VS lijden nu zelf onder patent op duur medicijn

Natuurwetenschap
in het Nieuws
nummer 25, oktober 2005
Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net
als de digitale versie van deze krant te vinden op:
www.phys.uu.nl/natunieuws/
Zonnestelsel &
Heelal
Bouwstenen van leven volop
aanwezig in de ruimte
NASA, 11 oktober 2005
Amerikaanse sterrenkundigen hebben met de
Spitzer Space Telescope ontdekt dat de
bouwstenen van het leven volop aanwezig zijn
in de interstellaire ruimte. Dat ondersteunt de
theorie dat de zogeheten prebiotische evolutie
zich voor een belangrijk deel in het heelal
afspeelde.
Al langer was bekend dat er in de ruimte
tussen de sterren grote hoeveelheden
koolwaterstoffen en andere organische
moleculen voorkomen, waaronder zogehete
polycyclische aromatische koolwaterstoffen
(PAKs). Dat zijn extreem grote moleculen, die
op aarde onder andere in rook- en roetdeeltjes
voorkomen. In de biologie spelen PAKs geen
belangrijke rol, maar met Spitzer is nu ontdekt
dat de meeste PAKs ook stikstof bevatten - een
sleutelelement voor het leven op aarde.
NASA wil in 2018 terug naar
de maan
www.allesoversterrenkunde.nl
19 september 2005
NASA-chef Mike Griffin heeft de plannen
onthuld voor een nieuw Amerikaans
maanproject. In 2018 moeten er vier
astronauten naar de maan vliegen voor een
verblijf van zeven dagen. In de toekomst zullen
astronautenploegen enkele maanden op de
maan verblijven. Voor het Apollo-programmanieuwe-stijl is de ontwikkeling van nieuwe
ruimteschepen en draagraketten nodig. Het
nieuwe Crew Exploration Vehicle gaat
eruitzien als een overmaatse Apollo-capsule;
voor de draagraketten wordt gebruik gemaakt
van technieken die voor de spaceshuttle zijn
ontwikkeld. Het ruimtevliegtuig zelf wordt in
2010 uit de vlucht genomen. Met de
voorbereidingen en uitvoering van de eerste
vierpersoonsvlucht naar de maan is een
totaalbedrag van ruim 100 miljard dollar
gemoeid. Het nieuwe maanprogramma wordt
gezien als voorbereiding voor een toekomstige
bemande vlucht naar Mars.
De stikstofhoudende PAKs worden onder
andere gevormd in de directe omgeving van
stervende sterren. In zekere zin wordt bij de
dood van een ster dus al de kiem gelegd voor
het leven op een andere planeet.
Maan voor Xena
Kennislink.nl, 4 okt 2005
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
Toen Mike Brown's team van sterrenkundigen
begin augustus de ontdekking van een tiende
planeet bekend maakte was dat wereldnieuws.
De allereerste ijsmassa groter dan Pluto was
een feit. Xena, zoals Brown het planeetje
doopte in afwachting van een officiële naam,
blijkt nu ook een maantje mee te slepen. Het
kleine ding is Gabrielle genoemd, naar Xena's
hulpje in de gelijknamige fantasy-serie.
Brown's team ontdekte de ijsklomp, die maar
één tiende van Xena's massa heeft, met de
gekoppelde telescopen van het Keckobservatorium op Hawaii.
"Een maan hebben is gewoon cool, en elke
zichzelf respecterende planeet heeft er een",
zegt Brown. "Het is goed om te zien dat Xena
geen uitzondering is." Met zijn zoektocht naar
Plutino's in de buitenregio van het
zonnestelsel wil Brown licht werpen op het
ontstaan ervan, vijf miljard jaar geleden.
Koning of planeet?
Illustratie van de nieuwe maanlander, klaar voor
de afdaling naar het maanoppervlak.
Een stikstofhoudend PAK-molecuul.
Opname van Xena (grote vlek) en Gabrielle (klein
vlekje rechts van Xena).
Astronoom Mike Brown heeft een
maantje gevonden rond de pas ontdekte
ijsklomp 2003 UB313 - Xena in de
wandelgangen. Gabrielle en Xena
draaien ver buiten de baan van Pluto
rond de zon. Planeten of niet? Dat zal de
Internationale Astronomische Unie
moeten bepalen.
1
Volgens
astronomen
is
Pluto
de
dichtstbijzijnde massa in de Kuipergordel, al
heet hij vanwege historische redenen de
negende planeet. Eigenlijk, betogen ze, is
Pluto die naam niet waardig; zelfs onze eigen
maan is groter! 'Koning van de Kuipergordel'
zou de lading beter dekken. Het touwtrekken
om Pluto's titel en die van andere massa's in
de
Kuipergordel
toont
aan
dat
sterrenkundigen flink in hun maag zitten met
het begrip 'planeet'. De consensus is dat het
zonnestelsel maar een handvol 'echte' planeten
hoort te hebben. Als sterrenkundigen Pluto
een planeet noemen er worden grotere
Kuipergordel-massa's ontdekt, dan kunnen ze
niet anders dan hen ook toelaten tot het
selecte
gezelschap.
Brown:
"Mensen
accepteren het nog als er een tiende planeet
bijkomt, maar 23 is te veel."
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Spatscherpe beelden van
Melkwegcentrum
op 520 lichtjaar afstand in het zuidelijke
sterrenbeeld Kameleon.
www.allesoversterrenkunde.nl
2 september 2005
Met de 10-meter Keck II-telescoop op Mauna
Kea, Hawaii, zijn extreem scherpe opnamen
van het Melkwegcentrum gemaakt. Een team
van onderzoekers onder leiding van Andrea
Ghez van de Universiteit van Californië in Los
Angeles maakte daarvoor gebruik van
adaptieve optiek - een techniek waarbij
luchttrillingen worden gecompenseerd, zodat
foto's uitzonderlijk scherp bijven.
De ware aard van de donkere energie is echter
onbekend. Twee Amerikaanse natuurkundigen
hebben nu echter methoden bedacht om op
basis van precisiewaarnemingen onderscheid
te kunnen maken tussen de verschillende
theoretische mogelijkheden. Daarbij moet ook
duidelijk worden of de donkere energie in het
heelal gerelateerd is aan de zogeheten
kosmologische constante waar Albert Einstein
bijna een eeuw geleden aan rekende. De
metingen kunnen in de toekomst verricht
worden door de SuperNova Acceleration
Probe, met behulp van een instrument dat is
voorgesteld door NASA en het Department of
Energy.
Illustratie van kristallijne stofkorrels in de
protoplanetaire schijf rond een bruine dwerg.
Astronomen zien materie in
zwart gat vallen
ESO, 17 oktober 2005
Infraroodfoto van het Melkwegcentrum, gemaakt
met de Keck II-telescoop.
Het Melkwegcentrum is met een gewone
telescoop niet zichtbaar door absorberend
stof; Ghez en haar collega's maakten daarom
gebruik van een infraroodcamera. Op de
superscherpe infraroodfoto's zijn afzonderlijke
reuzensterren te zien, maar ook een diffuus
gebiedje
van
infraroodstraling,
dat
waarschijnlijk veroorzaakt wordt door een
stofwolk die verhit wordt door sterlicht.
Tijdens de acht minuten durende belichting
werd ook waargenomen dat de helderheid van
de infraroodbron in het echte centrum van de
Melkweg (een superzwaar zwart gat) sterk
fluctueerde.
Europese sterrenkundigen hebben voor het
eerst in detail de directe omgeving van een
superzwaar zwart gat in een ver verwijderd
sterrenstelsel in beeld gebracht. Met de
Europese Very Large Telescope in Chili zijn
extreem scherpe foto's gemaakt van de kern
van het sterrenstelsel NGC 1097, op 45
miljoen lichtjaar afstand in het zuidelijke
sterrenbeeld Fornax (Oven). Op de foto's is
een
ring
van
enkele
honderden
stervormingsgebieden te zien, die al eerder
bekend was. Maar binnen die ring is nu
eendraderig netwerk van gasslierten in beeld
gebracht - materie die naar het superzware
zwarte gat in de kern van het stelsel spiraalt.
De waargenomen structuren komen goed
overeen
met
voorspellingen
van
computermodellen, aldus Almudena Prieto
van het Max Planck-instituut in Heidelberg en
zijn collega's.
Jet Propulsion Lab, 20 okt 2005
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
Zwaar sterrenstelsel ontdekt
in begintijd heelal
www.allesoversterrenkunde.nl
27 september 2005
Twee ruimtetelescopen hebben samen een
zwaar baby-sterrenstelsel in de prille jeugd
van het heelal ontdekt. Het gaat om een
sterrenstelsel dat hooguit een paar honderd
miljoen jaar oud kan zijn.
Ondanks die jeugdige leeftijd bevindt zich in
de kern van het stelsel waarschijnlijk een
superzwaar zwart gat, en bevat het stelsel
zoveel sterren dat het volgens de onderzoekers
zelfs heden ten dage als een relatief groot
stelsel zou worden aangemerkt. De ontdekking
is gedaan met de NICMOS-camera aan boord
van de Hubble Space Telescope, en de
bepaling van de massa is verricht op basis van
waarnemingen met de infrarode Spitzer Space
Telescope. Het is onduidelijk hoe zich in zo'n
korte tijd na de oerknal zulke zware
sterrenstelsels konden vormen.
Begin van planeetvorming
waargenomen rond 'mislukte'
sterren
Met NASA's infrarode Spitzer Space Telescope
zijn stofkorrels en -kristallen ontdekt rond vijf
kleine bruine dwergen - 'mislukte sterren' die
onvoldoende massa hebben om waterstoffusie
in hun kern op gang te brengen. Net als
gewone sterren ontstaan bruine dwergen uit
verdichtingen in interstellaire gaswolken. De
massa van de uiteindelijke ster hangt
voornamelijk af van de grootte van de
betreffende verdichting; is de massa kleiner
dan ca. 70 maal de massa van Jupiter, dan is
er sprake van een bruine dwerg. Eerder waren
al zogeheten protoplanetaire schijven ontdekt
rond bruine dwergen: ronddraaiende schijven
van gas- en stofdeeltjes, die het restant zijn
van het stervormingsproces. De nieuwe
Spitzer-vondst doet nu vermoeden dat er uit
die schijven daadwerkelijk planeten kunnen
samenklonteren: de grotere stofkorrels die nu
zijn waargenomen vormen het eerste stadium
in dat accretieproces. De bruine dwergen
bevinden zich in een jong stervormingsgebied
De SuperNova Acceleration Probe.
Foto van de kern van het sterrenstelsel NGC
1097.
Donkere energie op het
spoor
www.allesoversterrenkunde.nl
29 augustus 2005
In 1998 werd ontdekt dat het heelal
voor het overgrote deel gevuld is met
mysterieuze donkere energie. Die
donkere energie is een onbegrepen
eigenschap van het vacuüm, die tot
gevolg heeft dat de uitdijing van het
heelal steeds sneller verloopt.
2
De rode stip in het midden van de foto is het
extreem ver verwijderde baby-stelsel.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Donkere materie wijst op
extra dimensies
medische proeven uitvoeren in opdracht van
de Europese ruimtevaartorganisatie ESA.
Noorderlicht.vpro.nl, 5 sept 2005
Volgens Engelse astrofysici wijst het
gedrag van donkere materie in
verschillende melkwegstelsels op het
bestaan van drie extra dimensies.
Joseph Silk en zijn collega's van de
Universiteit van Oxford hebben geconstateerd
dat
donkere
materie
in
kleinere
melkwegstelsels een grotere onderlinge
aantrekkingskracht heeft dan in grote. "Alsof
een appel sneller uit een enkele boom valt dan
uit een boomgaard," schrijft redacteur Philip
Ball in Nature.
Het team van Silk zoekt daar een verklaring
voor door aan te nemen dat er drie extra
ruimtedimensies zouden bestaan naast de
hoogte, breedte en diepte. Die extra dimensies
zouden het effect van zwaartekracht
beïnvloeden over afstanden van een
nanometer (een miljoenste millimeter). Wel
geeft Silk aan Nature toe dat zijn voorstel
'extreem speculatief' is.
