lesje geleerd. Die zitten
een paar jaar later in een justitiële
jeugdinrichting. En als ze eruit komen, gaan ze
door naar de volgende ronde. Tachtig procent
van hen recidiveert.
Door 9/11 hadden buitenlandse griepvirussen
tijdelijk geen vervoer richting Amerika.
De onderzoekers zagen dat de griepgolf zijn
hoogtepunt meestal bereikt rond 17 februari,
hooguit twee dagen ervoor of erna. Maar in
2002 kwam de piek twee weken later. De
oorzaak: het lamgelegde vliegverkeer vlak na
de aanslagen op 11 september 2001. Dat
schrijven de onderzoekers in het vakblad
PLOS Medicine. September blijkt namelijk dé
maand
te
zijn
waarin
nieuwe
influenzavirussen uit het buitenland Amerika
binnenglippen, schrijft Brownstein. Hun
belangrijkste
vervoermiddelen
zijn
vliegtuigen.
Wiskunde B staat mooi op
een diploma
Trouw, 23 september 2006
Echte bètameisjes zijn al jaren zeldzaam en
dat gaat ook op voor het St. Bonifatiuscollege
in Utrecht. Janne Elverding (16) is het enige
meisje in havo 5 dat voor het exactste profiel
heeft gekozen: „Ik doe ’natuur & techniek’,
omdat ik in de gezondheidszorg wil gaan
werken.
Op advies van mijn docenten, maar ook omdat
ik natuurkunde en biologie leuk vind. En
wiskunde B staat mooi op een diploma.” Ook
atheneumleerlinge Lotte de Leur (17) koos
voor ’natuur & techniek’: „Meisjes kiezen
alleen voor exacte vakken als ze er goed in zijn,
jongens laten dat minder meetellen. Ik heb
meer moeite met talen dan met wiskunde of
natuurkunde.”
Jongens kiezen evenmin automatisch voor
exact. Zij zien ’natuur & gezondheid’ als
alternatief. Dit profiel is wat minder technisch,
maar wiskunde blijft verplicht. Voor Jelmer de
Jong (15) is dat logisch: „Ik zou eerst ’natuur &
techniek’ doen, maar mijn cijfers vielen het
laatste trimester nogal tegen. Ik wilde niet het
risico lopen dat ik zou blijven zitten. Hoewel je
met dit vakkenpakket niet op elke opleiding
wordt toegelaten, kan ik later nog steeds iets
met computers gaan doen.”
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
Onderzoekers Arne Popma en Theo Doreleijers.
(Foto Roger Cremers)
De kunst is om te weten welke jongens zich
niets van straf aantrekken en zich ontwikkelen
tot egocentrische, impulsieve en agressieve
moordenaars en verkrachters. Want dan zijn
ze niet meer te behandelen.
Arne Popma, die gisteren bij Doreleijers
gepromoveerd is, heeft nu vastgesteld dat de
jongens van twaalf, dertien en veertien jaar die
niet leren van straf gemiddeld minder cortisol
(stresshormoon) in hun bloed hebben dan de
jongens die wel van straf leren. Ze zijn niet
bang en daardoor voelen ze minder stress. Ook
heeft hij vastgesteld dat testosteron
(mannelijk geslachtshormoon) en openlijke
agressie
bij
een
lage
cortisolspiegel
samengaan. Dat verband is er niet als de
cortisolspiegel hoog is. Volgens Arne Popma is
de conclusie dat veel cortisol, veroorzaakt door
angst, openlijke agressie tegengaat.
Nederland blijft achter met
aantal studenten in
bètavakken
Volkskrant, 12 september 2006
Het aantal studenten dat een diploma
haalt
in
technische
vakken
als
natuurkunde, wiskunde en informatica,
blijft in Nederland achter bij de meeste
omringende landen. Ook lukt het nog
10
altijd niet genoeg vrouwen voor deze
bètastudies te interesseren.
De bètastudies worden door het kabinet van
groot belang geacht voor de innovatiekracht
van
Nederland.
Ondanks
jarenlange
overheidscampagnes om meer studenten en
vooral vrouwen voor de exacte studies te
werven, loopt Nederland hierin nog achter.