In de grote Andromedanevel is de aantrekking
van donkere materie kleiner dan in de Melkweg.
Foto: Ted Wolfe, Florida.
De lancering van McArthur, Tokarev en Olson.
Mars Global Surveyor ziet
'verse' geulen op rode
planeet
www.allesoversterrenkunde.nl
20 september 2005
Mars Global Surveyor heeft de afgelopen jaren
opmerkelijke veranderingen geconstateerd op
de
rode
planeet.
De
Amerikaanse
Marskunstmaan draait al vele jaren zijn
baantjes om Mars, en maakt gedetailleerde
foto's van het oppervlak. Veel gebieden zijn
inmiddels meer dan eens in beeld gebracht.
Op die manier zijn veranderingen ontdekt in
de structuur van de poolkappen van Mars,
hebben planeetdeskundigen rotsblokken van
kraterhellingen af zien rollen, en zijn nu ook
nieuw gevormde 'gullies' (geulen) gevonden.
De geultjes zijn ontstaan op een zandduin,
mogelijk door het plotseling vrijkomen van
koolzuurgas van onder het Marsoppervlak.
Mars Global Surveyor kwam acht jaar geleden
aan in een baan rond Mars.
Donkere materie vormt het grootste deel van
de massa is het universum, maar het bestaat
niet uit bekende elementaire deeltjes. Waaruit
dan wel, weet niemand.
www.allesoversterrenkunde.nl
30 september 2005
Op vrijdagavond om vijf minuten voor zes
Nederlandse tijd is de twaalfde bemanning
van het International Space Station (ISS)
gelanceerd met een Sojoez-raket vanaf de
basis Bajkonoer in Kazachstan. William
McArthur en Valery Tokarev zullen de huidige
bemanning van het ruimtestation (Sergei
Krikalev en John Phillips) vervangen. Aan
boord van de Sojoez is ook de derde betalende
ruimtetoerist die een bezoek aan het ISS
brengt: de Amerikaanse wetenschapper en
zakenman Greg Olson. Olson, die ongeveer
twintig miljoen dollar betaalde voor zijn
ruimtevlucht van ruim een week, zal aan
boord van het ruimtestation onder andere
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
Radaropname van een mogelijke kustlijn op
Titan.
Saturnus blijft verbazen
Noorderlicht.vpro.nl, 7 sept 2005
Verzamelde wetenschappers toveren de ene
verrassing na de andere uit hun hoge hoeden
op een conferentie over Saturnus, zijn manen
en zijn ringen.
Deze week zijn Amerikaanse en Europese
Saturnuskenners bijeen in het Engelse
Cambridge. Ze bespreken vooral de stroom
van ontdekkingen die Cassini oplevert, het
ruimtevaartuig dat sinds juli vorig jaar
gedetailleerde opnamen maakt van de planeet
en zijn omgeving. Bijvoorbeeld het feit dat er
diep onder de ammoniakwolken van de
Saturnusatmosfeer andere, vreemdgevormde
wolken voorkomen, die uit andere stoffen
moeten bestaan. En dat de ringen sterk aan
verandering onderhevig zijn.
De snaartheorie voorspelt het bestaan van zes
tot zeven extra dimensies, niet slechts drie.
Maar volgens Silk is dat geen probleem. Met
de afmeting van een nanometer zijn de door
Silk
voorgestelde
dimensies
voor
snaartheoretici aan de grote kant. De
resterende dimensies zouden nog kleiner
kunnen zijn en daardoor nog steeds voor ons
verborgen.
Derde ruimtetoerist naar ISS
nieuwe waarnemingen zijn verkregen door het
radarinstrument van de ruimtesonde Cassini,
die in een baan om Saturnus draait en op 7
september vlak langs Titan vloog. De radar
tastte tijdens die passage een zeer lange,
smalle strook op het oppervlak af. Eerder zijn
door het radarinstrument van Cassini al
kraters, vulkanen en tektonische structuren
ontdekt. In het bergachtige gebied, dat een
ruwer oppervlak heeft en daardoor helderder
is op de radaropnamen, zijn lange, kronkelige
geulen en valleien te zien. Vermoedelijk zijn
die uitgesleten door stromend methaan. De
'zeebodem' is veel vlakker, en is daardoor
donker op de radarfoto's.
Nieuwe geulen op een zandduin op Mars
(rechts).
Radarinstrument van Cassini
ziet kustlijn op Titan
www.allesoversterrenkunde.nl
16 september 2005
Zo is de binnenste ring in een kleine 25 jaar
200 kilometer dichter bij de planeet komen te
staan en is er nu een spiraalvormige ring
gevonden, die vermoedelijk onderweg is naar
het planeetoppervlak. De aanwijzingen
worden steeds sterker dat de manen van
Saturnus de ringen in stand houden door ze
voortdurend te voeden met nieuw materiaal,
voornamelijk waterijs. Dat is bijvoorbeeld
bekend van Enceladus, het intrigerende
maantje dat tot verbijstering van de
astronomen vulkanisch actief lijkt.
Op de grote Saturnusmaan Titan is een
kustlijn ontdekt, of althans een
structuur die daar sterk aan doet
denken. Het gaat om een grillige
grenslijn tussen een hoog, bergachtig
gebied en een lager gelegen vlakte.
Die vlakte is mogelijk een oude zeebodem: op
Titan regent het af en toe vloeibaar
methaangas, en kunnen tijdelijk meren van
organische verbindingen voorkomen. De
3
De ringen van Saturnus veranderen voortdurend
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Hubble richt zich op maan
Noorderlicht, 20 okt 2005
31.536.001, en we zullen één tel langer moeten
wachten op vuurwerk en champagne.
Ruimtetelescoop Hubble heeft zich dienstbaar
gemaakt voor het hernieuwde maanoffensief.
In plaats van verste verten van het heelal in
beeld te brengen blijkt Hubble ook geschikt
om mineralen op het maanoppervlak te
detecteren. Waarneming in ultraviolet licht
werpt een heel nieuw licht op onze
astronomische achtertuin.
De zoektocht is vooral gericht op het mineraal
ilemniet, een verbinding van titanium, ijzer en
zuurstof. Voor liefhebbers: FeTiO3. In
principe er zuurstof uit het mineraal te winnen
en dat maakt het interessant voor komende
maanexpedities, die minder afhankelijk willen
zijn van meegenomen voorraden.
De NASA laat voor het gemak buiten
beschouwing dat de winning van zuurstof uit
ilemniet ook waterstof vereist. Het proces
verloopt bij 1000 graden Celsius en levert
water op. Daar kan via elektrolyse zuurstof uit
gewonnen worden. Al met al een
energievretend
proces,
waarvoor
men
alternatieven zoekt.
Ironisch is dat de geplande maanexpedities
ten koste gaan van het onderhoud aan Hubble.
Je zou kunnen zeggen dat de supertelescoop
naar zijn eigen ondergang kijkt.
Afvallen met Aibo
Noorderlicht.vpro.nl, 5 sept 2005
Is de schrikkelseconde op 31 december 2005 de
laatste?
Het incidenteel inlassen van één extra seconde
lijkt een onbetekenende futiliteit, maar binnen
de wereld van astronomen en tijdrekenaars is
er een hevige richtingenstrijd over ontbrand.
De Amerikaanse overheid wil namelijk van de
schrikkelseconde af. Een voorstel van die
strekking wordt binnenkort ingediend bij de
Verenigde Naties.
Zwaar sterrenstelsel ontdekt
in begintijd heelal
www.allesoversterrenkunde.nl
27 september 2005
Twee ruimtetelescopen hebben samen
een zwaar baby-sterrenstelsel in de
prille jeugd van het heelal ontdekt. Het
gaat om een sterrenstelsel dat hooguit
een paar honderd miljoen jaar oud kan
zijn.
Krater Aristarchus toont in ultraviolet licht
onvermoede voorraden zuurtstofhoudende
mineralen
Seconde
www.allesoversterrenkunde.nl
september 2005
Ondanks die jeugdige leeftijd bevindt zich in
de kern van het stelsel waarschijnlijk een
superzwaar zwart gat, en bevat het stelsel
zoveel sterren dat het volgens de onderzoekers
zelfs heden ten dage als een relatief groot
stelsel zou worden aangemerkt. De ontdekking
is gedaan met de NICMOS-camera aan boord
van de Hubble Space Telescope, en de
bepaling van de massa is verricht op basis van
waarnemingen met de infrarode Spitzer Space
Telescope. Het is onduidelijk hoe zich in zo'n
korte tijd na de oerknal zulke zware
sterrenstelsels konden vormen.
Vroeger was het makkelijk. Wilde je
weten hoe laat het was, dan keek je naar
de zon. Moest het nauwkeuriger, dan
gebruikte je een zonnewijzer. Seconden
tellen deed je door hardop ‘een-en-twintig, twee-en-twin-tig’ te tellen. Een kind
kon de was doen.
Een weegschaal, een stappenteller, een
handpalmcomputer en een robothond moeten
samen gaan zorgen dat weerbarstige
zwaargewichten erin slagen af te vallen en hun
streefgewicht daarna vast te houden. Het
systeem is nog in ontwikkeling, maar Cory
Kidd zal de plannen op 11 september alvast
presenteren op de UbiComp-conferentie in
Tokio.
De apparaten houden bij hoe het ervoor staat
met de calorieën en dat bepaalt de 'stemming'
van robothondje Aibo. Wie zich netjes aan de
voorschriften houdt, wordt kwispelend en
energiek begroet, terwijl zondaars een
lethargische houding kunnen verwachten.
Maar als je de zaak wil bedriegen is dat geen
enkel probleem. Je moet namelijk zelf op de
computer bijhouden wat je eet. De dieetrobot
is dan ook niet bedoeld voor mensen die het
wel best vinden om dik te zijn, maar vooral
voor degenen die moeite hebben hun eigen
gedrag goed in te schatten.
Aibo heeft zelf geen moeite om op zijn ideale
gewicht te blijven
NRC, 8 okt 2005
Dikke werknemers zijn aanzienlijk
vaker ziek dan hun slanke collega's. Dat
zegt de wereldvakbondsorganisatie ILO
in een onderzoek. Overgewicht komt
niet alleen door te veel en te vet eten
thuis, ook de bedrijfskantines zijn er
debet aan. De ILO bepleit een actievere
opstelling van overheid en bedrijfsleven
om de maaltijden die mensen op het
werk tot zich nemen gezonder worden.
De rode stip in het midden van de foto is het
extreem ver verwijderde baby-stelsel.
Op 31 december is het weer zover: het jaar
2005 telt geen 31.536.000 seconden, maar
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
Amerikaanse
onderzoekers
ontwikkelen een robothond die zijn
baasje aan het lijnen houdt. Hij wordt
verdrietig van luiheid en vreetbuien.
Dikke werknemers zijn vaker
ziek
Tegenwoordig is het wat ingewikkelder. De
seconde is gedefinieerd als de tijdsduur van
9.192.631.770 trillingen van een cesiumatoom,
en als gevolg van tijdzones, zomertijd en
tijdvereffening loopt een klok in de praktijk
nooit precies gelijk met een zonnewijzer.
Bijkomend probleem is dat de rotatiesnelheid
van de aarde een klein beetje afneemt. Dat viel
vroeger natuurlijk geen mens op, maar sinds
de komst van de atoomklok kan niemand er
meer omheen: eens in de paar jaar moet er een
schrikkelseconde worden ingelast om de klok
weer in de pas te laten lopen met de kosmos.
Ziekte &
Gezondheid
4
Er is een proef uitgevoerd, in Singapore, waar
de
personeelsleden
van
een
grote
farmaceutische onderneming gezonder eten in
de kantine kregen: gegrilde in plaats van
gebakken gerechten, meer mineraalwater in
plaats van frisdrank en salades met minder
olie en zout. Het ziekteverzuim daalde door
het dieet van gemiddeld 3,7 dagen naar 1,9
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
dagen per werknemer per jaar. Het boek dat
ILO over het onderzoek publiceerde, Food at
Work, laat meer goed nieuws zien. ,,We wilden
aantonen dat de oplossingen soms simpeler
zijn dan men denkt'', aldus een adviseur van
de ILO. Bij de Nederlandse vakbonden staat
overgewicht van werknemers niet op de
agenda. ,,We houden ons niet bezig met hoe
mensen moeten leven. We hebben het druk
genoeg met de risico's die uit het werk zelf
voortvloeien'', zegt een woordvoerder van de
FNV vakcentrale. Het CNV vindt voeding een
verantwoordelijkheid van de mensen zelf.
Overgewicht is een probleem in Nederland.
Volgens het Voedingscentrum, een door de
overheid gesubsidieerd voorlichtingsbureau,
veroorzaakt zwaarlijvigheid jaarlijks 40.000
nieuwe gevallen van ouderdomsdiabetes, harten vaatziekten en kanker.
Homeopaten verweren zich
tegen kwalijke studie
NRC, 27 aug 2005
,,Homeopathie ligt al tweehonderd jaar
onder vuur'', zei Peter Fisher, directeur
van The Royal London Homeopathic
Hospital tegen persbureau Reuters, in
reactie op een zeer negatief artikel over
homeopathie dat vandaag verschijnt in
het medisch tijdschrift The Lancet. Op
basis van een vergelijkende studie
ontkennen
de
onderzoekers
dat
homeopathie enig positief effect heeft
op de gezondheid.
,,Het artikel moet voorzichtig worden
behandeld'', aldus Fisher. Volgens hem wordt
een beperkt aantal studies vergeleken, zonder
dat de auteurs uitleggen waarop ze zich
baseren. ,,Toch komen ze met verrijkende
conclusies en schrijven ze een zeer krachtig
hoofdredactioneel commentaar.''
De Koninklijke Vereniging Homeopathie
Nederland (KVHN), die de belangen van
consumenten behartigt, vindt het ,,treurig'' dat
er weer negatieve berichten over homeopathie
opduiken, ,,terwijl er toch ook zo veel moois te
melden valt'', aldus woordvoerder Paul
Dijkstra. Volgens de vereniging zijn de
conclusies van The Lancet gebaseerd op een
klein deelonderzoek, dat bovendien is
uitgevoerd volgens de evidence based
wetenschap. Dijkstra: ,,Met die methode is het
niet goed mogelijk om de effecten van de
homeopatische geneeskunde te meten. Bij de
homeopathie wordt immers veel meer
rekening gehouden met de persoonlijkheid
van een patiënt. Je kunt niet één
homeopathisch middel meten en vervolgens
stellen dat het wel of niet werkt. Dit is appels
met peren vergelijken.''
studies op een rij hadden gezet, net als
de resultaten van evenzoveel standaard
medisch
onderzoek,
moesten
ze
concluderen dat beide geneeswijzen
heilzaam waren.
Maar deugden al die onderzoeken wel? Het
waren dubbelblinde, gerandomiseerde studies,
waarbij het effect van homeopathische
middelen en ingrepen bij allerhande
ziektebeelden werd vergeleken met placebo’s,
maar dat gegeven maakte ze nog niet
betrouwbaar.
Het was niet meer mogelijk de studies op
deugdelijkheid te toetsen; daarom namen de
Zwitsers grote onderzoeken apart, in de
veronderstelling dat die betrouwbaarder
zouden zijn. Toen bleef er van de vermeende
homeopathische effecten niets meer over: de
middelen deden het niet beter dan de
placebo’s. De werking van de standaard
geneeskunde daarentegen bleef overeind.
De derde groep kreeg niks, die proefpersonen
moesten wachten. Ze kregen te horen dat de
dokter geen tijd had en werden op een
wachtlijst gezet en zouden zo spoedig mogelijk
worden geholpen. De patiënten werden in 28
Duitse klinieken behandeld.
De uitkomst is verwarrend, vindt Linde. De
geprikten melden minder hoofdpijn dan de
mensen op de wachtlijst. Dat is duidelijk, maar
het maakte niet uit of de dokter volgens de
regelen der Chinese kunst prikte en
manipuleerde of dat er lukraak wat naalden in
de huid werden gestoken.
Linde gaat daarom niet zo ver dat hij
acupunctuur in de ban doet. `Het
onderliggende concept van punten en
meridianen stort in elkaar, maar prikken doet
iets. Onze resultaten zijn keihard. Wat dat dan
is? Ik weet het niet.' Het placebo-effect zou de
resultaten deels of geheel kunnen verklaren.
Zo'n naald doet altijd wel
iets
Mannen en vrouwen worden
over enige tijd even oud (81)
Volkskrant, 20 augustus 2005
Acupunctuur lijkt te helpen tegen pijn. Zelfs
als de naald verkeerd wordt geplaatst. De
'drukpuntentheorie' lijkt achterhaald. In
Duitsland woedt de discussie over alternatieve
behandelingen vele malen heviger dan hier.
De Krankenkassen vergoeden behandelingen
zoals kuren, iets dat in Nederland ondenkbaar
is.
Eerst zijn eenvoudige studies gedaan waarbij
de naaldentherapie is vergeleken met een
gewone behandeling. Dat leidde tot goede resultaten, acupunctuur is beter, maar ontlokte
ook veel kritiek. Een controlegroep ontbreekt,
was het hoofdbezwaar.
Volkskrant, okt 2005
Over een onbekend aantal jaren is de
levensverwachting van mannen en
vrouwen ongeveer 81 jaar. Dit schrijft
de British Medical Journal in zijn editie
van vandaag. Nu worden vrouwen
gemiddeld nog vijf jaar ouder dan
mannen.
Wanneer
de
levensverwachting gelijk is, wordt niet
voorspeld.
De oorzaken voor de inhaalslag van de
mannen is dat meer vrouwen zijn gaan werken
en meer stress ervaren van de moderne
samenleving. Daarbij komt dat vrouwen meer
zijn gaan drinken.
Het roken is bij beide geslachten op zijn
retour, maar de antirookcampagne is onder
mannen succesvoller. Vrouwen lijden ook iets
vaker aan overgewicht. Hierdoor leveren
betere
medische
behandelingen
nog
nauwelijks extra levensjaren bij vrouwen op.
In Nederland wordt het verschil in de
levensverwachting tussen mannen en vrouwen
langzaam lager. Jan Latten van het Centraal
Bureau voor de Statistiek: ‘Wij hebben
berekend dat in 2050 de levensverwachting
van vrouwen 82,6 jaar en die van mannen
79,6 jaar bedraagt.’ Ter vergelijking: voor
2004 zijn de cijfers respectievelijk 81,1 en 76,4
jaar.
Kastanjeziekte rukt op
Trouw, 26 augustus 2005
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
Ook de tweede groep kreeg naalden, maar
deze werden bewust op de verkeerde plaats
geprikt. `Zo ver als mogelijk is van de traditionele punten', verduidelijkt Linde. 'En minder
diep.'
De hoofdredacteur van The Lancet in zijn
commentaar: „Artsen moeten nu klip en klaar
tegen hun patiënten zeggen dat er geen bewijs
voor homeopathie is, en tegen zichzelf dat ze
meer aandacht moeten schenken aan de
patiënt dan aan diens ziekte alleen.”
Homeopathie werkt
hetzelfde als nepmiddel
Homeopathie
werkt
niet.
De
alternatieve geneeswijze scoort in een
grote
analyse
niet
beter
dan
nepmiddelen. Deze conclusie rolde niet
onmiddellijk uit het onderzoek dat
Zwitserse artsen morgen in het vakblad
The Lancet publiceren. Toen zij de
uitkomsten van 110 homeopathische
dat de Chinese acupunctuur die uitgaat van
drukpunten en meridianen in het lichaam.
Noorderlicht.vpro.nl, 14 sept 2005
Soms is prikken even goed of beter dan een
pilletje
In de studie werden 270 patiënten die
acupunctuur wilden hebben, in drie groepen
verdeeld. De eerste groep kreeg acupunctuur
volgens de regelen der kunst. In dit geval was
5
Bijna een derde van alle paardenkastanjes in
Nederland lijdt aan de bloedingsziekte,
rapporteert de werkgroep Aesculaap. Zonder
maatregelen zijn ze ten dode opgeschreven.
De werkgroep, een samenwerkingsverband
van deskundige instanties, kreeg eerder dit
jaar 275 duizend euro van LNV-minister
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Veerman om de nieuwe bomenziekte te
bestuderen en op zoek te gaan naar een
remedie.
Waardoor
de
ziekte
wordt
veroorzaakt, is nog steeds niet zeker. Maar er
is nu wel een verdachte, een Pseudomonasbacterie. Op dit moment worden proeven
uitgevoerd waarbij jonge kastanjeboompjes
met deze bacterie worden geïnfecteerd. Als die
ziek worden, kan het zoeken beginnen naar
een manier om de boosdoener te bestrijden.
vogelgriep werd vastgesteld. Het is de eerste
regio westelijk van de Oeral waar een uitbraak
van vogelgriep wordt vermoed.
Volgens de Russische inspectiedienst voor
volksgezondheid staat nog niet vast dat de
dode vogels aan vogelgriep zijn bezweken,
maar is dat wel aannemelijk. De ziekte heerst
in zes Siberische regio's. Het gaat om de ook
voor mensen gevaarlijke variant H5N1, die de
afgelopen jaren in Azië enkele tientallen
sterfgevallen heeft veroorzaakt.
Dat is eigenlijk alleen ter preventie bedoeld.
Om te verhinderen dat in het komende
griepseizoen mensen tegelijkertijd met een
bestaand mensengriepvirus en met het
vogelgriepvirus worden geïnfecteerd. Bij zo'n
gelijktijdige infectie met twee virussen kan er
een nieuw mengvirus ontstaan dat de
eigenschappen
van
vogelgriep
(erg
ziekmakend) en mensgriep (makkelijk
verspreidend) combineert.
Tien vragen over de
vogelgriep
Waarom is er plotseling zo'n angst voor
het ontstaan van een wereldwijde
epidemie, nu het virus in Turkije onder
vogels heerst?
NRC, 14 okt 2005
De bloedingsziekte heet niet voor niets zo.
Mogelijk 150 miljoen dood
bij griepgolf
NRC, 30 sept 2005
Afhankelijk van de maatregelen tegen
de vogelgriepepidemie in Azië kan een
grieppandemie 150 miljoen levens
kosten. Dat zei David Nabarro gisteren
bij zijn aanstelling als VN-coördinator
voor de bestrijding van een griepgolf.
Volgens Nabarro bestaat er een grote kans dat
een
grieppandemie
(een
grootschalige
epidemie) zal ontstaan als het vogelgriepvirus,
dat tot nu toe aan zeker 65 mensen in ZuidOost-Azië het leven heeft gekost, zodanig
muteert dat mensen het aan elkaar kunnen
overdragen. ,,Ik geloof dat ons werk van de
komende maanden zal bepalen of de volgende
pandemie eerder tot 150 [miljoen] of tot 5
[miljoen doden] zal leiden'', zei hij tijdens een
persconferentie.
Nieuwe griepvirussen waar bijna niemand
weerstand tegen heeft, zoals het H5N1vogelgriepvirus dat nu in Azië waarschijnlijk
naar
een
mensengriepvirus
muteert,
veroorzaken een wereldwijde epidemie. Dat is
wel zeker. Het ziekteverwekkend en dodend
gedrag van een nieuw virus is echter pas
bekend als het er is. Dat is nog niet het geval.
Hoe
gevaarlijk
is
het
H5N1vogelgriepvirus dat nu vogels in Turkije
en Roemenië ziek maakt?
Het is voor mensen moeilijk om met het nu
heersende vogelgriepvirus besmet te raken.
Om er ziek van te worden is intensief contact
met zieke vogels nodig. Maar wie besmet
raakt, heeft een flinke kans om te overlijden.