Zo haalt slechts 4 procent van de studenten
een diploma in wiskunde en informatica, blijkt
uit het OESO-onderzoek. Landen als
Denemarken, Groot-Brittannië, Frankrijk en
Duitsland doen het beter. Ook het aandeel van
natuur-en biowetenschappen is in Nederland
met 3,1 procent lager dan in de meeste landen
om ons heen. Het aandeel van de vrouwelijke
bètastudenten blijft in Nederland met 15
procent zelfs ver achter bij het gemiddelde in
de hele Europese Unie (25 procent).
Langzaam licht verschiet van
kleur
kennislink.nl, september 2006
Onderzoekers van het FOM-Instituut in
Amsterdam hebben licht van kleur laten
veranderen door het door een zeef van
nanometergaatjes te sturen. Als het
licht langzamer door de gaatjes gaat,
verschiet een groter deel van het licht
van kleur.
Licht verandert niet zomaar van kleur. De
kleur van licht, ook wel uitgedrukt in
golflengte, hangt namelijk samen met de
energie van de lichtdeeltjes (fotonen) in een
lichtbundel. Hoe langer de golflengte van licht,
hoe minder energie. Volgens de Wet van
Behoud van Energie mag die energie niet
zomaar veranderen. Alleen onder hele speciale
omstandigheden treedt toch kleurverandering
op. Als men de lichtintensiteit gigantisch
opvoert en het licht door een geschikt
materiaal stuurt, kunnen twee fotonen als het
ware 'versmelten' in één foton met de dubbele
energie. Zo kan infrarood licht, dat niet te zien
is met het oog, veranderen in blauw licht. In
vakjargon heet dit proces tweede harmonische
generatie.
Opstelling voor 'tweede harmonische generatie'
verandert rood (800 nm) laserlicht in blauw (400
nm). Hier is een optisch kristal gebruikt, de
Nederlandse onderzoekers gebruiken een
nanozeef. Beeld: www.flickr.com/photos/fatllama
Normaal gesproken komt licht van een
bepaalde golflengte nauwelijks door een gaatje
heen als dat een afmeting heeft die kleiner is
dan die golflengte. Toch is een 'nanozeef' een
geschikt materiaal om hoge lichtintensiteiten
te krijgen. Door de gaatjes namelijk in een
periodiek patroon te plaatsen laten ze een
verrassend grote hoeveelheid licht door. De
hoeveelheid doorgelaten licht kan zelfs groter
worden dan je zou verwachten op basis van
het gezamenlijke oppervlak van alle gaatjes.
Het metaal tussen de gaatjes helpt om meer
licht door de gaatjes te 'persen'.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Magneetgeheugen praat met
transistor
bepaald door het gen voor de insulineachtige
groeifactor nummer één, oftewel Igf-1.
Kornberg onderzocht hoe DNA wordt
gekopieerd naar 'messenger- of boodschapperRNA'. Deze kopie gaat vervolgens naar de
plekken in de cel waar de eiwitten worden
gemaakt. Het kopieerproces wordt transcriptie
genoemd en is van vitaal belang voor voor de
cel; dierlijk, menselijk of bacterieel.
Verstoringen in dit proces kunnen leiden tot
ernstige ziektes zoals kanker.
kennislink.nl, september 2006
Magnetische geheugens, zoals de harde
schijf, berusten op een geheel andere
technologie
dan
elektronische
schakelingen. Tot nu toe lukte het
niemand om een magnetische laag
succesvol
te
combineren
met
elektronica.
Toch is dat interessant, want een magnetisch
geheugen heeft geen extra energietoevoer
nodig om zijn inhoud vast te houden; eenmaal
in een toestand gebracht, blijft het zo staan.
Zou een magnetische geheugenlaag direct
worden aangebracht op een transistor, dan
ontstaat een krachtige nieuwe component om
rekenkracht
direct
te
koppelen
aan
geheugenwerking.
De Portugese waterhond is verkrijgbaar in
diverse maten.
Omdat raszuivere honden maar erg weinig
genetische variatie vertonen, hadden Sutter en
zijn collega's het gen dat de groottevariatie
veroorzaakt al snel gevonden. Ze bekeken ook
het DNA van heel grote en heel kleine
hondenrassen. De kleintjes hadden bijna altijd
dezelfde versie van Igf-1 als de kleine
Portugese waterhonden, de grote rassen bijna
nooit.