Ongeveer de helft van de mensen die ziek
wordt, gaat eraan dood. De meesten van de
ruim 60 mensen die de afgelopen twee jaar
aan H5N1-griepvirus in Zuid-Oost-Azië zijn
overleden, hadden zieke vogels geslacht en
bereid. Of ze hadden hun gewonde vechthanen
verzorgd. Of traditionele gerechten met
bijvoorbeeld rauw eendenbloed gegeten.
En áls ik reis naar een land waar zieke
vogels zijn, hoe voorkom ik dat ik na
terugkomst de kippen van de buren
besmet?
Het is verboden om vlees, kaas, melk, veren,
dons en jachttrofeeën mee op reis te nemen.
Er kan virus in zitten. Commerciële import
van vogels, vlees, veren en dons (voor
dekbedden) uit landen waar de vogelgriep is
vastgesteld,
wordt
steeds
onmiddellijk
verboden. Het virus kan zich ook via
schoenen, kleren, autobanden en laadruimten
verspreiden. Maak die schoon met een
desinfecterend middel.
De locatie waar de dode vogels zijn gevonden,
in de Zuid-Russische regio Kalmukkië, ligt
ongeveer 2000 kilometer ten westen van de
plek waar medio juli voor het eerst in Rusland
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
Is
het
onmogelijk
zo'n
nieuw
mensenvirus onmiddellijk de kop in te
drukken?
Nee, niet onmogelijk, hebben onderzoekers
met wiskundige modellen uitgerekend. Maar
het is een kwestie van snel handelen. Binnen
twee of drie etmalen na de eerste
ziekteverschijnselen moeten alle mensen in
een straal van 5 kilometer rond de eerste
patiënten griepremmers slikken.
Griepvirus ongevoelig voor
medicijn
De vogelgriep H5N1 heeft de rand van
Europa bereikt. In Azië eiste het virus al
zestig
mensenlevens.
Europese
overheden hamsteren nu het antivirale
middel Tamiflu, maar het virus blijkt
daar ongevoelig voor te kunnen
worden. "De eerste verdedigingslinie is
doorbroken,"
constateert
het
wetenschapsblad Nature.
Veel dode vogels gevonden
in Rusland
Ten westen van het Oeral-gebergte in
het Europese deel van Rusland zijn
talloze dode vogels gevonden die
waarschijnlijk zijn overleden aan de
gevolgen van vogelgriep. Dat meldden
de Russische autoriteiten woensdag.
Onder deskundigen bestaat die angst al sinds
begin 2004 toen de H5N1-vogelpest in
Zuidoost-Azië uitbrak en onvoldoende werd
bestreden. De epidemie onder het pluimvee en
waterwild 'zeurt' daar nu al bijna twee jaar
door. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft
op diplomatieke wijze ernstige kritiek geuit op
overheden
die
onvoldoende
bestrijdingsmaatregelen treffen. Regelmatig
worden in Zuidoost-Azië mensen (en andere
zoogdieren) ziek. Daarbij krijgt het virus keer
op keer de kans om te muteren tot virussen die
mensen. Als dat nieuwe pandemievirus in
Zuidoost-Azië ontstaat, duurt het hopelijk een
paar maanden voordat de golf over Europa
spoelt. Als het nieuwe virus in Roemenië
ontstaat is die nieuwe griep sneller hier.
Noorderlicht.vpro.nl, 17 okt 2005
In de vorige eeuw woedden er drie
grieppandemieën, in 1918, 1957 en 1968. De
Spaanse griep van 1918 was de ergste en kostte
20 tot 40 miljoen mensen het leven. Dat virus
was zeker tienmaal dodelijker dan andere
nieuwe griepvirussen en doodde vooral veel
jonge mensen.
UN, 17 augustus 2005
Wat is dan de zin van vaccinatie met het
nu beschikbare griepvaccin?
Het H5N1 vogelgriepvirus (geel) in niercellen van
een hond (groen)
Waarom is er geen vaccin tegen het
H5N1-virus?
Dat is ontworpen, maar verdere productie
heeft eigenlijk pas zin als er een H5N1-virus is
ontstaan dat zich wereldwijd onder mensen
verspreidt. Dat pandemische virus zal andere
eigenschappen hebben dan het virus dat nu
vogels en incidenteel een mens ziek maakt.
6
Nu de vogelgriep de rand van Europa heeft
bereikt,
slaan
de
overheden
grote
hoeveelheden in van het antivirale middel
Tamiflu. Turkije bestelde 500.000 doses bij de
Zwitserse firma Roche en Roemenië deed daar
nog eens een paar duizend bij. Overal in
Europa hamsteren regeringen Tamiflu om
voorbereid te zijn voor het geval dat het H5N1
vogelgriepvirus door mutatie van mens op
mens overdraagbaar zou worden. Maar er zijn
aanwijzingen dat het geneesmiddel niet
afdoende beschermt.
Virologen Mai Le uit Vietnam en Kawaoka uit
Tokyo schrijven deze week in Nature dat ze in
Vietnam een virusstam hebben aangetroffen
die vrijwel ongevoelig was voor oseltamivir, de
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
werkzame substantie uit het geneesmiddel
Tamiflu.
Bij bestudering van het virus stuitten de
onderzoekers op een mutatie op die het virus
ongevoelig zou maken voor het antivirale
middel Tamiflu. Ze kweekten het virus op en
testten de gevoeligheid voor het antivirale
middel. Die bleek inderdaad tien tot honderd
keer lager dan het niet-gemuteerde virus. Ook
de meeste nakomelingen van het virus waren
minder of niet gevoelig voor Tamiflu. "We
vertrouwen teveel op Tamiflu," verklaart de
Japanse viroloog Kawaoka tegenover Nature.
"We hebben meer geneesmiddelen nodig."
monsters van een kip en een eend het virus
H5, dat vogelgriep veroorzaakt, is gevonden.
De deskundigen waren maandag naar
Roemenië gestuurd. Nadere tests moeten
uitwijzen of het ook in Roemenië om het
gevaarlijke H5N1-virus gaat.
Vaccin voor kanker in
baarmoeder
Volkskrant, 15 okt 2005
Voor
een
vaccin
tegen
baarmoederhalskanker wordt nog dit
jaar goedkeuring aangevraagd bij de
Amerikaanse
en
Europese
gezondheidsautoriteiten.
De studie is uitgevoerd in opdracht van de
industrie. De helft van ruim 12 duizend
vrouwen tussen de 16 en 26 jaar uit dertien
landen kreeg drie vaccinaties, de andere helft
kreeg placebo-vaccinaties.
Moderne kippenfarm in China
Doel van het onderzoek was te onderzoeken of
het vaccin effect heeft op twee varianten van
het virus die de meeste gevallen van
baarmoederhalskanker
veroorzaken.
Baarmoederhalskanker is een de weinige
vormen van kanker die door een virus (het
HPV-virus) worden veroorzaakt.
Het nieuwe vaccin blijkt effectief tegen vier
types van het HPV-virus en biedt volledige
bescherming tegen de twee types die samen
goed zijn
voor 70 procent
van
de
ziektegevallen. In de gevaccineerde groep
waren geen infecties, in de placebogroep 21.
Menselijke slachtoffers van de griepvirus in kaart
gebracht - Griepvirus ongevoelig voor medicijn
Vogelgriep in Turkije is
gevreesde variant
Volkskrant, 13 oktober 2005
Er zijn ook tegenstanders. Er moeten veel
mensen worden gevaccineerd voor een ziekte
die uiteindelijk weinig mensen treft.
Bovendien vrezen anderen dat mensen minder
bedacht zullen worden op symptomen van de
ziekte. Het roeit de ziekte niet uit.
Pil stelt MS uit
De Europese Commissie, het dagelijks bestuur
van de EU, denkt dat trekvogels een grote rol
spelen bij de verspreiding van de griep. ‘Als je
ziet hoe sterk het Turkse virus lijkt op dat in
Siberië en China, en je legt daar een
wereldkaart met vogelroutes over, dan kun je 1
en 1 optellen’, legt een deskundige van de
Commissie donderdag uit. Volgens haar is de
rol van trekvogels zoals de wilde gans tot nu
toe onderschat.
Inmiddels heeft de Turkse minister Akdag
(Volksgezondheid) de bevolking opgeroepen
niet in paniek te raken. ‘Het goed voorbereide
en adequate optreden van het ministerie van
Landbouw heeft ervoor gezorgd dat de
besmettingshaard onder controle is in een
welbepaalde regio’, zei hij. Geen enkel mens is
besmet geraakt en een massale griepvaccinatie
vindt Turkije dan ook niet nodig.
Baby's zouden in de eerste levensweek
niet op drie maar op achttien ernstige
aandoeningen moeten worden getest.
De Gezondheidsraad, het medisch
adviesorgaan van de regering, adviseert
dit vandaag aan staatssecretaris Ross
(Volksgezondheid, CDA). Ook zouden
ouders al tijdens de zwangerschap over
de gevolgen van deze ziekten moeten
worden voorgelicht.
In het advies 'Neonatale screening' stelt de
Gezondheidsraad dat vroege diagnose van de
ziekten
aanzienlijke,
onherstelbare
gezondheidsschade kan voorkomen. Ook
kunnen ouders die nog niet op de hoogte
waren van de aanwezigheid van een erfelijke
aandoening, hiermee rekening houden in
verband met een volgende zwangerschap. Het
gaat in alle gevallen om ernstige ziekten die te
behandelen zijn.
Door een zogenoemde hielprik wordt al jaren
bij alle pasgeborenen in Nederland bloed
afgenomen,
voor
screening
op
stofwisselingsziekten.
Door
toegenomen
kennis over ziekten bij pasgeborenen en
verbeterde diagnostiek en behandeling is het
wenselijk de screening uit te breiden, aldus de
raad. Ook zou het screeningsprogramma
moeten worden aangepast wegens het
toegenomen aantal migranten, wat meer
ziekten met zich meebrengt als sikkelcelziekte.
Wetenschap &
Onderzoek
Noorderlicht.vpro.nl, 6 okt 2005
Oestrogeen uit de anticonceptie-pil
neurologische aandoening uit te stellen.
lijkt
Vrouwen die de anticonceptie-pil slikken,
lopen op korte termijn half zoveel kans op
multiple sclerose (MS). Dit volgt uit een
onderzoek van de Harvard School voor
Volksgezondheid in Boston. Sommige artsen
ontraden vrouwen met MS in de familie aan de
pil te gaan, maar dat lijkt dus niet terecht.
'Waar het op neerkomt," zegt Alonso op de
Nature-site, "is dat vrouwen die de pil willen
nemen, zich daar niet van af moeten laten
brengen door de vrees voor een verhoogde
kans op multiple sclerose."
De aarde daalt en stijgt jaarlijks acht
centimeter onder het gewicht van de
Amazonerivier.
De bodem in de buurt van de Amazone gaat
jaarlijks tot acht centimeter op en neer onder
de wisselende druk van het water. Geologen
denken
nu
dat
door
nauwkeurige
satellietmetingen de aarde als weegschaal te
gebruiken is. Zulke metingen zouden een
schatting op kunnen leveren van de
hoeveelheid zoet water in een gebied.
Op lange termijn lijkt oestrogeen geen
bescherming te bieden tegen MS. Alonso: "Als
een vrouw de ziekte gaat krijgen, gebeurt dat
uiteindelijk toch."
De Europese Commissie meldde donderdag
ook dat testen in Roemenië positief zijn
uitgevallen. Drie deskundigen van de
Europese Unie hebben bevestigd dat in twee
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
NRC, 23 aug. 2005
Wat weegt de Amazone?
Noorderlicht.vpro.nl, 13 sept 2005
De uitbraak van vogelgriep in Turkije
blijkt de gevreesde H5N1-variant te zijn.
Uit onderzoek is gebleken dat het virus
zeer verwant is met besmettingen in de
zomer in Siberië. Ook in Roemenië is
vogelgriep vastgesteld, al is nog
onduidelijk van welk type.
Test baby's op meer ziekten
Satellietbeeld van het stroomgebied van de
Amazone - Foto: Ohio State University
7
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
GRACE meet oceaanstromen
met GPS
Kennislink.nl, 28 sept 2005
Onderzoekers van de Faculteit Luchtvaart-en
Ruimtevaarttechniek van de TU Delft hebben
een
methode
ontwikkeld
waarmee
veranderingen in de waterhuishouding van de
gehéle aarde nauwkeuriger dan voorheen in
kaart kunnen worden gebracht.
daar vlakbij een paar rechthoekige schaduwen.
De ovale vorm was een voormalige
rivierbedding,
maar
wat
waren
die
rechthoeken? Het moest bijna wel om een
ondergronds menselijk maaksel gaan, dacht
Mori, en hij ging op onderzoek uit.
Turkenburg is nu genuanceerd over
kernenergie. "Ik ben tegen de huidige, maar
voor nieuwe vormen van kerntechnologie."
Uiteindelijk schakelde hij archeologen in, en
die bevestigden wat hij al dacht: het ging om
de overblijfselen van een antiek bouwerk, een
Romeinse villa. Er werden scherven gevonden
die daarop wezen.
De onderzoekers combineren in hun
onderzoek de sterke kanten van twee
ruimtevaartsystemen:
de
zwaartekrachtmetende
GRACE
(’Gravity
Recovery And Climate Experiment’) satellieten
en een wereldwijd netwerk van GPS
ontvangers.
Per jaar produceert Nederland zo'n tweehonderd
kubieke meter radioactief afval. Dat materiaal is
niet alleen afkomstig uit de kerncentrale in
Borssele, maar bijvoorbeeld ook uit ziekenhuizen.
ongelukken zijn voor de overheid. Als je die
kosten zou doorberekenen in de prijs, dan ben
ik ervan overtuigd dat er geen nieuwe
centrales zouden komen."
Tsjernobyl's schade is vooral
psychisch
Scherven bevestigden dat het inderdaad om de
overblijfselen van een Romeinse villa ging.
De zwaartekrachtmetende GRACE satellieten
brengen grootschalige oceaancirculatie en de
mondiale waterhuishouding in kaart.
Dit is van belang om de gevolgen van
oceaanstromingen, waarvan het El Nino-effect
de meest bekende is, beter in kaart te brengen.
Ditzelfde geldt ook voor perioden van
langdurige droogte en overstromingen. De
resultaten van het onderzoek zijn vorige week
gepubliceerd in het gezaghebbende tijdschrift
Journal of Geophysical Research van de
American Geophysical Union.
Kernenergie opnieuw in
beeld
Kennislink.nl, 12 sept 2005
Kernenergie is terug op de politieke
agenda. Eind jaren '80 leek de
energiebron definitief afgeschreven na
het ongeluk in een kerncentrale in
Tsjernobyl.
In 1997 werd de centrale in het Gelderse
Dodewaard gesloten en later zou ook Borssele
volgen. Maar nu is er een Kamermeerderheid
die de Zeeuwse centrale langer wil
openhouden. Het argument: in de strijd tegen
klimaatopwarming is kernenergie is een
'schoon' alternatief. Tegenstanders van toen
kunnen opnieuw de barricaden op. Of niet?
Noorderlicht.vpro.nl, 15 sept 2005
Een Italiaanse computerprogrammeur vond
dankzij de satellietopnamen van Google Earth
een nog onbekende Romeinse ruïne.
Luca Mori bekeek de satellietopnamen van de
omgeving rond zijn woonplaats Sorbolo. Hij
merkte een vreemd gekleurde ovale vorm op
van ongeveer vijfhonderd meter lengte, met
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
Het ontploffen van de kerncentrale in
Tsjernobyl in 1986 kost in totaal maximaal
vierduizend levens. De psychische schade is
een groter probleem, aldus een rapport van
het Tsjernobyl Forum.
Het forum bestond uit acht agentschappen van
de Verenigde Naties, de Wereldbank en de
overheden van Wit-Rusland, Rusland en
Oekraïne. Er werkten meer dan honderd
wetenschappers aan mee. De belangrijkste
conclusies zijn dat er bijna twintig jaar na de
ramp nog slechts vijftig doden te betreuren
zijn, maar dat de psychische schade door de
evacuatie van 350 duizend mensen enorm is.
Naar schatting duizend mensen zijn zo zwaar
besmet geraakt op de eerste dag van het
ongeluk dat ze grote kans maken daar
uiteindelijk aan dood te gaan. Onder de
tweehonderdduizend mensen die later in de
omgeving hebben gewerkt om de schade te
beperken, zullen 2200 doden door de straling
vallen, schat het forum. Het totale dodental
zou hooguit vierduizend bedragen, een stuk
minder dan eerder was geschat. En het aantal
aangeboren afwijkingen lijkt niet hoger dan
normaal, terwijl dat wel werd verwacht.
In het rapport staat dat psychische schade het
grootste gezondheidsprobleem is dat de ramp
heeft opgeleverd. Omwonenden voelen zich
ongezond, zijn lusteloos en vallen vaker ten
prooi aan tabaks- en alcoholverslaving,
problemen die ook zonder ontploffende
kerncentrale al prominent aanwezig waren in
het gebied.
De massa van de aarde is niet gelijk verdeeld;
plekken van grote massa zijn rode uitsteeksels,
stukken met een lager dan gemiddelde massa
zijn blauw. bron: GRACE
Archeologie voor luilakken
Noorderlicht.vpro.nl, 6 sept 2005
De kerncentrale in het Zeeuwse Borssele kwam
in 1973 in bedrijf. Inmiddels lijkt de levensduur
van de centrale verlengd tot 2033
Ook Wim Turkenburg was tegenstander van
kerncentrales.
De
hoogleraar
Natuurwetenschappen en Samenleving uit
Utrecht geloofde meer in alternatieve
energiebronnen. "Mijn beeld in de jaren
zeventig was dat zonne-energie rond het jaar
2000, 2010, rendabel zou zijn. Maar nog
steeds is zonne-energie twee keer duurder dan
energie uit gas- of kolengestookte centrales."
8
Ook een conclusie van het rapport: de betonnen
sarcofaag die het radioactieve materiaal op zijn
plaats moet houden, is er slecht aan toe.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Waterstof als energiedrager
Kennislink.nl, 29 juli 2005
We moeten verstandiger omgaan met
onze energiebronnen. Zeggen niet
alleen
de
milieuorganisaties
en
instituten zoals het gezaghebbende
Internationaal Energie Agentschap.
Ook de landen die dwarslagen bij
ondertekening van het Kyoto-klimaatverdrag
beloven nu te investeren in energiezuinige
technieken.
De Verenigde Staten, China,
India, Australië en Zuid-Korea ondertekenden
donderdag een overeenkomst over de
bestrijding van het broeikaseffect. De vijf zijn
verantwoordelijk voor pakweg 40 procent van
de wereldwijde kooldioxide-uitstoot.
Daarnaast
rijst
het
wereldwijde
energieverbruik naar verwachting tot 2030 de
pan uit: het stijgt met zo'n 60 procent, en de
energievoorraden zijn niet onuitputtelijk. In
Nederland
bijvoorbeeld
zijn
de
aardgasreserves volgens onderzoeksinstituut
TNO tegen 2040 uitgeput. En de wereldwijde
oliereserves slinken snel.
De vijf die het klimaatverdrag deze week
ondertekenden hopen het probleem aan te
pakken door een efficiënter en schoner
gebruik van de fossiele brandstoffen.
Milieuorganisaties pleiten al jaren voor schone
alternatieven: zonne-, wind- en waterenergie,
energie uit biomassa en waterstof als
energiedrager. Hoe realistisch is dat eigenlijk?
Overigens is waterstof geen brandstof zoals
aardgas of steenkool maar een zogeheten
energiedrager, legt Schoonman uit. Het kan
onder meer worden geproduceerd door
aardgas of kool met stoom te verhitten en
wordt volgens in brandstofcellen omgezet in
elektriciteit (waar auto's op kunnen rijden).
Waterstof kan schoon worden geproduceerd,
door bijvoorbeeld de CO2 die vrijkomt bij de
verhitting af te vangen.
betekenis ook iets zijn als 'het betere voedsel'
en 'het mindere voedsel'. De Schotse chimps
vinden brood het lekkerst. Dit blijkt uit een
experiment in een dierentuin van Edinburgh
dat vandaag gepubliceerd wordt in Current
Biology. Het is voor het eerst dat
chimpanseegeluiden naar iets blijken te
verwijzen.
Gorilla's met gereedschap
Noorderlicht.vpro.nl, 5 okt 2005
Ze waren het sufferdje van de
mensapenklas, want als enigen waren
wilde gorilla's nog nooit betrapt op het
gebruik van werktuigen. Maar ze
kunnen het heus wel.
Wat doe je als je door modderig water wilt
waden, maar je weet niet hoe diep het is?
Simpel: je pakt een stok om te voelen waar de
bodem zit. Kun je meteen ook op steunen als
je dreigt om te vallen. Toen een drietal
onderzoekers een gorillavrouwtje zo te werk
zagen gaan in het moerasbos van Mbeli Bai in
Congo, raakten ze vreselijk opgewonden. Dit
was een primeur, want in tientallen jaren van
veldobservaties was er nog nooit een wilde
gorilla gezien die doelbewust een werktuig
gebruikte.
Zes weken later liet een ander gorillavrouwtje
een staaltje werktuiggebruik zien. Ze zat aan
de rand van een moeras en brak een tak van
een boom. Die duwde ze in de moerasgrond,
zodat ze verder over het water kon leunen om
moerasplanten te verzamelen. Daarna legde ze
de stok op de drassige grond neer en liep
eroverheen, blijkbaar om zo haar voeten zo
droog mogelijk te houden.
een tekst direct te reconstrueren. De
herkenning was niet afhankelijk van de
persoon die aan de computer zat. Met een
ander toetsenbord van hetzelfde merk en type
daalde de herkenning dramatisch, maar er
bleef
genoeg
informatie
over
om
wachtwoorden te kunnen raden.
Griezelgriep gewekt
Dodelijkste griepvirus opnieuw gemaakt
Noorderlicht.vpro.nl
Het griepvirus dat in 1918 vijftig miljoen
mensen
doodde,
heeft
weer
toegeslagen. De slachtoffers waren
muizen in Amerikaanse laboratoria,
want daar is het virus opnieuw
gecreëerd. Moeten we daar blij mee
zijn?
Het heeft tien jaar hard werken gekost, maar
nu is het gelukt. Dankzij longen op sterk water
en een bevroren griepslachtoffer uit Alaska
hebben Amerikaanse virologen alle genen van
het vernietigende griepvirus uit 1918 stukje bij
beetje weten te reconstrueren, om vervolgens
het hele virus na te bouwen. Daarmee is een
uitgestorven ziekteverwekker terug die naar
schatting vijftig miljoen mensen de dood in
heeft gejaagd. De belangrijkste reden om deze
proeven te doen was dat de onderzoekers
wilden uitvinden wat het virus uit 1918 zo
gevaarlijk maakte. Die kennis kan volgens hen
helpen een volgende wereldwijde griepgolf te
voorkomen of in ieder geval beter te
bestrijden. Ze zijn al heel wat wijzer geworden
door deze experimenten, maar weten nog lang
niet alles. De proeven gaan dus door, en
waarschijnlijk zullen ook andere laboratoria
nu met het 1918-virus aan de slag gaan.
Je kunt je natuurlijk afvragen of het slim is om
zo'n gevaarlijk virus weer tot leven te wekken.
Wat als het uit een lab onstnapt en mensen
besmet? Zou dat opnieuw kunnen leiden tot
een pandemie met miljoenen doden?
Efi heeft een tak afgebroken om op te steunen
terwijl ze waterplanten naar zich toe trekt.
Nu al rijden stadsbussen in Amsterdam op
waterstof.