Het spruitjesgen
noorderlicht.vpro.nl, 19 september 2006
De afkeer van spruitjes en andere
bittere groentes ligt tenminste voor een
deel vast in onze genen.
Bah, spruitjes. Wie heeft het als kind niet
gedacht? Slimme kinderen kunnen hun ouders
voortaan
pareren
met
het
nieuwste
wetenschappelijke inzicht: "Het ligt aan mijn
genen, mam."
De koppeling tussen magnetische geheugens en
elektronische schakelingen maakt compleet
nieuwe computers mogelijk.
bron: PhysicsWeb.
“Als je een laag magnetisch materiaal in
contact brengt met silicium ontstaat een
barrière en is de weerstand een factor 100
miljoen te groot. De magnetische informatie
kan daardoor met geen mogelijkheid het
grensvlak tussen de magneetlaag en het
silicium passeren.” Een laagje gadolinium van
één nanometer dik, aangebracht tussen
silicium en het magnetische materiaal, is in
staat de barrière te verwijderen en laat daarbij
het magnetische materiaal vrijwel intact. Dat
maakt dat de elektronica wèl in contact komt
met de magnetische informatie.
DNA, Stamcellen
& Klonen
Het grotehondengen
noorderlicht.vpro.nl, 16 oktober 2006
Komt de reuzenchihuahua eraan? Zou
kunnen, nu een Amerikaanse geneticus
heeft vastgesteld welk gen de beestjes
klein houdt.
cellen DNA wordt gekopieerd, om met
die info uiteindelijk eiwitten te maken.
Transcriptie, in beeld gebracht door Roger
Kornberg. De witte kluwen is het RNApolymerase, de blauwe helix het DNA en de
groeiende RNA-streng is rood gekleurd.
Nobelprijs voor ontdekking
RNA-interferentie
noorderlicht.vpro.nl, oktober 2006
De Amerikanen Andrew Fire en Craig
Mello krijgen samen de Nobelprijs voor
de geneeskunde. Hun ontdekking van
RNA-interferentie, waarmee genen tot
zwijgen worden gebracht, betekende
een sprong vooruit voor het genetisch
onderzoek.
Spruitjes bevatten glucosinolaten, in water
oplosbare organische verbindingen die onder
meer zwavel bevatten. Ze geven de groente hun
bittere smaak maar zijn daarnaast reuzegezond.
Uit een beetje wangslijmvlies isoleerden de
onderzoekers de DNA-volgordes van het
zogeheten TAS2R-gen, een gen dat in twee
varianten voorkomt. De ene variant maakt de
tong gevoeliger voor bittere smaken, en de
andere variant doet juist het omgekeerde.
De onderzoekers benadrukken overigens dat
het 'spruitjesgen' niet de enige factor is die
bepaalt of iemand zijn neus ophaalt voor het
kleine groene kooltje. Het is - hoe kan het ook
anders - ook een kwestie van cultuur.
De grote, genetische
kopieermachine
noorderlicht.vpro.nl, oktober 2006
Een Deense dog zo groot als een kalf, een
chihuahua met het formaat van een konijn:
honden zijn er in allerlei soorten (of eigenlijk
rassen) en maten. Die maat wordt grotendeels
Alweer een Amerikaan: de Nobelprijs
voor scheikunde gaat naar Roger D.
Kornberg, werkzaam aan de Stanford
Universiteit in Californië. Als eerste gaf
hij - letterlijk - een beeld van hoe in
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
11
Andrew Fire (links) en Craig Mello slepen de
Nobelprijs voor de geneeskunde in de wacht.
[Foto Fire: Rik Smits/Stanford. Foto Mello:
UMASS]
Fire en Mello wilden eind jaren negentig graag
weten hoe het populaire wormpje C. elegans
regelt welke genen op een bepaald moment
eiwitten maken, en welke niet. Voor de
productie van een eiwit maakt de cel een
afdruk van het gen, het zogenaamde
messenger-RNA (m-RNA), dat vervolgens
naar de plaats gaat waar eiwitten gemaakt
worden. Daar wordt het recept uitgevoerd.