Geluid van toetsenbord
verraadt geheimen
NRC, 24 september 2005
Chimpansees hebben een
gromtaal
NRC, 11 okt 2005
Chimpansees blijken onderling behalve
met gebaren ook met geluiden te
kunnen communiceren. Het is een
gromtaal, waarvan onderzoekers nog
maar twee 'woorden' hebben kunnen
ontcijferen.
Tikgeluiden
op
een
toetsenbord
bevatten genoeg informatie om de
getypte tekst te reconstrueren, aldus
drie onderzoekers aan de universiteit
van Californië in Berkeley. Het
achterhalen van een wachtwoord wordt
een peuleschil.
Een chimpansee kan uit de vooraf opgenomen
grommen van een soortgenoot afleiden naar
welk type voedsel hij moet zoeken. Alleen een
grom voor 'brood' en een grom voor 'appel'
zijn nu onderscheiden. Evengoed kan de
Helemaal nieuw is het niet. Ruim een jaar
geleden maakten twee onderzoekers van IBM
bekend dat ze een neuraal netwerk hadden
geleerd de geluiden van de verschillende
toetsen van een toetsenbord uit elkaar te
houden. Na een korte 'cursus' met één
specifiek toetsenbord konden op 15 meter
afstand de aanslagen op datzelfde toetsenbord
voor 80% worden herkend. Dat is genoeg om
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
9
Schematische indeling van een griepvirusdeeltje.
In drijfzand kun je niet
verdrinken
NRC, 30 september 2005
Wie in drijfzand belandt en vastzit, kan
zich beter niet verroeren. Maar angst
om kopje-onder te gaan is ongegrond,
zo ontdekten Amsterdamse fysici.
Drijfzand is omgeven door mythes. Wie erin
wegzakt, moet zich niet verroeren. Op eigen
kracht loskomen is er niet bij. En als derde:
verzwolgen raken en verdrinken is een reëel
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
gevaar. Om deze mythes op waarheid te
toetsen, deed een groep Amsterdamse fysici
experimenteel onderzoek met drijfzand.
Bewegen blijkt inderdaad een slecht idee,
jezelf bevrijden is een zeer zware opgave, maar
in drijfzand verdrinken gaat niet.
ontroeren, maar ze troosten zichzelf en de
lezers met de gedachte dat volgens de lokale
priester alle iPods naar de hemel gaan.
juniorcollege. Ze krijgen les van docenten van
school en van universitair docenten.
Nat drijfzand - niet te verwarren met droog
drijfzand in de woestijn - is een mengsel van
zand, water, klei en zout. Zand maakt maar 40
volumeprocent uit; voor de rest bestaat
drijfzand uit water, een paar procent klei en
een weinig zout. Teamleider van het
onderzoek, Daniel Bonn nam drijfzand mee uit
Iran.
Vwo-leerlingen volgen een practicum Scheikunde
op de Universiteit Utrecht. Foto: Evelyne Jacq
iPod na een val van drie meter op beton
Jongens worden agressief
van vecht- en krachtsport
Trouw, 28 september 2005
Een scène uit de film 'Lawrence of Arabia' waarin
de bediende van Lawrence in droog drijfzand
wegzinkt.
Wanneer op drijfzand kracht
wordt
uitgeoefend, door erop te gaan staan, stort het
in. De klei raakt vloeibaar, de viscositeit klapt
met een factor miljoen omlaag en ineens zak je
weg. Water en zand scheiden zich, het zand
bezinkt en voor je het weet is je voet
ingesloten. Bonn: ,,Het is net Franse yoghurt.
In het bekertje is het een stevige substantie
maar als je gaat roeren wordt het vloeibaar.''
Eenmaal weggezakt, zit je voet muurvast. Om
los te komen moet er water in de poriën tussen
de zandkorrels komen en omdat die korrels bij
drijfzand zo klein zijn, lukt dat nauwelijks. Je
voet optillen vergt een kracht zo groot als het
gewicht van een auto. Bonn: ,,Het beste kun je
proberen je voet rond te draaien. Dan kan er
water stromen in de opening tussen voet en
drijfzand en kost het minder kracht je los te
trekken.''
Niet kapot te krijgen
Noorderlicht.vpro.nl, 19 sept 2005
In een staaltje van uitermate destructief
onderzoek beproefden twee Amerikanen de
nieuwste iPod tot het uiterste.
"Wat moet je doen om een iPod nano te
vernietigen?". Dat was de opdracht die Jacqui
Cheng en Clint Ecker van de technologiesite
'Ars Technica' zichzelf stelden.
De 'onderzoekers' lieten de zwarte MP3-speler
al joggend vallen. Geen resultaat. Dan maar
vanaf de fiets. Ook al geen sjoege. Vanuit de
auto dan? Zelfs met 80 kilometer per uur bleef
de schade beperkt tot krasjes. Valtests dan
maar. Op een bankje staand, zo hoog mogelijk
reikend en dan op het beton. Eindelijk
resultaat: de display geeft het op, maar het
apparaat speelt nog wel.
Jongens tussen 11 en 16 jaar die aan
vecht- of krachtsport doen, zijn
gewelddadiger dan hun leeftijdsgenoten
die zulke sporten niet beoefenen.
Kracht- en vechtsporten als boksen, worstelen
en
gewichtheffen
leiden
volgens
de
onderzoekers tot een toename van asociaal
gedrag. De bijna 500 onderzochte jongens
raken vaker betrokken bij vechtpartijen,
gebruiken daarbij vaker ’wapens’, spijbelen
meer, stelen vaker en vernielen meer dan
jongens die dergelijke sporten niet beoefenen.
Bij jongens die in de loop van het onderzoek
een sportschool gingen bezoeken is een
stijgende lijn te signaleren in het aantal
asociale voorvallen waarbij ze zijn betrokken.
Een verrassende uitkomst, vindt hoogleraar
jeugdbescherming Wim Slot. „Het is een goed
onderzoek. Vaak denken we dat het agressieve
jongens zijn die gaan vechtsporten maar hier
zijn ook jongens ondervraagd die eerst niet
sportten en toen ook minder agressief waren.”
Volgens de onderzoekers is het vooral de
macho-omgeving van sportscholen die het
asociale gedrag versterkt. De ontwikkeling van
fysieke kracht en het beheersen van
vechttechnieken zorgen ervoor dat ze buiten
de sportschool deze ’kwaliteiten’ willen
gebruiken. Ook karate, judo en aikido leidden
tot asocialer gedrag, zij het in mindere mate.
,,Vechtsporten zijn dus toch minder
onschuldig dan je denkt”,
Wetenschap in beeld
Noorderlicht.vpro.nl, 3 okt 2005
De Engelse fotocompetitie 'Visions of Science'
presenteert de winnaars van 2005
De jury van 'Visions of Science' is naar eigen
zeggen op zoek naar beelden die de aandacht
vasthouden en die tegelijk iets duidelijk
maken over de wereld van de wetenschap en
de werking van de natuur: "Het kan iets zijn
dat nog nooit iemand heeft gezien, de foto kan
iets verklaren, het kan een illustratie zijn van
wetenschappelijke gegevens of het kan een
beeld zijn dat de schoonheid van de
wetenschap toont."
David McCarthy won de hoofdprijs van ' Visions
of Science' met zijn foto van peper en zout
Op de proef
NRC, 24 september 2005
De
Universiteit
Utrecht
geeft
ambitieuze vwo'ers twee jaar lang
bètaonderwijs.
Scholieren
zijn
enthousiast over de practica, maar of ze
een bètastudie kiezen is de vraag.
Cheng en Ecker realiseren zich dat dit
onderzoek bepaalde mannen tot tranen zal
Het Junior College is een tweejarig
programma van de Universiteit Utrecht voor
ambitieuze 5 en 6 vwo'ers met een bètaprofiel.
Het programma loopt nu ruim een jaar. Ook
andere universiteiten hebben zulke projecten
waarbij scholieren regelmatig over de vloer
komen. Maar de Utrechtse variant gaat het
verst: de lessen op de universiteit vervangen
de exacte vakken op school. De vwo'ers volgen
dus twee jaar lang bèta-onderwijs op het
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
10
Ten einde raad reden de vandalen er met een
auto overheen, maar dat maakte geen indruk.
Ten slotte wierpen ze het zo hoog mogelijk in
de lucht, een meter of 12 schatten ze, en lieten
de iPod op het beton storten. Dat bracht de
kleine man tot zwijgen.
Maar bij rondvraag blijkt niet iedereen
gewonnen voor een bètastudie. Louise van der
Stok, 6-vwo'er van De Breul in Zeist, heeft nog
geen flauw idee wat ze wil studeren. Ook niet
na een jaar Junior College. ,,Misschien ga ik er
eerst een jaartje tussenuit'', zegt ze. Ze is wel
positief over het Junior College. ,,Het is
minder saai dan op school. Je krijgt meer
practica, je gaat dieper in op de stof.''
Pijn doet minder pijn als je
hem verwacht
NRC, 12 september 2005
Een hevige pijnprikkel is minder erg als
het niet helemaal onverwacht komt. Die
subjectieve pijnervaring is zelfs in het
brein meetbaar: de hersengebieden die
pijn registreren zijn bij zo'n lage
verwachting minder actief.
Dertig keer werden de deelnemers gekweld
met een pijnprikkel op hun been, terwijl de
onderzoekers
hun
hersenactiviteit
bestudeerden met een functional Magnetic
Resonance Imaging (fMRI)-scanner. Bij iedere
prikkel gaven de proefpersonen aan welke
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
pijnintensiteit zij verwachtten, en hoe sterk de
werkelijk ervaren pijn was. Af en toe volgde
onverwacht de hevige pijn van 50 °C na een
interval van vijftien seconden, of een matige
prikkel pas na dertig seconden.
door een ophangsysteem met verticaal
gespannen veren. Tijdens het lopen beweegt
de last op en neer langs het frame, en die
bewegingsenergie
wordt
omgezet
in
elektriciteit.
Schokkend veel is de hoeveelheid stroom die
op die manier opgewekt kan worden, niet: zo'n
7 watt. Maar dat is wel voldoende om
tegelijkertijd een MP3-speler, een nachtkijker,
een mobiele telefoon van stroom te voorzien,
schrijven de onderzoekers deze week in
Science.
Waarom spaghetti nooit in
tweeën breekt
van toepassing zijn op glasfibers, of ijzerstaven
zoals die in de bouw gebruikt worden.
Voor
videobeelden
van
experimenten,
www.lmm.jussieu.fr/spaghetti.
de
Parijse
zie
Over pompen en ventielen
NRC, 18 okt 2005
Iedereen weet dat je sneller gaat op een
fiets met harde dan op een fiets met
zachte banden. Maar hoe hard is hard
en kan het harder? Welke fietspomp
moet je daarvoor kopen?
NRC, 12 september 2005
Neem een staafje droge spaghetti en
buig het zo ver dat het knapt. Je zult
merken dat het nooit in twee stukken
breekt, maar altijd in drie tot tien.
Waarom is dat? Twee natuurkundigen
uit Frankrijk hebben een antwoord op
deze prangende vraag gevonden.
Deze hersenscan toont de hersenactiviteit bij pijn
(rood) en bij verwachte pijn (groen). Het gele
gebied is bij allebei actief.
De pijn die de proefpersonen ondervonden na
een hevige prikkel was ruim een kwart minder
hevig wanneer zij zich hadden ingesteld op een
matige pijnscheut. Een dosis morfine van 0,08
mg per kilogram lichaamsgewicht heeft een
vergelijkbaar pijnstillend effect.
Rugzakstroom
Noorderlicht.vpro.nl, 9 sept 2005
Amerikaanse onderzoekers hebben een
rugzak uitgevonden waarmee de drager
zelf elektriciteit op kan wekken.
Tijdens de oorlog in Afghanistan werd
hoogleraar biologie Lawrence Rome benaderd
door het Amerikaanse leger. Of hij een
alternatief wist voor de enorme hoeveelheden
reservebatterijen die de soldaten in het veld
mee moesten sjouwen. Voor alle elektronische
apparatuur - nachtkijkers, mobiele telefoons,
GPS-apparaten et cetera - draagt een soldaat
al gauw tot wel tien kilo aan extra batterijen
mee.