In latere jaren werd duidelijk hoe RNAinterferentie werkt. Dubbelstrengs RNA dat in
een cel rondzwerft, wordt opgepakt door een
eiwitcomplex met de naam Dicer. Dat hakt het
aan stukken. Een ander eiwitcomplex, RISC
genoemd, veegt de brokstukken op. De ene
helft daarvan wordt vernietigd, maar de
andere helft blijft aan RISC hangen. Het dient
voortaan als een val, waaraan stukken m-RNA
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
met dezelfde structuur blijven plakken. Het
resultaat is, dat dit m-RNA de kans niet krijgt
om de productie van zijn eiwit in gang te
zetten.
Daarmee worden genen dus tot zwijgen
gebracht, zonder dat er iets in het DNA
verandert. De cellen van schimmels, planten,
mensen en dieren gebruiken dit mechanisme
om de activiteit van genen te sturen, om
virussen te elimineren en om zich te
beschermen tegen 'springende genen', stukjes
van hun eigen DNA die zichzelf proberen te
verdubbelen.
Homogenetica
noorderlicht.vpro.nl, september 2006
Vrijen met iemand van het zelfde
geslacht levert geen kinderen op. Hoe
kan een genetische aanleg voor
homoseksualiteit
zich
dan
toch
handhaven?
Methode voor winst stamcel
spaart embryo
Stamcelcowboys handelen in
hoop
NRC, 24 augustus 2006
Volkskrant, 4 oktober 2006
Een nieuwe methode om embryonale
stamcellen te produceren spaart het
embryo.
Dat
kan
volgens
de
onderzoekers de morele bezwaren van
de Amerikaanse regering en religieuze
groepen
tegen
stamcelonderzoek
wegnemen.
Stamceltherapie is grotendeels nog
toekomstmuziek. Nu al commercieel
aangeboden behandelingen hebben
geen
wetenschappelijk
aangetoond
effect en zijn mogelijk gevaarlijk.
Onderzoek met menselijke embryonale
stamcellen komt in de Verenigde Staten nu
niet in aanmerking voor federale subsidie,
omdat tot dusver voor het winnen van de
stamcellen
embryo’s
moeten
worden
vernietigd. President Bush blokkeerde een
wetsvoorstel dat zulke financiering wel
mogelijk moest maken, in juli van dit jaar met
zijn eerste veto.
Seks tussen geslachtsgenoten komt bij allerlei
diersoorten voor: van apen en schapen tot
pinguïns en vleermuizen. De neiging daartoe is
voor een deel erfelijk bepaald, dus het is
moeilijk vol te houden dat dit tegennatuurlijk
zou zijn. Maar dat werpt wel een nieuwe vraag
op: hoe kan de aanleg voor homoseksualiteit,
die de kans op nakomelingen duidelijk
verkleint, zich handhaven in een soort?
Oftewel: waarom worden 'homogenen' niet
uitgeselecteerd in de evolutie?
Voor het winnen van stamcellen worden
embryo’s gebruikt die zijn overgebleven van
een IVF-behandeling. Dit is ook in Nederland
de praktijk. Onderzoekers van het particuliere
bedrijf Advanced Cell Technology in de
Amerikaanse staat Massachusetts zijn er nu in
geslaagd stamcellijnen te maken door uit
achtcellige embryo’s één of twee cellen weg te
halen. Embryo’s die zo behandeld zijn, zijn
nog levensvatbaar.
Er moeten verborgen voordelen zitten aan de
genen die homoseksualiteit in de hand
werken, stelt het duo, anders had de evolutie
er korte metten mee gemaakt.
De eerste verklaring stelt dat homo's (m/v)
hun directe familie zó effectief ondersteunen,
dat hun ouders, broers en zussen meer
kinderen met succes kunnen grootbrengen.
Verklaring twee gaat ervan uit dat een
'homogen' alleen tot homoseksualiteit leidt als
iemand er twee kopieën van heeft, en iemand
extra aantrekkelijk of vruchtbaar maakt
wanneer hij het in enkelvoud heeft.
Het derde mechanisme dat wel eens wordt
genoemd, houdt in dat een genetische variant
die bij het ene geslacht de voortplanting
nadelig beïnvloedt, bij het andere geslacht
juist voordelig is. Als het voordeel bij de ene
sekse groter is dan het nadeel bij de andere,
heeft zo'n variant bestaansrecht.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 29
Stamcellen zijn een soort oercellen die kunnen
uitgroeien tot gespecialiseerde lichaamscellen,
zoals hart- of zenuwcellen. Ze worden daarom
gezien als een potentieel reservoir voor het
kweken van transplanteerbaar reserveweefsel
voor
patiënten
met
allerlei
ernstige
aandoeningen, variërend van kanker tot
dwarslaesies en parkinson.
Proefdieronderzoek heeft aangetoond dat
stamcellen genezende kracht hebben. Zo zijn
ratten met parkinson opgeknapt na injectie
met tot zenuwcellen opgekweekte menselijke
stamcellen. Maar het is lastig de stamcellen tot
het juiste celtype te laten uitgroeien. Daarbij
kunnen de cellen gaan woekeren en tumoren
veroorzaken. Stamcellen van een donor
kunnen bovendien tot afstotingsreacties
leiden.
Deze foto, verspreid door Advanced Cell
Technology, toont hoe een cel uit een embryo
wordt gehaald. (Foto AP)
Niet bevorderend voor het voortplantingssucces,
maar ook niet tegennatuurlijk.
Dat het Preventief Medisch Centrum (PMC)
patiënten niet meer met stamceltherapie mag
behandelen, kwam niet helemaal onverwacht.
Medici riepen al langer om ingrijpen bij de
Rotterdamse
particuliere
kliniek
voor
alternatieve geneeskunde.
Wetenschappers halen
stamcellen uit ‘dood’
embryo
NRC, 26 september 2006
Menselijke embryo’s die vroegtijdig
gestopt zijn met delen, en daarom als
‘dood’ beschouwd worden, kunnen nog
altijd
gebruikt
worden
om
er
embryonale stamcellen uit te winnen.
Uit dertien embryo’s die in het 16- tot 24-cellig
stadium (zes tot zeven dagen oud) waren
gestopt met delen wist Stojkovic één goede
stamcellijn te halen. De stamcellen hadden
normale chromosomen en bleken zich
spontaan te kunnen specialiseren tot cellen
van de drie kiembladen, waaruit alle celtypen
ontstaan.
Probleem is dat mensen elke behandeling
mogen ondergaan die ze willen, zo lang die
niet verboden is en zij er zelf mee hebben
ingestemd. Uitbehandelde patiënten met
aandoeningen als hartziekten, kanker, MS, de
spierziekte ALS, alzheimer of parkinson,
grijpen uiteraard elke strohalm aan. En daar
zien de stamcelcowboys hun kans.
Inspectie legt kliniek voor
stamceltherapie subiet stil
Volkskrant, 4 oktober 2006
Het Preventief Medisch Centrum (PMC)
in
Rotterdam
moet
onmiddellijk
stoppen met de behandeling met
stamcellen. De Inspectie voor de
Gezondheidszorg
(IGZ)
stelt
dat
onduidelijkheid over de herkomst van
de cellen een gevaar oplevert voor
patiënten.
De inspectie probeert sinds juni tevergeefs de
herkomst, geschiktheid en veiligheid van de
gebruikte stamcellen vast te stellen. Dit naar
aanleiding van klachten van neurologen.
Volgens PMC hebben tweehonderd patiënten
zich laten behandelen met stamcellen.
Tot een verbod was door inspecteurs al
besloten toen vrijdag een Britse patiënt na een
behandeling in het centrum met een acute
allergische reactie moest worden opgenomen
in het Rotterdamse Havenziekenhuis. De
patiënt kon na behandeling naar huis.
De inspectie vreest dat patiënten van het PMC
een risico lopen op infectie met bijvoorbeeld
HIV, hepatitis A,B,C of Creutzfeldt-Jakob. Ook
zou kans bestaan op allergische reacties,
kwaadaardige gezwellen of afstotingsreacties.
12
St. Bonifatiuscollege, Utrecht