Eindelijk is het intrigerende probleem van het
breken van droge spaghetti opgelost. Twee
Franse fysici, verbonden aan het Laboratoire
de Modélisation en Mécanique in Parijs,
hebben als eersten een theoretische verklaring
gevonden voor het meervoudige knappen van
dunne staafjes spaghetti. De fragmentatie
blijkt een uitvloeisel van elastische golven.
Basile Audoly en Sébastian Neukirch is het wel
gelukt. Centraal in hun aanpak stond het
hanteren
van
zogeheten
Kirchhoffvergelijkingen. Die beschrijven de
lopende elastische golven in de spaghetti na de
breuk. De Fransen ontdekten dat de golven na
de eerste breuk er niet toe leidden dat de
spanning in beide spaghettihelften wegebde.
De kromming nam op bepaalde locaties juist
toe. Aldus ontstond een 'lawine' van
secundaire breuken: fragmentatie in plaats
van twee helften.
Het Franse duo zag zijn theoretische
bevindingen experimenteel bevestigd door bij
het buigen van staafjes droge spaghetti een
hogesnelheidscamera in te zetten. Staafjes
droge spaghetti (merk: Barilla) met een lengte
van 24,1 centimeter werden aan het ene
uiteinde vastgeklemd. Het andere uiteinde
werd voorzichtig opzij getrokken en als een
katapult losgelaten. Het ging in totaal om 25
experimenten,
waarbij
meerdere
spaghettidiameters (no 1, 5 en 7) werden
ingezet. Vaak brak de spaghetti kort na het
loslaten.
Rome bedacht een slimme manier om energie
op te wekken uit de rugzak die de soldaat toch
al draagt. Hij verving het starre rugzakframe
De foto's brachten het lopen van de elastische
golven in de spaghetti keurig in beeld. Ze
bevestigden de beweging van de staafjes zoals
voorspeld door de Kirchhoffvergelijkingen. De
verwachting is dat de spaghettiresultaten ook
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
11
Het rugzakframe
De fiets rijdt met opgepompte banden veel
lichter, de banden slijten minder en bovendien
is het risico op lekke banden geringer. Heel
effectief en dankbaar dus, dat pompen. Toch
slagen de meeste fietsers er niet in hun banden
op druk te brengen. Een doorn in het oog van
fietsfabrikanten,
bandenfirma's
en
pompenmakers, die tegenwoordig met allerlei
nieuwe producten de fietser te hulp snellen.
Een van de hinderpalen op de weg naar een
lichtlopende fiets is de klassieke fietspomp.
Veel mensen hebben thuis zo'n zwarte pomp
op een houten plank, met een roze slangetje en
een knijper. Ze pompen door totdat ze met
hun duim voelen dat de band keihard is, en
rijden dan opgelucht weg.
Pompen met assistentie van een manometer
levert een verrassend inzicht op: een fietsband
moet héél hard worden opgepompt, vele
pompslagen voorbij het punt waarop je
vroeger ophield. De beloning is een andere
fiets, die veel lichter rijdt en ook een ander
stuurgedrag heeft. Wel gaat alles wat toch al
een beetje los zit onmiddellijk flink rammelen.
Dat een harde band lichter rijdt, komt doordat
die een lagere rolweerstand heeft. Een zachte
band wordt voortdurend flink vervormd als hij
in contact met de straat komt, en dat kost
energie. Die voortdurende vervorming is
trouwens ook de reden dat een zachte band
veel minder lang meegaat.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Stamcellen &
Klonen
"Het onderzoek naar stamcellen is [weliswaar]
een van de spannendste onderzoeksvelden in
de biologie, maar het is onwaarschijnlijk dat
de cellen op korte termijn beschikbaar komen
voor medische doeleinden," aldus Winston. Er
zijn domweg nog te veel open vragen, zoals de
manier waarop stamcellen groeien en zich
ontwikkelen.
Harvard maakt stamcel
zonder klonen
Virus van 1918-griep is
herbouwd
NRC, 23 aug 2005
NRC, 6 oktober 2005
Amerikaanse onderzoekers van het
Howard Hughes Medical Institute
(Harvard University) in Cambridge
hebben een alternatieve methode
gevonden om menselijke embryonale
stamcellen te maken. Hiermee zou het
klonen van embryo's, dat in religieuze
kringen op veel ethische bezwaren stuit,
niet langer nodig zijn.
Embryonale stamcellen zijn zeer interessant
omdat ze zich kunnen ontwikkelen tot allerlei
soorten cellen. In de toekomst zouden ze
kunnen worden ingezet bij het genezen van
ziektes waarbij bepaalde cellen verloren zijn
gegaan, zoals suikerziekte en de ziekte van
Parkinson.
De onderzoekers van het Howard Hughes
Medical Institute versmolten huidcellen met
embryonale stamcellen en ontdekten dat
daardoor de chromosomen van de huidcel
reprogrammeren, net zoals dat bij klonen
gebeurt. Er ontstaan door de versmelting
hybride
cellen
met
een
dubbel
chromosoomaantal.
De
hybride
cellen
gedragen zich als normale embryonale
stamcellen en blijken zich in het laboratorium
tot
allerlei
weefseltypen
te
kunnen
ontwikkelen.
Voor de alternatieve methode zijn nog altijd
wel embryonale stamcellen nodig, maar niet
langer zou er voor elke patiënt opnieuw
gekloond hoeven worden. Er is nog wel een
belangrijk technisch obstakel. Het is nog niet
mogelijk de chromosomen van de embryonale
stamcel uit de hybride cel te verwijderen. Dat
zou wel een belangrijke voorwaarde zijn om de
nieuwe technologie toe te passen.
De stamcelhype
Noorderlicht.vpro.nl, 5 sept 2005
Een vooraanstaande Britse wetenschapper
waarschuwt voor te hoog gespannen
verwachtingen van stamcellen.
Lord Robert Winston is voor het grote publiek
vooral bekend als televisiepresentator van
verschillende
populair-wetenschappelijke
programma's. Winston spreekt in zijn
hoedanigheid van voorzitter van de Britse
vereniging ter bevordering van de wetenschap
zijn ongerustheid uit over de manier waarop
stamcellen worden gehyped.
De oercellen, die tot elk willekeurig weefsel
kunnen uitgroeien, zullen volgens veel
wetenschappers het ultieme geneesmiddel
vormen voor een baaierd aan medische
aandoeningen, van suikerziekte tot hartkwalen
en de ziekte van Parkinson. Winston vindt
dergelijke claims overtrokken, en vreest voor
een terugslag voor het vakgebied als in de
nabije toekomst al die hooggespannen
verwachtingen niet waargemaakt worden.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
DNA & Genen
Het virus dat in 1918 de wereldwijde
epidemie
van
Spaanse
griep
veroorzaakte, is opnieuw gemaakt door
Amerikaanse genetici. Ze laten zien dat
meerdere virusgenen bijdragen aan de
agressiviteit ervan.
Lord Robert Winston
Nieuwe techniek om
embryo's te klonen
NRC, 18 okt 2005
Door een gen uit te schakelen, kunnen
gekloonde embryo's worden gemaakt waaruit
onmogelijk een gekloond kind kan groeien.
Daardoor kan de kloon worden gebruikt voor
het winnen van embryonale stamcellen,
zonder het risico dat er een gekloond kind
geboren wordt. Amerikaanse onderzoekers
hebben de nieuwe techniek, waarmee
religieuze en ethische bezwaren kunnen
worden
omzeild,
deze
week
online
gepubliceerd in Nature.
Therapeutisch klonen is in bijna alle landen
omstreden omdat het de weg zou vrijmaken
voor het klonen van mensen. Alleen GrootBrittannië en Zuid-Korea staan het expliciet
toe. Nederland kent een wettelijk verbod.
De Amerikanen schakelden in een gekloond
muizenembryo een gen uit dat de voeding van
de vrucht via de placenta regelt. Daardoor is
het uitgesloten dat een gekloonde nakomeling
ontstaat. De Amerikaanse kloontechniek
beïnvloedt de kwaliteit van de embryonale
stamcellen niet. Of de methode ook bij mensen
werkt, is nog niet onderzocht.
Er is niet één gen aan te wijzen dat bepaalt
waarom de Spaanse griep zoveel slachtoffers
eiste. Dat is een belangrijke conclusie van
onderzoek met de gereconstrueerde versie van
het
Spaanse-griepvirus,
dat
het
wetenschappelijk tijdschrift Science vandaag
vervroegd publiceert op zijn website
www.sciencemag.org. Nog niet duidelijk is
welke genmutaties precies tot de hoge
virulentie leiden. Dit is een cruciale vraag in
het grieponderzoek.
Het kleine verschil tussen
mens en chimp
Trouw, september 2005
De mens bakt soufflés, de chimpansee
niet. Toch lijken ze voor 96 procent op
elkaar, genetisch gezien. Dat blijkt, nu
het DNA van de chimpansee in kaart is
gebracht.
De erfelijke blauwdruk van de chimpansee
staat op papier, in klad weliswaar. De donor
van het DNA was de 24-jarige Clint, die twee
jaar geleden in het Yerkes onderzoekscentrum
in Atlanta door een hartkwaal de geest gaf.
Van hem waren wat cellen bewaard.
Clint moet ons nu gaan vertellen hoe wij mens
zijn geworden. Zijn DNA en het onze zou
duidelijk kunnen maken welke genetische
veranderingen daarvoor nodig waren.
Bij therapeutisch klonen wordt een gekloond
embryo opgekweekt om er embryonale
stamcellen uit te oogsten. Die stamcellen
kunnen in de toekomst mogelijk gebruikt
worden bij de behandeling van ziektes.
Voordeel van gekloonde stamcellen is dat ze
bij een behandeling niet worden afgestoten,
omdat ze dezelfde genen hebben als de
patiënt.
Zuid-Koreaanse
onderzoekers
kloonden begin februari voor het eerst een
menselijk embryo, maar de techniek is nog
niet efficiënt. Therapeutische toepassingen
zijn nog ver weg.
In Nederland is therapeutisch klonen niet
alleen omstreden omdat speciaal voor de
therapie
een
levensvatbaar
embryo
geproduceerd wordt, het is ook belastend voor
vrouwen die de benodigde eicellen moeten
leveren.
12
Ook deze chimpansee in Artis heeft voor 96
procent hetzelfde genetische materiaal als de
mens.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Percentueel zijn de verschillen uiterst gering.
Van de drie miljard bouwstenen waaruit
beider genoom bestaat, wijken er bij
chimpansee en mens maar 35 miljoen van
elkaar af, slechts 1,2 procent. En verder lijken
hier en daar fragmenten (weinig functioneel)
DNA verdwenen of juist extra gekopieerd. Op
sommige plekken is er bij de een wat meer
gehusseld dan bij de ander, maar uiteindelijk
kunnen mens en chimpansee elkaar in 96
procent van hun genetische outfit de hand
geven.
Ter vergelijking met andere zoogdieren:
chimpansee en mens lijken zestig keer zoveel
op elkaar als mens en muis, en tien keer zoveel
als muis en rat. Van die twee knagers was het
totale DNA-plaatje een paar jaar geleden al
bekend. Overigens lijken twee mensen weer
tien keer zoveel op elkaar als mens en
chimpansee.
klimaatverandering in de 21-ste eeuw. Kort
samengevat: het wordt vier graden warmer en
de zeespiegel gaat dertig centimeter omhoog.
Dat betekent dat 's zomers het ijs op de
Noordpool totaal zal verdwijnen. In Europa
worden zomers droger en heter. Ook zware
regenval en overstromingen zullen vaker
voorkomen dan nu.
De voorspellingen zijn de uitkomsten van het
nieuwste klimaatmodel van het centrum. Het
model
is
eerst
uitgetest
op
de
klimaatverandering van de afgelopen eeuw.
Op basis van die uitkomst is het model
aangepast aan de werkelijkheid.
Gen doet rijst gedijen in
zout water
Op het einde van het Precambrium traden twee
ijstijdvakken op, die waarschijnlijk zó koud waren
dat zelfs de oceanen bij de evenaar bevroren
waren. Daarom wordt wel van ‘sneeuwbal aarde’
gesproken.
NRC, 13 sept 2005
Chinese wetenschappers hebben een
gen geïsoleerd dat verantwoordelijk is
voor zoutbestendigheid van rijst. Met
dat gen kunnen nieuwe zouttolerante
rijstrassen ontwikkeld worden.
De wetenschappers isoleerden een gen uit een
bestaande zouttolerante rijstvariëteit. Toen ze
dat gen vervolgens overzetten in een ander
rijstras, werd ook die variëteit minder gevoelig
voor zout. In het tijdschrift Nature Genetics,
waarin
ze
hun
onderzoek
gisteren
publiceerden, schrijven ze dat de ontdekking
kan leiden tot de ontwikkeling van
zoutbestendiger rijst.
Verzilting is een groot probleem voor de
landbouw in ontwikkelingslanden. Dat komt
door de overspoeling van land met zeewater,
maar vooral door irrigatie. Irrigatie zorgt
ervoor dat zouten uit de bodem oplossen. Door
verdamping ontstaan vervolgens schadelijke
concentraties zout aan de oppervlakte. De
FAO, de voedsel- en landbouworganisatie van
de Verenigde Naties, schat dat 20 tot 30
procent van de geïrrigeerde grond in
ontwikkelingslanden door irrigatie beschadigd
is.
Hoewel op
tientallen
ontwikkeld,
variëteiten,
bodems.
de traditionele wijze al enkele
zouttolerante rijstrassen zijn
is er nog steeds vraag naar betere
vooral voor minder vruchtbare
Klimaat &
Evolutie
Het Duitse klimaatmodel voorspelt een ijsvrije
zomer op de Noordpool aan het einde van de
eeuw Bron: Max Planck instituut Hamburg
Noorderlicht.vpro.nl, 10 okt 2005
Nu het Noordpoolijs jaarlijks minder wordt,
zien ondernemers nieuwe kansen ontstaan.
De dooi van het poolijs trekt ondernemers
naar het noorden, bericht de New York Times.
Oliereserves worden er makkelijker te winnen,
maar dat is nog niet alles. De krant somt op:
"kortere
scheepvaartroutes,
nieuwe
cruisegebieden en onontgonnen visgronden."
Ondertussen leggen de poolstaten Amerika,
Canada, Denemarken Noorwegen en Rusland
verregaande territoriumclaims. Toen de
Noordpool nog een grote ijsvlakte was, deed
het er niet zoveel toe was van wie dat ijs was,
maar dat verandert nu in een snel tempo. Zo
hebben Denemarken en Canada beiden hun
vlag op geplant op het eilandje Hans (drie
kilometer klein) vlakbij Groenland.
'Sneeuwbal aarde' duurde 12
miljoen jaar
Kennislink, 12 oktober
Het Max Planck instituut voor meteorologie
voorspelt een ijsvrije Noordpool aan het einde
van deze eeuw.
Onderzoekers van het Max Planck instituut
voor meteorologie in Hamburg presenteerden
vorige week hun voorspellingen voor de
Op het einde van het Precambrium traden
twee ijstijdvakken op, resp. ongeveer 710 en
635 miljoen jaar geleden. Zowel de oudste
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
13
Noorderlicht.vpro.nl, 3 okt 2005
Een nieuw onderzoek draagt niet alleen
nieuwe argumenten aan voor het bestaan van
een ‘sneeuwbal aarde’ maar geeft ook
aanwijzingen voor de duur ervan. De nieuwe
argumenten zijn gebaseerd op de analyse van
44 chemische elementen uit boorkernen in
kopermijnen van Zambia en Congo. Beide
boorkernen bereikten de glaciale afzettingen
uit de genoemde twee Precambrische ijstijden.
Het Wilde Noorden
Volgens sommige wetenschappers was
het miljoenen jaren geleden zo koud op
aarde dat deze volledig bedekt was met
ijs. Recent onderzoek draagt echter niet
alleen nieuwe argumenten aan voor het
bestaan
van
deze
zogenaamde
‘sneeuwbal aarde’, maar geeft ook
aanwijzingen voor de duur ervan.
Noordpool krijgt ijsvrij
(Sturtian) als de jongste (Marinoan) van deze
twee ijstijdvakken worden ervan ‘verdacht’ zo
koud te zijn geweest dat zelfs de oceanen bij de
evenaar bevroren waren. Daarom wordt wel
van ‘sneeuwbal aarde’ gesproken.
Diamictiet (versteende keileem) uit het
neoproterozoïcum van de Appalachen (VS).
Een van de onderzochte elementen betreft
iridium. Dat metaal is inmiddels bekend
omdat een laagje dat sterk verrijkt is aan
iridium de grens markeert tussen Krijt en
Tertiair. Dat iridium was afkomstig van de
toen ingeslagen meteoriet.
Amazone extreem laag
Noorderlicht.vpro.nl, 12 okt 2005
Het Amazonegebied heeft te kampen
met
de
ergste
droogte
sinds
mensenheugenis. In vier stadjes langs
de rivier is maandag de noodtoestand
uitgeroepen, omdat de waterstand zo
laag is dat ze niet meer per boot te
bevoorraden zijn.
Op de zanderige oevers zijn zandverstuivingen
te zien die meer aan de Sahara doen denken
dan aan het tropisch regenwoud. Op sommige
plaatsen is de rivierbedding bezaaid met dode
vissen. Het water dat nog wel in de
rivierbeddingen staat, is sterk vervuild.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Is dit toeval, of komt het door menselijk
ingrijpen? De meningen zijn verdeeld. Jayme
Azevedo da Silva van de Braziliaanse
geologische dienst wees naar de vuren die
boeren gebruiken om landbouwgrond vrij te
maken. Daardoor zou de temperatuur stijgen
en het schaarse water sneller verdampen.
Anderen kijken op grotere schaal en zien er de
invloed
van
een
wereldwijde
klimaatverandering in.
"Er is binnen de wetenschap geen discussie
over de kern van de evolutietheorie", zei hij
onder meer. En: "De intelligent design-theorie
is op geen enkele manier te toetsen en wordt
daarom
niet
geaccepteerd
door
de
wetenschappelijke gemeenschap."
Het proces, zonder jury, zal naar schatting vijf
weken duren.
Broeikasrampen
Noorderlicht, 17 okt 2005
De Verenigde Staten zullen in de
toekomst meer en meer geplaagd
worden
door
zeer
ernstige
natuurrampen als gevolg van het
broeikaseffect.
Op dit moment weegt de Amazone even heel
weinig. De oevers zijn op sommige plaatsen
bezaaid met vissenkadavers (RTL Nieuws)
Evolutie vs ID
Noorderlicht.vpro.nl, 27 sept 2005
Gisteren begon in de Verenigde staten
een
rechtszaak
die
draait
om
wetenschap en religie. Mag een school
'intelligent design' in de biologieles
verplicht stellen?
Scholieren in het Dover Area School District,
een plattelandsgebied met 3500 leerlingen,
worden gewaarschuwd voor gaten in de
evolutietheorie. Leraren zijn verplicht om
voordat de theorie van Charles Darwin aan de
orde komt, eerst een verklaring voor te lezen.
Daarin staat dat Darwin's theorie "geen feit" is
en dat er "onverklaarbare gaten" in zitten. De
leerlingen worden verwezen naar een boek
over 'intelligent design', de theorie die stelt dat
een intelligente ontwerper de hand moet
hebben gehad in het ontstaan van de huidige
complexe levensvormen.
Met Katrina en Rita zit in de Verenigde Staten
de ellende er nog niet op. Deze vernietigende
wervelstormen zijn eerder voorproefjes van
wat de Amerikanen in de toekomst nog aan
ellende te wachten staat, dan ongelukkige
incidenten. Dat schrijven klimatoloog Noah
Diffenbaugh van de Universiteit van
Californië in Santa Cruz en zijn collega's in
Proceedings of the National Academy of
Sciences van vandaag.
Op de vraag of die natuurrampen een
spontaan weerkundig verschijnsel zijn, of dat
ze door mensen worden veroorzaakt, wijst
Diffenbaugh het broeikaseffect aan als
hoofdschuldige. De weersomstandigheden in
de Verenigde Staten werden eind twintigste
eeuw al steeds extremer. Uitschieters naar
opvallend hoge temperaturen vallen op, en het
is steeds minder vaak echt flink koud.
De orkaan Rita op woensdag. Inmiddels is ze
uitgegroeid tot een van de krachtigste stormen
ooit.
De naamgeving van deze stormen is in handen
van de Meteorologische dienst van de
Verenigde Naties. Die hanteert een lijst van
zes maal 21 namen, afwisselend jongens- en
meisjesnamen - tot 1979 waren er uitsluitend
damesstormen, maar dat werd discriminerend
gevonden. Iedere zes jaar komen dus dezelfde
namen langs, alleen worden namen van
verwoestende, dodelijke stormen vervangen
door een nieuwe. Katrina zal dus niet nog een
keer toeslaan.
Torenwolken joegen Katrina
op
Noorderlicht.vpro.nl, 1 sept 2005
Satellietbeelden van hurricane Katrina laten
torenwolken
zien.
NASA-meteorologen
denken dat die de storm aanjagen.
Op beelden van de TRMM satelliet (Tropical
Rainfall Measuring Mission) van de orkaan
Katrina zijn twee extreme wolkentorens te zien
van meer dan vijftien kilometer hoog.
Meteorologen spreken over 'hot tower clouds'
omdat er in de wolken veel warmte
gegenereerd wordt uit de condensatie van
waterdamp in regen.
Gevolgen van Katrina in New Orleans
Onderzoekers vermoeden dat de energie uit de
torenwolken de storm verder aanjaagt. Het
valt namelijk op dat kort nadat zulke wolken
verschijnen een storm in kracht toeneemt. Zo
groeide afgelopen zondag 28 augustus Katrina
vlak na de opname van de torenwolk uit tot
een categorie-4 storm (windsnelheid 210 - 250
kilometer per uur) en later zelfs even tot 5.
Hoe de storm aangewakkerd wordt is nog
onduidelijk.
Meer orkanen dan namen
Noorderlicht.vpro.nl, 22 sept 2005
Kenneth Miller verlaat de rechtbank in Harrisburg
voor de lunchpauze (AP).
Een groep ouders pikte dat niet. Zij klagen het
schoolbestuur aan wegens het schenden van
de scheiding tussen kerk en staat. Het bestuur
betoogt op zijn beurt dat het allemaal niets
met religie te maken heeft en dat leerlingen
gewoon
kennis
moeten
nemen
van
verschillende theorieën over het ontstaan van
het leven.
De eerste dag van het proces leek meer op een
lezing dan een rechtszaak. Bioloog Kenneth
Miller gaf een exposé over de evolutietheorie.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 25
Als de superstormen in het huidige tempo
boven de Atlantische oceaan blijven ontstaan,
zullen er dit jaar meer orkanen zijn dan het
namensysteem aankan.
Nog geen vier weken geleden richtte Katrina
ongekende verwoestingen aan en nu raast de
minstens even krachtige orkaan Rita op de
Amerikaanse kust af. Tussendoor zijn de
stormen Lee, Maria, Nate, Ophelia en Philippe
onopgemerkt voorbijgegaan. Het gaat hard dit
seizoen. Zo hard, dat het alfabetische
namenlijstje op dreigt te raken voor het
stormseizoen voorbij is. Er resten er nog maar
vier tot eind november, want de q, de u, de x,
de y en de z mogen niet meedoen, omdat te
weinig namen met die letters beginnen.
14
TRMM-satelliet toont op 28 augustus twee
torenwolken in wervelstorm Katrina. De toren
vlakbij het oog is 16 kilometer hoog.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht