VS lijden nu zelf onder patent op duur medicijn

Natuurwetenschap
in het Nieuws
nummer 40, januari 2009
Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net
als de digitale versie van deze krant te vinden op:
www.natunieuws.nl
DNA, Stamcellen
& Klonen
Darmkanker ontmaskerd
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
De onderzoekers van het Hubrecht Instituut
kwamen daarachter door in verschillende
typen cellen een bepaald gen uit te schakelen,
waarvan de betrokkenheid bij darmkanker al
sinds de jaren negentig bekend is. “In
tegenstelling tot andere soorten kanker
beginnen vrijwel alle gezwellen in de darm met
een defect aan hetzelfde gen, ‘adenomatous
polyposis coli’ oftewel ‘APC’ genaamd. Eerst
ontstaat er een poliep, die op zichzelf
onschadelijk is, maar onder invloed van weer
andere genetische defecten kan uitgroeien tot
kanker.”
Stamcellen in het darmslijmvlies zijn de
bron van alle kwaad, als het om
darmkanker gaat. Bekend was al dat
niet alle cellen in een tumor gevaarlijk
zijn, maar welke dan wel, was
onduidelijk.
Gehoorschade herstellen
met hersencellen
“De darm ververst zichzelf sneller dan alle
andere organen. Doet de huid er vijftig dagen
over om zichzelf te vernieuwen, de darm heeft
er maar vijf voor nodig. De stamcellen zijn
daarvoor verantwoordelijk. Nu delen die zelf
niet zo snel, dat doen vooral de dochtercellen
die eruit ontstaan. Zij maken een paar dagen
van explosieve deling door en leggen dan het
loodje.”
Amerikaanse neurologen hebben in het
volwassen brein stamcellen gevonden
die de functie van beschadigde
gehoorcellen over kunnen nemen. In
het laboratorium zijn deze cellen al
elektrisch actief, wat wil zeggen dat ze
zelf signalen kunnen verzenden en ook
signalen van andere cellen ontvangen.
Dat explosieve karakter is waarschijnlijk ook
de reden dat er in de darm zo gemakkelijk
gezwellen ontstaan. De vraag is natuurlijk wat
de precieze oorzaak is – en dan vooral van de
kwaadaardige exemplaren. Slechts een klein
aantal is verantwoordelijk voor alle ellende.
De stamcellen zitten verborgen in het
darmslijmvlies, in ondiepe putjes tussen de
darmvlokken. Die worden ook wel villi genoemd
en zijn vingervormige uitstulpingen.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
onderzoek naar een werkzame therapie zich
vooral op transplantatie van zenuwcellen
vanuit andere plekken naar het binnenoor en
behandeling met embryonale stamcellen.
kennislink.nl, 2008
Ongeveer 10% van de wereldbevolking heeft
op dit moment te maken met permanente
gehoorbeschadiging. In de hersenen van
knaagdieren en mensen vonden Amerikaanse
neurologen twee verschillende stamceltypen
die de functie van haarcellen en zenuwcellen
over kunnen nemen. Stamcellen van het eerste
type lijken qua uiterlijk en functionaliteit het
meeste op haarcellen. In het laboratorium
zagen de onderzoekers dat deze cellen zonder
moeite infiltreren in het slakkenhuis en daar
gelijk proberen contact te maken met intacte
zenuwcellen. Het tweede type stamcellen lijkt
vooral de functie van zenuwcellen over te
kunnen nemen. Deze stamcellen maken na
hun introductie een verbinding met
haarcellen. Na ongeveer 7 dagen breken
uitlopers van de nieuwe zenuwcellen door het
orgaan van Corti heen, om heel precies contact
met haarcellen te krijgen. Door de uitlopers
gingen elektrische signalen heen en weer, voor
de onderzoekers een aanwijzing dat er
communicatie was tussen haarcellen en
nieuwe stamcellen.
De neurologen zien in hun ontdekking een
nieuwe therapie om gehoorschade bij
patiënten te herstellen. Tot nu toe richtte het
1
Linksboven is schematisch het oor weergegeven
met de oorschelp, het trommelvlies, de drie
gehoorbeentjes, het slakkenhuis en de
gehoorzenuw. Linksonder een doorsnede van het
binnenoor met daarnaast twee foto's van normale
en beschadigde haarcellen.
Het jaar van de stamcellen
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Waar in de wetenschap zijn het
afgelopen jaar de grootste stappen
gezet? De redactie van het bekende
wetenschappelijke tijdschrift Science
kiest voor het herprogrammeren van
patiëntencellen tot stamcellen, waaruit
allerlei
weefsels
kunnen
worden
gekweekt. Het kan al op basis van een
enkele hoofdhaar.
Het stamcelonderzoek is in 2008 met
duizelingwekkende vaart vooruitgesneld. Aan
sommige mijlpalen hebben we hier bij
Noorderlicht aandacht besteed, maar er is nog
veel meer gebeurd. Vorig jaar begon al
duidelijk te worden dat de ethische problemen
rond het gebruik van menselijke embryo’s te
omzeilen zijn. Het was gelukt om huidcellen
met behulp van virussen om te bouwen tot
veelzijdige stamcellen. Dat bracht het maken
van patiëntspecifieke weefsels in zicht, waarin
eventueel eerst genetische reparaties kunnen
worden uitgevoerd. Handig om allerlei
erfelijke ziekten mee te behandelen, is de
hoop.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Motorische zenuwcellen en gliacellen die zijn
opgekweekt uit stamcellen, die op hun buurt
waren gefabriceerd uit cellen van een 82 jaar
oude vrouw met de zenuwziekte ALS.
(Science/AAAS)
Die werkt als volgt. Tijdens een overval drukt
de winkelier op de mobiele alarmknop die hij
bij zich draagt. Daarmee waarschuwt hij de
politie, én hij activeert een minidouche bij de
deur die gaat sproeien zodra de overvaller de
winkel verlaat. Die krijgt een transparante
vloeistof over zich heen, die zichtbaar wordt in
UV-licht – de toesnellende agenten hebben
zulke lampen bij zich.
Genen voor vetzucht zijn in
brein actief
volkskrant.nl, 2008
Genen die de kans op vetzucht verhogen
werken vooral in de hersenen. Het
betekent waarschijnlijk dat weerstand
bieden
tegen
‘trek’
en
honger
belangrijker zijn dan verschillen in
stofwisselingssnelheid.
Een enkele haar volstaat om onbeperkt
stamcellen te kweken. Best een eng idee.
Zo ver kwam het dit jaar nog niet. Wel
kweekten onderzoekers voor het eerst
stamcellen uit gewone cellen van echte
patiënten, en daaruit verschillende weefsels.
Zenuwcellen voor een oude vrouw met de
zenuwziekte ALS bijvoorbeeld, en nieuwe
insulineproducerende cellen voor een patiënt
van wie de oude vernietigd waren door
diabetes (type 1).
De genen die vetzucht bevorderen zijn sinds
dit weekend met een zevental uitgebreid. Er
zijn er nu een tiental bekend. Opvallend is dat
de gevonden genen bijna allemaal in de
hersenen actief zijn. Hoewel de functie van de
meeste gevonden genen nog niet bekend is, is
het wel duidelijk dat de genetische aanleg voor
dik worden waarschijnlijk veel meer wordt
beïnvloed door hersenprocessen, dan door
stofwisselingsprocessen die worden gestuurd
door genen die in de maag, lever en darmen
actief zijn.
Hongerwinter achtervolgt
nageslacht
De blijvende afdruk van voedselgebrek
op het DNA
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Sommige zestigplussers ondervinden
levenslang
gevolgen
van
de
Hongerwinter van 1944-1945. Ze waren
net verwekt toen de honger op z’n ergst
was, en daardoor is hun erfelijk
materiaal blijvend van andere ‘slotjes’
voorzien dan dat van hun broers of
zussen.
In de Hongerwinter, aan het eind van de
Tweede Wereldoorlog, gingen in het westen
van Nederland ongeveer 17 duizend burgers
dood door kou en voedselgebrek. Maar er
waren ook nieuwe mensen in de maak. Honger
of geen honger, vrouwen werden nog steeds
zwanger.
De kinderen die vervolgens geboren werden,
zijn nu zestigers. Hoewel ze hem niet bewust
hebben meegemaakt, heeft de Hongerwinter
hun levens beïnvloed. Hun erfelijk materiaal
bevat permanente sporen uit die tijd, schrijven
Nederlandse en Amerikaanse onderzoekers
deze week in Proceedings of the National
Academy of Sciences.
De patiënten zelf konden daarmee nog niet
worden geholpen, maar het onderzoek wel. In
de gekweekte weefsels is heel goed te
bestuderen wat er precies misgaat bij deze
ziekten. Bovendien kunnen onderzoekers
daarmee
ongestraft
experimenteren,
bijvoorbeeld door in te grijpen in de genen, of
te bekijken wat medicijnen precies doen.
Een van de redenen dat de nieuwe
stamceltherapieën nog niet rijp zijn om in
patiënten te worden toegepast, is de manier
waarop de cellen geherprogrammeerd worden
tot stamcellen of andere celtypen.
DNA-douche brandmerkt
winkelovervaller
volkskrant.nl, 2008
Een spray met synthetisch DNA moet
overvallers van Rotterdamse winkels
afschrikken. Waarom DNA? „Dat heeft
in de wereld van justitie de klank dat je
er misdrijven mee oplost.”
Het kunnen weerstaan van ‘trek’ en de kracht
van een hongergevoel is bij het verschil tussen
normaal en overgewicht dus waarschijnlijk
belangrijker dan de manier waarop het voedsel
wordt afgebroken en de energie eruit
beschikbaar komt. De genen die dat regelen
zijn vooral in maag, alvleesklier, lever en
darmen actief.
Maar het zijn speculaties. Uit familie- en
tweelingenonderzoek is bekend dat vetzucht
voor veertig tot zeventig procent erfelijk
bepaald is. De nu gevonden genen verklaren
nog maar een klein deel van die genetische
aanleg. De mensen die de ongunstige
genvarianten hadden (dat was ongeveer één
procent van de deelnemers aan de
onderzoeken), waren ongeveer 5 kilo zwaarder
dan de mensen met de gunstigste
genvarianten (ook één procent van de
deelnemers).
In deze genoomwijde speurtochten wisten de
onderzoekers het gewicht en de lengte van de
mensen die DNA afstonden. Zo konden ze een
verband leggen tussen overgewicht en
variaties in de volgorde van 3 miljard
basenparen die – vastgelegd in de DNA
moleculen op de chromosomen – samen het
genoom van een mens vormen. De variaties
(SNP’s) zijn tegenwoordig snel op te sporen
met zogenaamde DNA-chips.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
2
In de hongerwinter hadden zwangere vrouwen
niet meer te eten dan twee sneetjes brood, twee
aardappelen en een halve suikerbiet.
De genetische code zelf is niet veranderd door
het voedselgebrek, maar de manier waarop de
slierten DNA in de cel verpakt zitten wel. “En
dat heeft gevolgen voor het aflezen van de
genen”,
vertelt
onderzoeksleider
Bas
Heijmans, moleculair epidemioloog in het
Leids Universitair Medisch Centrum. “Dat
heeft op z’n beurt weer effecten op de
stofwisseling, en die kunnen levenslang
doorwerken.”
Dat honger tijdens de zwangerschap invloed
heeft op het hang- en sluitwerk van het erfelijk
materiaal bij het nageslacht, is al een jaar of
tien
bekend,
maar
alleen
uit
proefdieronderzoek. De ontdekking verklaarde
onder meer hoe het komt dat muizen sneller
dik
worden
als
ze
onder
zware
omstandigheden in de baarmoeder hebben
gezeten.
Ook voor mensen stapelden de bewijzen van
zo’n effect zich op. Vooral de Hongerwinter
heeft onderzoekers daarbij geholpen. Dankzij
de
goede
registratie
in
sommige
geboorteklinieken
zijn
veel
mensen
opgespoord die in of vlak na deze periode
geboren zijn. Zij blijken verhoogde kansen te
hebben op overgewicht, diabetes, hartziekten
en schizofrenie.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Mannen met veel broers krijgen
meestal ook veel zonen
www.nrc.nl, 2008
overheidsinstantie die eerder dit jaar is
ontstaan door een samenvoeging van het
Ruimtelijk Planbureau (RPB) en het Milieuen Natuurplanbureau (MNP).
Mannen met veel broers hebben een
genetische aanleg om meer zonen dan
dochters te krijgen. Vrouwen met veel
broers hebben zo’n aanleg niet.
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
In Oman ligt volop gesteente dat CO2
vastlegt en daarbij nog warmte afgeeft
ook. Dat gaat van nature langzaam,
maar twee Amerikaanse onderzoekers
stellen trucs voor om de reacties
gigantisch te versnellen. Met de juiste
techniek kan in theorie vier miljard ton
broeikasgas
per
jaar
worden
afgevangen. En het kan nog energie
opleveren ook.
Populatiegeneticus Corry Gellatly trok deze
conclusie op basis van een analyse van 927
stambomen die tot vierhonderd jaar
teruggaan, met informatie van 556.387
mensen uit Noord-Amerika en Europa
(Evolution Biology, online).
Uit de studie bleek niet alleen dat mannen met
veel broers vaak zoons krijgen, mannen met
veel zussen krijgen ook relatief meer dochters.
Bij vrouwen bleek geen enkel verband.
Oplossing voor CO2probleem
Schaatsers aan de start van de Alternatieve
Elfstedentocht over 200 kilometer over de
Oostenrijkse Weissensee. (ANP)
Volgens onderzoekers van het PBL is de kans
op een Elfstedentocht een complexe manier
om de klimaatverandering te duiden, omdat
de schaatsrace alleen wordt verreden als aan
drie voorwaarden is voldaan.
Het klinkt te mooi om waar te zijn: CO2
wegvangen en energie op de koop toe krijgen.
Toch kan dat. En het gebeurt ook al, helemaal
vanzelf. Een enorme rotsformatie in het
oliestaatje Oman, aan de zuidpunt van het
Arabisch schiereiland, haalt CO2 uit de
atmosfeer, doordat de mineralen olivijn en
pyroxeen reageren met het broeikasgas.
CO2 uit wijn geperst
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Wijn is het ideale onderzoeksmateriaal
voor Groningse onderzoekers die de
uitstoot van CO2 in kaart willen
brengen.
Na oorlogen worden er relatief veel jongetjes
geboren. ( foto afp )
Of een foetus mannelijk of vrouwelijk is, hangt
af van de spermacel, die een ‘vrouwelijk’ X- of
een ‘mannelijk’ Y-chromosoom bevatte.
Vrouwen geven via hun eicel altijd een Xchromosoom door. Lange tijd werd gedacht
dat mannen altijd evenveel X- en Yspermacellen aanmaken en dat dus de
bepaling van het geslacht volledig willekeurig
plaatsvindt, maar recente studies laten zien
dat dit bij niet alle mannen het geval is.
De CO2 uit kolen, olie of gas is net een beetje
anders dan natuurlijk CO2. Het verschil zit in
de licht radioactieve vorm met 14 deeltjes in
de kern van het koolstofatoom: 14-C. In
fossiele brandstoffen komt het niet voor, in
gewone lucht wel.
In pure vorm is olivijn groen.
Ze betogen dat de reactie tussen rots en
broeikasgas extreem kan worden versneld in
een gereguleerde kettingreactie. Ze rekenen
voor dat Oman daarmee in theorie jaarlijks tot
vier miljard ton CO2 kan vastleggen, een
tiende van de hoeveelheid die er nu per jaar in
de atmosfeer bijkomt door menselijke
activiteiten.
Klimaat &
Evolutie
Klimaat verkleint kans op
Elfstedentocht
Volkskrant 24 oktober 2008
Door het veranderende klimaat zal in de
toekomst gemiddeld nog maar een keer
in de 18 jaar een Elfstedentocht kunnen
worden verreden.
Verzuring net zo erg als
opwarming
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Preciezer dan wie ook willen de Groningse
onderzoekers weten wat er onder de kurk zit.
Planten halen CO2 uit de lucht en zetten het
om in suikers. En dus kun je met de juiste
apparatuur aan een plant zien welk deel van
zijn koolstof afkomstig was uit fossiele
bronnen.
In 1950 kon een Nederlander nog rekenen op
een Elfstedentocht eens per 4 jaar, aldus de
Planten genoeg om uit te kiezen, maar de
Groningers kozen voor wijn. Waarom? Omdat
die overal te koop is en op het etiket precies
staat wanneer en waar de druiven geoogst zijn.
En omdat metingen aan alcohol relatief
eenvoudig zijn. Tot nu toe zijn 160 flessen
getest, deels van een Duitse boer in de Pfalz
met een collectie die terugging tot 1975. De
methode werkt goed, schrijven Palstra en
collega's in het vakblad Journal of Geophysical
Research.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
3
Deze kansberekening is opgesteld door de
gemiddelde temperatuur van de koudste
periode van 15 achtereenvolgende dagen in de
af te zetten tegen de maximale ijsdikte in de
provincie Friesland.
De gevolgen van oceaanverzuring door
CO2 zijn mogelijk net zo rampzalig als
de wereldwijde opwarming die het
broeikasgas
veroorzaakt, stelt
de
Europese Geofysische Unie (EGU)
vandaag.
Ongeveer een derde van de CO2 die ontstaat
bij de verbranding van fossiele brandstoffen,
wordt door het zeewater opgenomen. In totaal
verdween er zo al 430 miljard ton onder de
zeespiegel. Door al dat koolzuur is de
gemiddelde pH van het water sinds de
industriële revolutie gedaald van 8,21 naar
8,10. Een verdere daling met 0,4 punten zou
voor het jaar 2100 kunnen worden gehaald.
De verzuring zal ecosystemen over de hele
wereld al binnen enkele tientallen jaren in
grote problemen brengen, zeker in combinatie
met opwarming, stelt de organisatie van
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
geofysici. De wereld moet daarom alles op
alles zetten om de uitstoot van CO2 te
beperken en/of CO2 uit de atmosfeer te
verwijderen.
Dat laatste zou heel goed kunnen door op
grote schaal verpulverd olivijn uit te strooien,
een oplossing die de EGU overigens niet
noemt.
Ecosystemen in zee zullen de gevolgen van de
verzuring deze eeuw flink gaan voelen,
verwachten de geofysici. En de mensheid
daardoor ook.
Bliksem in de oersoep
Reageerbuisjes Miller-experiment
teruggevonden
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
De oersoepexperimenten van Stanley
Miller uit de jaren vijftig hebben veel
meer opgeleverd dan hij zelf dacht. Dat
blijkt uit de analyse van een serie
teruggevonden
reageerbuisjes
van
Millers experimenten.
Een plens water en wat ammoniak. Beetje
waterstofgas erbij en een dot methaan. Lekker
heet stoken, en dan de bliksem erin. Na een
week levert dat een troebel, olieachtig soepje
op waarin aminozuren drijven, de kleine
moleculen waaruit eiwitten zijn opgebouwd.
In het artikel beschreef Miller de vijf
aminozuren en enkele andere organische
verbindingen die hij in de oersoep had
gevonden. Maar Millers experimenten blijken
veel meer te hebben opgeleverd dan hij zelf
wist. Dat blijkt uit de analyse van de bewaard
gebleven reageerbuisjes met oersoepresten.
Broeikasgevaar in de oceaan
Eerste voorspellingen over opwarming
door methaan uit de zeebodem
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Stanley Miller overleed in mei 2007.
Van dit tweede experiment zijn elf
reageerbuisjes met gedroogde resten oersoep
bewaard gebleven, en Bada ontdekte maar
liefst 22 verschillende aminozuren in de
buisjes. De tweede variant van het experiment
blijkt dus veel succesvoller te zijn geweest.
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Methaan is een product van bacteriën in de
oceaanbodem die dode organische resten
verteren. Het gas hoopt zich op tussen
zandkorrels in de bodem. De temperatuur is
hier iets boven nul, maar de enorme druk van
het water zorgt ervoor dat zich hydraten gaan
vormen: moleculaire capsules van ijs.
Een kleine temperatuursverandering in de
oceaan kan er al voor zorgen dat de hydraten
massaal instabiel worden. Als dat gebeurt, zal
het gas vrijkomen en zich een weg naar boven
banen. Of het uiteindelijk ook in de atmosfeer
terechtkomt, hangt af van de eigenschappen
van de oceaanbodem.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
Ook dat hebben de onderzoekers bekeken, en
het antwoord is een duidelijk 'nee'. Candidatus
Desulforudis audaxviator, zoals de bijzondere
bacterie voorlopig is genoemd, heeft
verschillende stukken DNA overgenomen van
andere levende wezens, concluderen ze.
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Bacterie is een ecosysteem
Volgens het model zorgt het methaan voor een
halve graad opwarming die duizenden jaren
aanhoudt. Maar de onzekerheden zijn nog groot.
Beter dan goud, vinden de onderzoekers hun
ontdekking.
Een kijkje in vulkanische
hitte
Als de klimaatverandering doorzet, zal
bevroren broeikasgas in de zeebodem
smelten
en
in
de
atmosfeer
terechtkomen, met meer opwarming tot
gevolg.
Amerikaanse
en
Duitse
onderzoekers deden pionierswerk door
een computer de risico’s te laten
berekenen.
Een factor in de klimaatverandering waar wij
niet direct invloed op hebben, zit in de bodem
van de oceaan. Hier bevinden zich namelijk
grote hoeveelheden methaangas, door de hoge
druk en de lage temperatuur in ijs gevangen.
Methaan is een berucht broeikasgas: het is 30
keer sterker dan CO2.
ecosysteem met maar een enkele soort, dat is
ongehoord. Zou dit een oervorm van het leven
kunnen zijn?
Een van de grote geografische mysteries
is hoe een werkende vulkaan er van
binnen uitziet. Het is namelijk niet zo
makkelijk om een kijkje te nemen in de
hete
lava.
Met
een
uitgebreide
seismische scan van de grond onder het
vulkanische eiland Montserrat is nu een
hoop duidelijk geworden.
Montserrat is een idyllisch Caribisch eilandje,
dat al in 1493 van Columbus zijn naam kreeg.
De nabijgelegen vulkaan Soufrière maakt
sinds 1995 de zuidelijke helft van Montserrat
onbewoonbaar.
Zo’n actieve vulkaan is een geliefd object van
onderzoek. In de twee grote, langlopende
internationale projecten CALIPSO en SEACALIPSO wordt een poging gedaan een van de
grote mysteries uit de geowetenschappen te
ontrafelen. De – gloeiend hete – interne
structuur van een werkende vulkaan.
Diep in een Zuid-Afrikaanse goudmijn
leeft een heus ecosysteem. Het bestaat
uit één soort bacterie, die verder
niemand nodig heeft om te kunnen
leven.
Een team van onderzoekers heeft de soort
omhooggehaald van 2800 meter diepte, waar
het altijd 60 graden Celsius is en waar geen
enkele andere levensvorm voorkomt. Na een
grondige analyse concluderen Dylan Chivian
en zijn collega's in Science dat deze bacterie
alle genen op zak heeft om de stoffen die hij
nodig heeft zelf te maken uit anorganisch
materiaal. Zo kan hij bijvoorbeeld stikstof
fixeren en koolstof uit opgelost CO2 halen.
Zou je hem in een geschikte bodem van een
andere planeet uitzetten, dan zit het er dik in
dat hij vrolijk voortleeft.
Het is voor het eerst dat een levensvorm is
gevonden die volledig alleen leeft. Een
4
De vulkaan Soufriere op Montserrat is zeer actief
met recente eruptieperiodes die zo'n drie jaar
duren. (foto: Barry Voight, Penn State)
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Evolutie versus islamitisch
creationisme
zijn. Maar onderzoekers van het California
Institute of Technology schrijven deze week in
het blad Nature dat daar geen sprake van is.
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Sinds de laatste echt grote beving bij deze
platen in 1833 (9,0 op de schaal van Richter)
is er zoveel spanning opgebouwd, dat deze niet
is verdwenen met de kleinere bevingen van
2007. De frictie in de aardkorst heeft dus nog
een grote beving in petto. Alleen weet niemand
precies wanneer.
Evolutie wordt wereldwijd steeds meer
geaccepteerd.
Maar
binnen
de
islamitische wereld is er een grote lobby
die evolutie als onzin bestempelt.
Begin vorig jaar verspreidde de Turkse
islamitische creationist Harun Yahya zijn
‘Atlas of Creation’ over vele universiteiten.
Hierin verkondigt hij dat er geen
ontwikkelingen zijn geweest van het ene
organisme naar het andere. Zijn propaganda is
het meest verspreide materiaal over evolutie in
de islamitische landen en daardoor zeer
invloedrijk.
Zachtjes scheurt Afrika
uiteen
Satelliet ziet aardplaten bewegen
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
De oostelijke punt van Afrika is bezig
zich af te scheiden van de rest van het
continent.
Tot
verbazing
van
seismologen gaat dat grotendeels
geruisloos. Dat kan doordat vloeibaar
gesteente de naden vult.
Het islamitisch creationisme accepteert wel dat
de wereld heel oud is, maar niet de evolutie
Dit is een doorn in het oog van de westerse
biologen. In de westerse wereld groeit de
acceptatie van de evolutietheorie, maar in
landen als Indonesië en Pakistan gaat 60
procent van de mensen ervan uit dat evolutie
volkomen onmogelijk is.
Het is de enige plek op land waar het
uiteenscheuren van de aarde in een vroeg
stadium te volgen is. Bij de Oost-Afrikaanse
slenk, een vijfduizend kilometer lange
breuklijn, zijn twee aardplaten net begonnen
van elkaar af bewegen. Ze zijn tientallen
kilometers dik en bewegen met gemiddeld drie
à vier millimeter per jaar.
Ziekte &
Gezondheid
Betaald afvallen werkt
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
De kilo's vliegen eraf als je dikke
mensen
betaalt
voor
hun
gewichtsverlies, schrijven Amerikaanse
onderzoekers in het artsenvakblad
JAMA.
Aan de proef onder leiding van de arts Kevin
Volpp deden 57 veel te dikke mensen mee. Ze
werden in drie groepen verdeeld, die alledrie
intensieve begeleiding kregen met het doel om
binnen 16 weken 7,3 kilo af te vallen (dat is 16
Amerikaanse ponden, vandaar). Maar twee
van de drie groepen kregen nog iets extra's:
geld.
Dat gaat natuurlijk niet altijd even hard. Soms
beeft de aarde en barsten er vulkanen uit. Dan
zijn de aardplaten weer bezig. Toch glijdt de
Somalische Plaat ook op sommige rustige
dagen naar het oosten, blijkt uit metingen. En
dat is een verrassing.
Megabeving op komst?
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Voor de kust van Sumatra schuiven
twee stukken aardkorst tegen elkaar
aan. Hier kan, ondanks recente
bevingen, nog een enorme aardbeving
uit voortkomen.
Toen in 2004 de wereld werd opgeschrikt door
de vernietigende tsunami’s bleek maar weer
hoe belangrijk het is om de aardkorst op
diverse plaatsen goed in de gaten te houden.
Een van die plekken is het Mentawai-gebied
voor de kust van Sumatra.
Als ze het spaarvarken ermee spekken, vallen
mensen stukken sneller af.
Envisat ziet waar de grond heeft bewogen. Hoe
dichter de ribbels op elkaar staan, hoe groter de
verandering. (ESA)
In Nature van deze week concludeert een
internationaal
onderzoeksgezelschap,
waaronder een studente van de TU Delft, dat
65 procent van de beweging in de OostAfrikaanse slenk in de periode rond juli vorig
jaar plaatsvond zonder de bijbehorende
aardbevingen.
Een overzicht van vrijwel alle aardbevingen
tussen 1963 en 1998. De randen van de grote
tektonische platen zijn duidelijk terug te zien.
Hier schuiven twee ‘tektonische platen’ tegen
elkaar aan. Deze frictie kan flinke bevingen
veroorzaken. En dat is recent ook nog gebeurd.
Op 12 september vonden hier twee
aardbevingen plaats van respectievelijk 8,4 en
7,9 op de schaal van Richter.
Ze hebben het gebied goed in de gaten
gehouden. Vanaf de grond in Tanzania, waar
een netwerk van trillingsdetectoren was
aangelegd, maar ook vanuit de ruimte.
Radarsatelliet Envisat kan veranderingen in
het aardoppervlak van minder dan een
centimeter waarnemen.
Met die bevingen zou de frictie verdwenen
kunnen zijn en dan zou het gevaar voor
toekomstige bevingen even geweken kunnen
Vanaf 12 juli 2007 waren er aardbevingen, die
heel juli en augustus nog doorgingen. In het
landschap was nadien duidelijk te zien dat er
iets gebeurd was: er zaten scheuren in de
grond van kilometers lang. Bovendien was op
die plaatsen een plotseling hoogteverschil
ontstaan. De westkant was dan bijvoorbeeld
35 centimeter hoger dan de oostkant.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
5
In de groep die geen geld kreeg, lukte het maar
twee deelnemers om het einddoel te halen. Bij
de loterij waren dat er tien, en bij de derde
groep negen. Financiële beloningen helpen
dus enorm, en volgens de onderzoekers komt
dat doordat ze aanhaken bij het kortetermijndenken dat een belangrijke oorzaak
van de vetzucht is. Veel mensen hebben liever
nu een lekkere hap dan straks een gezond
lichaam.
Darmflora half jaar na
antibioticakuur nog niet
hersteld
volkskrant.nl, 2008
De menselijke darmflora is een half jaar
na een antibioticakuur nog niet
helemaal hersteld. Dat blijkt uit de
uitgebreidste studie ooit naar de
diversiteit van de menselijke darmflora.
De onderzoekers gebruikten een nieuwe
techniek om darmbacteriën aan de hand van
hun genetisch materiaal te herkennen. Voor
veruit de meeste van die soorten is genetisch
onderzoek de enige manier om ze te
bestuderen, omdat ze niet te kweken zijn.
Door snellere technieken om die gencodes te
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
bepalen (‘sequencing’) wordt het mogelijk om
meer soorten te vinden, om de darmflora van
verschillende personen te vergelijken en om
het verloop door de tijd te volgen.
Een maand na de behandeling was de flora
bijna helemaal hersteld, maar enkele minder
gangbare soorten keerden ook na een half jaar
niet terug. Het is niet duidelijk of dat gevolgen
heeft
voor
patiënten,
schrijven
de
onderzoekers. Ze benadrukken wel dat ook de
zeldzamere soorten belangrijke functies
kunnen hebben.
De darmflora bleek verder nog diverser dan
eerder gedacht: in drie mensen werden samen
ruim 5.600 soorten gevonden. Tot voor kort
gingen velen er nog vanuit dat het om circa
duizend soorten ging.
Dikkerdje loopt meer kans
op suikerziekte
Volkskrant, november 2008
Mensen met overgewicht lopen een
twee maal zo hoog risico op diabetes
type 2. Dat blijkt uit onderzoek van het
UMC Utrecht in de nieuwbouwwijk
Leidsche Rijn bij Utrecht.
Ook krijgen zwaarwichtigen vaker last van
rugaandoeningen, artrose, migraine en
ademhalingsproblemen, is te lezen in een
artikel in het Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde (NTvG) van zaterdag.
Epidemiologen
analyseerden
gezondheidsdossiers van bijna vijfduizend
bewoners van de Utrechtse Vinex-wijk.
Daaruit blijkt dat ruim eenderde matig
overgewicht heeft. Zij lopen een twee maal zo
hoog risico op diabetes type 2 en op een te
hoge bloeddruk en te hoog cholesterolgehalte.
13 procent van de onderzochte wijkbewoners
is veel te zwaar. Zij lopen een vier maal
verhoogde kans op diabetes type 2.
Ernstige uitbraak van
resistente salmonella
Volkskrant 5 november 2008
In Nederland waart een antibioticaresistente salmonellabacterie rond.
Tussen half augustus en eind oktober
zijn
er
vermoedelijk
tweetot
drieduizend mensen besmet mee
geraakt.
over heel Nederland. Het instituut tast in het
duister over de bron.
Granen zijn beter voor de
oudere diabetici
volkskrant.nl, 2008
Mensen met ouderdomssuikerziekte
verbeteren hun gezondheid als ze
voeding met een lage glycemische index
eten. Dat rolt uit een Canadees
onderzoek, waarbij mensen een half
jaar maandelijks adviezen kregen welke
voedingsmiddelen ze konden kiezen om
op een lage glycemische index uit te
komen.
De glycemische index (GI) van een
voedingsmiddel zegt hoe snel de suikers uit
voedsel worden vrijgemaakt en in de
bloedbaan terecht komen. Hoe geleidelijker
dat gebeurt, is de aanname, hoe beter het voor
een suikerzieke patiënt is. Over het algemeen
komt suiker uit zetmeel langzamer vrij dan
‘losse’ suiker uit bijvoorbeeld honing. Maar het
ene zetmeel is het andere niet. Aardappelen en
rijst hebben bijvoorbeeld een veel hogere GI
dan de meeste granen. Ook de index van
verschillende fruitsoorten varieert flink.
en hoofd meten, zoals deze gebruikt worden
bij onderzoek naar auto-ongelukken.
Ze namen tien muzikanten en vroegen hen
naar hun lievelingsheadbangplaten. Een
gemiddelde headbangplaat heeft 146 beats per
minuut en als de hoofdbeweging groter wordt
dan een hoek van 75 graden kan dit schade
aan hoofd en nek opleveren. Snellere
nummers en grotere bewegingen kunnen ook
schadelijk zijn voor de nek.
Heftig headbangen kan voor hoofd- en
nekschade zorgen.
Hoger opgeleiden minder
kans op dementie
volkskrant.nl, 2008
Hoger opgeleide mannen hebben 65
procent minder kans om ooit dement te
worden dan lager opgeleide mannen.
Tussen hoger en lager opgeleide
vrouwen is het verschil 48 procent.
Voeding met een lage GI, vatten ze samen, is
aangetoond
goed.
Het
verlaagt
het
suikergehalte in het bloed, de bloeddruk en de
kans op hartziekten en het vertraagt de ziekte.
En toch, schrijven ze, staat het belang en de
bruikbaarheid van de GI nog steeds ter
discussie. Ook daarvoor geven ze een rij
verwijzingen naar de wetenschappelijke
literatuur. Ze zeggen het niet, maar de GI zit
een beetje in de alternatieve hoek. Dieetgoeroe
Montignac bepleitte bijvoorbeeld voeding met
lage GI.
Headbanggevaar
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Heftig headbangen kan zowel hoofd- als
nekschade aanrichten, zo schrijven
Australische onderzoekers in het
British Medical Journal.
Aangenomen wordt dat de hersenen van hoger
opgeleiden beter getraind zijn, waardoor zij
minder last hebben van cognitief verval, zoals
geheugenverlies. Paradoxaal genoeg gaan
hoger opgeleiden wel eerder dood, als zij
eenmaal dementie hebben. Dit wordt
verklaard door de zogeheten cognitieve
reserve-theorie. Hoger opgeleiden zijn in staat
om cognitief verval langer uit te stellen. Maar
als dementie eenmaal aan het licht komt, is
het proces verder gevorderd, waardoor zij
eerder overlijden.
Andere onderzochte factoren zijn veel minder
belangrijk dan opleiding. Overgewicht en
zwaarlijvigheid zijn niet van invloed op de
vraag of iemand dement wordt. Roken
verhoogt de kans op dementie enigszins, al is
het verschil voor mannen niet significant.
Rokers leven korter met dementie, omdat zij
gemiddeld minder oud worden.
Voor een 55-jarige vrouw is de kans om ooit
dement te worden 36 procent, zo blijkt uit het
onderzoek. Voor een 55-jarige man is dat 23
procent. Mannen worden minder vaak
dement, omdat zij minder oud worden.
Headbangen is volgens de onderzoekers
ontstaan bij een concert van Led Zeppelin in
1968, waarbij de voorste rij mensen hun hoofd
op het podium knalden. De confrontatie met
het podium is inmiddels uit deze routine
verdwenen, maar de beweging is bij ieder
metal- of hardrockconcert terug te vinden.
Meer dan 150 mensen hebben zich gemeld bij
hun huisarts, 20 procent daarvan moest
worden opgenomen in een ziekenhuis. Het
Rijksinstituut voor de Volksgezondheid
(RIVM) heeft het over een ‘ernstige uitbraak’
Onderzoekers van de Universiteit van New
South Wales keken of zij het letselgevaar van
deze beweging in kaart konden brengen.
Daarbij hanteerden ze rekenmodellen die
schade door heftige hoofdbewegingen in nek
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
6
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Lang leve leuke liedjes
Medische mythen ontkracht
Het luisteren van leuke liedjes blijkt
goed te zijn voor hart- en bloedvaten.
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Over kinderen die druk worden van
suiker en andere onzin
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Proefpersonen
die
zich
bij
de
Universiteit van Maryland (VS) hadden
gemeld werd gevraagd van welke
muziek ze erg blij werden. Vervolgens
verbood onderzoeker Michael Miller ze
om hier de komende paar weken naar te
luisteren.
Mensen plegen vaker zelfmoord als het
buiten koud en donker is en het dragen
van een hoed of muts is aan te raden,
want: de meeste lichaamswarmte
verlies je via je hoofd. Waar of niet? In
het kerstnummer van het British
Medical Journal worden deze en andere
medische mythen ontkracht.
Ook dokters geloven soms dingen die niet
waar zijn. Dat beseffen Rachel Vreeman en
Aaron Carroll van de 'Indiana University
School of Medicine' in Indianapolis (VS) maar
al te best. In het artsentijdschrift British
Medical Journal beschrijven ze net als vorig
jaar zes ‘medische mythen’. Deze keer hebben
die allemaal iets te maken met deze tijd van
het jaar: kerst en oud en nieuw. Ze plozen
wetenschappelijke
artikelen
uit,
maar
schuwden ook Google niet.
Elke dag even luisteren naar muziek die je leuk
vindt
Miller onderzocht welk effect leuke muziek
heeft op de verwijding van de bloedvaten, en
zo op de gezondheid van het hart. Wijde
bloedvaten betekenen minder kans op
verstopping. Als leuke muziek de bloedvaten
verwijdt, kan dat voortaan op doktersrecept.
De meeste proefpersonen werden erg gelukkig
van countrymuziek. Heavy metal werd als
onrustig bestempeld en
leverde
een
gemiddelde vernauwing in de bloedvaten van
6 procent op. Maar dit betekent niet dat
iedereen aan de countrytherapie moet. Over
smaak valt tenslotte niet te twisten.
Koffie nu nog gezonder
Volkskrant 7 november 2008
Koffie is gezond. Minstens drie koppen
filterkoffie per dag verlaagt het risico
op diabetes type 2 met meer dan 40
procent. Dat blijkt onderzoek van
Utrechtse
epidemiologen
onder
veertigduizend mensen in de buurt van
Doetinchem
Een hoge bloeddruk, een te hoog cholesterol
en teveel buikvet zijn factoren die diabetes
type 2 in de hand werken. Het voorkomen
daarvan neemt explosief toe. Koffiedrinken
werkt beschermend op deze risicofactoren,
vermoedelijk door aanwezige antioxidanten
als chlorogeenzuur.
Dit terwijl er in laboratoria juist een andere
trend is ingezet met onderzoek aan gisten,
fruitvliegen, vlinders, muizen en ratten.
Honger ze uit, voed de diermodellen met antioxidanten uit wijn, en zie hoe hun
uithoudingsvermogen in een tredmolentje
verdubbelt – ze leven soms factoren langer.
Met voeding, willen de onderzoekers maar
zeggen, kan de levensverwachting worden
opgekrikt.
Het meeste onderzoek is gedaan met
resveratrol, een stofje dat enigszins bij toeval
boven is komen drijven. Het stofje zet
bepaalde genen tot extra activiteit aan. De
productie
van
een
specifieke
groep
regeleiwitten - sirt-eiwitten - wordt opgevoerd.
Deze spelen een rol bij reparatieprocessen en
bij de energie- en vethuishouding in cellen. Zo
remmen ze de veroudering.
‘Mensen zouden met grote regelmaat moeten
vasten om die anders niet gebruikte cascades
aan te zetten.’ Nee, ik slik geen stoffen zoals
resveratrol, zegt Leeuwenburgh, vijfvoudig
Nederlands kampioen polsstokhoogspringen.
‘Dat wil niet zeggen dat we nu al niet veel
kunnen doen. Ik vast met enige regelmaat en
stel mijn lichaam bloot aan hittestress in de
sauna, aan koudestress in koud water en
beweeg veel met veel tempowisselingen, als
een soort Spartaan, om voortdurend zoveel
mogelijk cascades met reparatiestappen actief
te houden. En ik drink regelmatig wijn
vanwege de resveratrol.’
Nieuw afvalmiddel verhoogt
de conditie
Mythe nummer een: Kinderen worden hyperactief
van suiker.
volkskrant.nl, 2008
Mythe nummer een:
hyperactief van suiker.
Muizen die veel vet eten worden niet dik
als ze een synthetische variant van de
resveratrol toegediend krijgen. Ze
worden ook minder vatbaar voor
diabetes doordat hun gevoeligheid voor
insuline toeneemt. Bovendien krijgen
de
dieren
er
een
veel
beter
uithoudingsvermogen van.
Kinderen
worden
Nummer twee: Meer mensen
zelfmoord tijdens de feestdagen.
plegen
De derde ‘waarheid’: De
poinsettia, is een giftige plant.
kerstster,
of
Nummer vier: De meeste lichaamswarmte
verlies je via het hoofd.
Mythe nummer vijf: Kerstdiners maken dik
omdat ze vaak laat geserveerd worden.
En de zesde en laatste mythe: Een kater kun je
verhelpen.
Lang leve de wijndrinker
volkskrant.nl, 2008
‘Ik drink regelmatig wijn vanwege de
resveratrol’, zegt de onderzoeker
Eerst een illusie doorprikken. Eeuwig leven zit
er niet in. Nu niet en over honderd jaar niet.
Tien tot twintig jaar langer leven, meer is de
mensheid de komende decennia niet gegeven.
De onderzoekers van het Julius Centrum van
de
het
UMC
Utrecht
koppelden
gezondheidsgegevens van de Doetinchemers
aan hun koffiegebruik. Na correctie voor
andere risicofactoren als roken, ontdekten ze
dat koffiedrinkers minder risico lopen op
diabetes 2. Drie tot zes koppen koffie levert het
meeste voordeel op, blijkt uit een publicatie
die is aangeboden aan een wetenschappelijk
tijdschrift.
De levensverwachting in Nederland lag in
2007 voor mannen op 78 en voor vrouwen op
82,3 jaar. Dat is een toename van acht jaar in
een halve eeuw. De grote ouderdomssprong
voorwaarts is begin vorige eeuw gemaakt met
de introductie van hygiënemaatregelen,
antibiotica en vaccins. De afgelopen twintig
jaar is de wat geringere stijging vooral toe te
schrijven aan nieuwe medicatie als cholesterol
verlagende statines, waardoor het aantal harten vaatziekten snel is gedaald.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
7
Een synthetisch middel verdubbelt het
uithoudingsvermogen van muizen in de
tredmolen.
Gezien
de
effecten
op
het
uithoudingsvermogen zouden sportbonden
kunnen overwegen om het middel op de
dopinglijst te zetten.
Voor zover de onderzoekers konden nagaan,
ondervonden de muizen geen nadelige
bijwerkingen van de toediening van SRT1720.
Ze waarschuwen echter dat dit niet betekent
dat dit ook voor mensen geldt. Als de stof
veilig is, zou hij wel eens het gat kunnen vullen
dat is gevallen nu de handel in de
vermageringspil
Acomplia
(rimonabant)
vanwege zijn bijwerkingen is opgeschort.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Paarse tomaat rekt leven van
muis
Volkskrant 27 oktober 2008
Britse en Nederlandse onderzoekers
hebben een paarse tomaat ontwikkeld
met meer gezonde antioxidanten dan
een gewone tomaat. Krijgen muizen die
gezonde tomaat te eten dan leven ze
langer dan op een dieet van gewone
tomaten.
Deze
paarskleurige
antioxidanten
zijn
krachtiger
(gezonder)
dan
gewone
antioxidanten in voedingsmiddelen als fruit en
groente, aldus de onderzoekers.
De twee genen zijn met genetisch knip- en
plakwerk in het dna van de gewone tomaat
gezet. Die gaat vervolgens extra veel paarse
antioxidanten produceren, tot het drievoudige.
De gemanipuleerde tomaat wordt zo nog
gezonder dan een gewone tomaat. In een
gewone tomaat zit al veel lycopeen, ook een
antioxidant.
De intens paarse tomaten bieden mogelijk
extra bescherming tegen kankervorming,
stellen de onderzoekers. Althans als muizen
die gezonde tomaten in de vorm van een
gevriesdroogd poeder te eten krijgen, leven ze
langer: 182 dagen in plaats van 142 dagen. Het
gaat daarbij om muizen met genetische
technieken extra gevoelig zijn gemaakt voor
tumorvorming.
Uitgeputte afweercellen
opgepept
www.kennislink.nl, 2008
Het bloed van HIV-patiënten bevat veel
uitgeputte afweercellen, die niet meer
in staat zijn om tegen de virusinfectie te
vechten. Door het eiwit wat hieraan ten
grondslag ligt te onderdrukken, kunnen
de afweercellen weer opgepept worden.
Normaal gesproken wordt zo’n infectie
aangepakt door het afweersysteem en dan met
name door de T-cellen. Als deze cellen
virusdeeltjes tegenkomen, delen zij zichzelf,
scheiden zij virusdodende stoffen uit en
sporen zij andere afweercellen aan om in actie
te komen. Bij een HIV-infectie loopt het
allemaal net even anders. In het bloed van
patiënten worden ontzettend veel T-cellen
gevonden, maar deze zijn bijna allemaal
uitgeput en absoluut niet in staat om tegen een
virusinfectie te vechten. Hoe heeft dat zo ver
kunnen komen?
De boosdoener is het eiwit TIM-3, dat de
virusdodende werking van T-cellen blokkeert.
Bij gezonde personen komt dit eiwit pas in
actie als de afweercellen een virale indringer
helemaal hebben opgeruimd. Dat is heel
nuttig, omdat ons lichaam op die manier
beschermd is tegen ontstekingen, die kunnen
ontstaan wanneer het afweersysteem te lang
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
actief blijft. TIM-3 zorgt er bij HIV-patiënten
voor dat het virus niet door T-cellen wordt
aangevallen. Zo ontstaat een chronische
infectie en in een later stadium mondt zo’n
infectie uit in Aids als het niet mogelijk is om
de patiënt op tijd met antivirale middelen te
behandelen.
de tumor, zeker bij diepgelegen tumoren. Dit
geeft zeer vervelende bijwerkingen.
Ook al weten de onderzoekers nog niet precies
wat er aan de hand is, zij zijn er wel al in
geslaagd om de uitgeputte T-cellen weer op te
peppen. Door de expressie van TIM-3 te
onderdrukken, krijgen de afweercellen hun
vechtlust terug. Dit mooie resultaat is tot nu
toe alleen nog maar bereikt in een
reageerbuisje met losse cellen. Toch denken de
onderzoekers dat hun ontdekking nieuwe
mogelijkheden biedt voor de bestrijding van
HIV-infecties. De zoektocht naar moleculen
die het eiwit in HIV-geïnfecteerde dieren en
mensen kunnen onderdrukken, is dus
geopend.
Een T-cel (geel) herkent infecterende HIVvirusdeeltjes (blauw). Op dat moment gaat de Tcel zichzelf delen, scheidt virusdodende stoffen
uit en spoort andere afweercellen aan om in actie
te komen.
Met protonen zijn die bijwerkingen te
reduceren. Protonen zijn positief geladen. Ze
zijn bovendien zwaar. De protoneninteractie
met lichaamsweefsel is groter, waardoor
afremming en energieafgifte effectiever zijn.
Naarmate protonen verder het lichaam in
komen, worden ze meer afgeremd. Op een
gegeven ogenblik komen ze stil te staan,
waarbij ze het grootste deel van hun energie
afgeven.
Volkskrant, 2008
Protonen hebben een grote massa, ze zullen in
het weefsel rechtdoor gaan en maar weinig
afbuigen. De mikprecisie is dan ook veel groter
dan die van conventionele bestraling. De
doordringdiepte is goed te berekenen en in te
stellen, op een paar tiende millimeter
nauwkeurig, tot een diepte van meer dan
dertig centimeter, zegt Schippers.
De protontherapie is een geavanceerde
techniek om tumoren te lijf te gaan.
Effectiever
en
met
minder
weefselschade dan gebruikelijk.
Gezond weefsel achter dit mikpunt wordt niet
geraakt en blijft intact. Vanwege die grotere
precisie komen ook kinderen, die gevoeliger
weefsel met delende cellen hebben, eerder in
aanmerking voor bestraling met protonen.
Vriendelijke, meedogenloze
protonen
‘15 tot 20 procent van de tumoren is te
behandelen met snelle protonen, een
technologische revolutie in bestraling’, meent
Marco Schippers van het Paul Scherrer
Institut (PSI) in Villigen bij Zürich.
Kernfysicus Schippers is de afgelopen jaren
verantwoordelijk geweest voor de bouw van
een vorig jaar in gebruik genomen medische
protonenfaciliteit in Zwitserland. Volgende
week
dinsdag
houdt
hij
aan
de
Rijksuniversiteit Groningen zijn oratie als
hoogleraar fysica van de protonentherapie.
Bestraling is een van de meest gebruikte
technieken om tumoren te lijf te gaan, naast
chirurgie en chemotherapie. In Nederland
wordt jaarlijks bij bijna 80 dui - zend mensen
kanker geconstateerd. Meer dan 60 procent
wordt behandeld met röntgenstralen om
tumoren te doden of om pijn te verzachten.
Röntgenfotonen
gaan
dwars
door
lichaamsweefsel heen, er is weinig interactie
met weefsel. Omdat ze weinig verstrooien,
wordt er per foton weinig energie aan weefsel
en tumor afgegeven. Er zijn veel fotonen nodig
om voldoende vernietigingsenergie in de
tumor te krijgen.Er zal daardoor ook veel
gezond weefsel worden geraakt, voor en achter
8
Sonja Bakker-dieet werkt
maar even
volkskrant.nl, 2008
Mensen die het Sonja Bakker-dieet
volgen, vallen vooral de eerste weken
veel af. Wie meer wil afvallen, is gebaat
bij intensieve dieetbegeleiding en
bewegingstherapie.
Dat zijn de conclusies van een verkennende
studie van voedingswetenschappers van
Wageningen Universiteit die vandaag bekend
werden.
In het onderzoek volgde een groep van 39
vrouwen met overgewicht veertig weken lang
drie verschillende dieetconcepten, naast een
controlegroep.
De
eerste
groep
met
begeleiding
en
beweging
had
een
gewichtsafname van 12 procent, de tweede
groep die maandelijks een diëtist bezocht bijna
7 procent en de Sonja Bakker-groep ruim 4
procent.
Bakker zegt op haar website ‘verbaasd’ te zijn
over de uitkomst en noemt het onderzoek ‘niet
representatief’.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Wetenschap &
Onderzoek
consorten, konden zo hun buikje rond eten,
maar de rest vond de hond in de pot.
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Drank speelt vaak een rol in het escaleren van
situaties. Zeker een ‘kwade dronk’ kan voor
heel wat narigheid zorgen. Maar hoe kan het
drank de één blij, spraakzaam en relaxed
maakt, maar bij de ander agressie oproept?
Beter slaande deuren dan een
verdrietige dochter
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Stampende
voeten
op
de
trap,
dichtslaande deuren op de overloop en
geschreeuw in de keuken. Het zijn
standaard geluiden in een huis waar
pubers aanwezig zijn. En dat is maar
goed ook, want woede is een positieve
emotie als het om moeder-dochter
ruzies gaat.
Aanleg voor kwade dronk
Hoe kan het dat sommige mensen
gewelddadig worden als ze dronken
zijn? Finse onderzoekers hebben een
genetische afwijking gevonden die de
neiging tot impulsief geweld van
dronkaards vergroot.
Boze pubers
Deze hongerlijders hadden best naar een plek
in de omgeving kunnen gaan waar wel
voldoende voedsel te vinden was. Toch bleven
ze allemaal bij de baas. Blijkbaar verkiezen de
bavianen honger lijden dus boven het verlaten
van de groep.
“Hoe mensen reageren in conflictsituaties
wordt vaak onderzocht aan de hand van
algemene vragenlijsten” vertelt de psychologe.
“Mensen moeten dan aangeven hoe ze
gemiddeld reageren. Maar daarmee loop je het
risico dat ze intensiteit en frequentie door
elkaar halen.
Bonobo blijkt wrede apenjager
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Bonobo’s
staan
bekend
als
vredelievende seksverslaafden. Het
levend uit elkaar scheuren en opeten
van jonge aapjes past niet in dat beeld.
Maar ze doen het wel.
Drank en een hyperactief gen vergroten het risico
van impulsief geweld.
Onderzoekers van de Universiteit van Helsinki
hebben een gen ontdekt dat hierin een rol
speelt, genaamd het monoamine oxidase A
(MAOA) gen . Mensen met een hyperactief
exemplaar lijken vatbaarder voor een kwade
dronk. Dit effect neemt wel af naarmate ze
ouder worden, zo schrijven de onderzoekers in
het blad ‘Alcolholism: Clinical & Experimental
Research’.
De kennis van een eventuele genetische aanleg
tot dronken geweld kan volgens de
onderzoekers tot een betere aanpak van dit
type criminelen leiden. Ten eerste kunnen
deze mannen begeleid worden om alcoholloos
te leven. Daarnaast zou er naar medicijnen
gezocht
kunnen
worden
die
de
serotonineniveaus oppeppen en zo de vergrote
afbreuk hiervan compenseren.
De Duitse primatologen Martin Surbeck en
Gottfried Hohmann hebben een groep
bonobo’s in het Salonga National Park
langdurig gevolgd. Daarbij kwam het vijf keer
voor dat leden van de groep een troep apen
beslopen. De bonobo’s verzamelden zich
stilletjes onder de bomen waarin de apen
zaten, waarna enkele groepsleden snel
omhoog klommen om er één te grijpen. Drie
keer was het raak en vingen ze een
onvolwassen aapje, dat ze direct uit elkaar
scheurden en luid schreeuwend opaten.
Van chimpansees was dergelijk gedrag wel
bekend. Bij die mensapensoort zijn de mannen
de baas en is agressie bepalend voor de sociale
rangorde. Onder Bonobo’s is het leiderschap
alleen voor vrouwen weggelegd en worden
conflicten opgelost met seks. Agressie zou in
zo’n samenleving niet gedijen, en daarom
dachten biologen tot nu toe dat het bejagen
van andere apen niet in het bonobo-repertoire
zat.
Bavianen geen democraten
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Als bavianen een plek om te eten kiezen,
volgen ze hun leider blindelings. Ook al
krijgen ze dan niet genoeg om hun
buikje rond kunnen eten.
Een heersende theorie over sociale dieren,
zoals bavianen, is dat er een vorm van
democratie bestaat. Bij het kiezen van een plek
om te eten, zou de groep kiezen voor het
algemeen belang. Onzin, blijkt nu uit
onderzoek van de Zoological Society of
London. De baas bepaalt wat de pot schaft en
hoeveel.
Boos zijn hoort erbij in de pubertijd. Als meiden
van die leeftijd maar niet heel vaak verdrietig zijn.
Daarom vroeg ze 21 vijftienjarige meiden om
gedurende een jaar een soort ruzie-dagboek bij
te houden. De meiden moesten zes keer per
jaar twee weken lang alle ruzies opschrijven
die ze met hun moeder hadden. Dat ze zich
alleen op meiden heeft gericht was eigenlijk
niet de bedoeling. Maar het bleek moeilijk om
jongens te motiveren een dagboek bij te
houden over hun moeder.
Meiden die boos waren, hadden het gevoel dat
ze controle hadden over de situatie en dat ze
hun standpunt mochten uitdragen. Dit ging
samen met een gevoel van autonomie. Meiden
die hun emoties eerder opkropten en
verdrietig waren, hadden het gevoel dat er niet
naar hun geluisterd werd en dat ze niet
duidelijk konden maken wat ze wilden.
Ouders met pubers die vaak boos zijn na een
ruzie hoeven zich volgens Lichtwarck-Aschoff
geen zorgen te maken. Dat hoort bij de
identiteitsontwikkeling in deze periode. Pas
als kinderen na een conflict regelmatig
verdrietig naar bed gaan, is het tijd om aan de
bel te trekken.
Brandstofcel zonder platina
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Ook de bonobo ontpopt zich als wrede jager.
De onderzoekers plaatsten voedselpakketten
in het leefgebied van wilde bavianen. Daarin
zat te weinig eten voor de hele groep. De apen
die er het eerst bij waren, de leider en zijn
Maar helaas. Ook de door vrouwen
gedomineerde bonobosamenleving kent zijn
wrede jachtmethoden, en de vrouwen doen
eraan mee. Dat niemand daar eerder achter is
gekomen, wijten Surbeck en Hohmann aan de
schuwheid van bonobo’s. Pas na vijf jaar
observatie waren de apen genoeg aan ze
gewend om hun ware aard te tonen.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
9
Het is Chinese scheikundigen gelukt om
een brandstofcel te maken waarin het
superdure
metaal
platina
niet
voorkomt.
Dit wapenfeit komt voor rekening van Lu
Shanfu en collega’s aan de universiteit van
Wuhan. Ze schrijven er in de interneteditie
van PNAS over. De inzet van brandstofcellen
wordt al jaren gezien als een veelbelovende
techniek om energie mee op te wekken uit
waterstof. In zo’n brandstofcel reageert het
waterstof met zuurstof, maar niet direct.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Voor het eerst is het Intel-laboratorium erin
geslaagd om van silicium een fotodetector te
maken die de conventionele apparatuur
inhaalt, zoals zondag in Nature Photonics is
bericht. Het gaat om
een avalanche
fotodetector, die een enkele foton kan
omzetten in tientallen of honderden
elektronen en dus als een versterker van het
signaal werkt.
landen waar jongens en meisjes gelijk
behandeld worden, zijn meiden vaak net zo
goed als of beter in wiskunde dan jongens. Zo
tonen andere studies aan.
Kijken naar het kleinste
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Zo zit de nieuwe brandstofcel in elkaar. (beeld:
Lin Zuang)
Aan de ene kant van een scheidingswand geeft
het waterstof (H2) elektronen af, zodat het
verandert in losse waterstofionen (H+). Aan
de andere kant neemt zuurstof (O2) de
elektronen op en reageert het met water
(H2O) tot hydroxide (OH-). Het hydroxide
kan door de scheidingswand heen en reageert
aan de andere kant met het H+ tot
doodgewoon water. De elektronen kunnen niet
door de scheidingswand heen glippen, maar
moeten via een draadje van de ene naar de
andere kant lopen. Hun energie kun je
onderweg aftappen. Dat is elektrische stroom.
Atomen op de voet volgen tijdens hun
onderonsjes lukt nog net niet, maar
Utrechtse scheikundigen komen een
heel eind in de richting. Met een
speciale röntgenmicroscoop bekijken ze
wat er gebeurt als een katalysator
koolmonoxide en waterstof samenvoegt
tot lange koolwaterstofketens.
Volkskrant 8 december 2008
Pc's,
vaste
telefoons
en
andere
communicatiemiddelen als modems jagen nu
nog data voornamelijk door koperdraden.
Wanneer er flinke bandbreedte nodig is,
bijvoorbeeld in een telecomnetwerk, wordt
glasvezel gebruikt. Voor dat snellere
transportmiddel moeten de gegevens die in de
koperdraad meeliften op stroom (elektronen),
worden overgezet op licht (dat uit fotonen
bestaat).
De glasvezelapparatuur die informatie van
elektronen overhevelt naar fotonen en vice
versa, bevat onderdelen die traditiegetrouw uit
dure optische materialen zijn gebouwd, zoals
indiumfosfide. Intel probeert die te vervangen
door silicium, een stof die uit gewoon zand
wordt gewonnen en waarvan de Amerikaanse
chipmaker ook de transistoren in zijn
processors maakt.
Er is echter nog een verschil tussen jongens en
meisjes dat onafhankelijk is van het soort test
dat gebruikt wordt. Meiden scoren veel
stabieler op zowel taal- als rekentoetsen dan
jongens.
In bijna alle landen waren de scores van de
jongens grilliger dan de prestaties van de
meiden. Dat gold voor zowel wiskunde als voor
taal. Minder meiden blonken uit in taal, dan
jongens in wiskunde. Maar er waren maar
weinig meiden die helemaal niks bakten van
wiskunde, terwijl jongens regelmatig heel
slecht waren in taal.
Intel voert goedkope
glasvezel op
Intel heeft een doorbraak bereikt in zijn
onderzoek naar een goedkopere vorm
van communicatie via glasvezel. Die
maakt de weg vrij naar snellere
computers en andere elektronische
apparaten.
Meiden scoren beter op taaltoetsen.
Juf moet mannelijker
www.kennislink.nl, 2008
In de katalysator helpt ijzer om CO en H2 aaneen
te rijgen tot lange ketens. Maar hoe? (Smit
e.a./Nature)
Losse atomen en moleculen zijn natuurlijk ook
veel te klein om met zichtbaar licht te
bestuderen.
Met
sommige
elektronenmicroscopen kan dat tegenwoordig
wel, maar die hebben weer het nadeel dat ze
alleen beelden kunnen maken in een vacuüm,
zonder gas dus. Daar heb je weinig aan als je
een katalysator wilt bekijken terwijl die
bemiddelt bij reacties tussen gassen.
Met een speciale, zeer geconcentreerde bundel
röntgenstraling zijn details tot enkele
tientallen nanometers te zien, en dat zou naar
verwachting omlaag gebracht kunnen worden
tot tegen de 5 nanometer. “Zulke
gefocusseerde stralingsbundels worden maar
op een paar plaatsen ter wereld gemaakt”, zegt
Bert Weckhuysen, hoogleraar anorganische
chemie en katalyse aan de Universiteit
Utrecht. “Wij gaan ervoor naar Berkeley in
Californië.”
Meer dan 90% van de leidsters in de
kinderopvang en juffen op school zijn
vrouw, en dat is niet goed voor de
ontwikkeling van jongens. Vrouwen
roepen jongens te snel tot de orde als ze
typisch jongensgedrag vertonen, meent
UvA-hoogleraar Tavecchio.
Er moeten meer mannen voor de klas of in de
kinderopvang. Maar als dat niet kan, dan
moeten de leidsters en juffen zich mannelijker
en jongensvriendelijker gedragen. Tavecchio is
van mening dat de huidige opvang- en
onderwijssituatie ongeschikt is voor jongens
en dat die daarvan hinder ondervinden bij hun
ontwikkeling. De reden: meer dan 90% van
leiders en leraren is vrouw, en vrouwen roepen
jongens te snel tot de orde als ze druk zijn,
stoeien, rennen of onderzoekend gedrag
vertonen.
Jongens grilliger dan meiden
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Meisjes zijn betrouwbaarder in hun
testscores dan jongens, wijst EngelsFins onderzoek uit.
Een avalanche fotodetector - eentje die van een
enkele foton meerdere elektronen maakt - in een
proefopstelling van Intel. De fotodector is het
grijze vakje in het midden.
Zijn jongens slimmer dan meisjes? Dat hangt
van het soort test af. Meiden scoren beter op
taaltoetsen en jongens blinken eerder uit in
rekentoetsen, blijkt uit onderzoek. Maar ook
het land waarin getest wordt is van belang. In
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
10
De Duitse ontwikkelingspsycholoog Ahnert
keek in 2006 hoe goed 400 kinderen in de
kinderopvang waren gehecht aan hun
leidsters. De jongens in de groep scoorden
daarbij veel lager dan de meisjes, wat betekent
dat veel van de jongens geen bijzonder goede,
veilige relatie hadden met de leidster. In een
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
mini-onderzoek uitgevoerd door Tavecchio en
enkele collega’s onder 48 kinderen bleek
dezelfde trend, al waren de verschillen tussen
jongens en meisjes veel minder groot. Wat
Ahnert en Tavecchio niet hebben onderzocht,
is of jongens het bij een mannelijker leidster of
juf (of een man) beter deden.
Tenminste, als ze zijn uitgerust met
elektromagnetische ophanging voor de
schokdempers. Hierbij vangen magneten de
schokken op in plaats van de gebruikelijke
veren.
Het is niet de eerste keer dat uit naam van de
jongens alarm wordt geslagen over het huidige
onderwijssysteem. Onder invloed van dit
feminisme is de afgelopen jaren veel aandacht
besteed aan de meisjes. Zoveel, dat jongens
het nu academisch gezien minder goed doen
dan die meisjes.
Nanobuisjes maken miniluidspreker mogelijk
kennislink.nl, 2008
Kracht is van het gezicht af
te lezen
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Mensen kunnen iemands fysieke kracht
niet alleen van het lichaam, maar ook
van het gezicht aflezen. Dat ontdekte
een
team
van
Californische
wetenschappers .
De onderzoekers lieten de proefpersonen
verschillende foto’s van mannen en vrouwen
zien. Op de foto’s stonden mannen met
ontbloot bovenlijf, alleen hun gezicht (zonder
nek) of alleen hun lichaam zonder hoofd. De
vrouwen op de foto’s droegen allemaal
hetzelfde witte shirt.
De foto's die de proefpersonen te zien kregen.
[Foto's: Poceedings of the Royal Society B]
De proefpersonen konden op basis van de
foto’s heel goed voorspellen hoeveel gewicht
iemand kon tillen in de sportschool, schrijven
de onderzoekers deze week in het tijdschrift
Proceedings of the Royal Society B. Als ze het
lichaam te zien kregen baseerden ze deze
inschatting vooral op hoe breed en gespierd
het bovenlichaam was. Lengte, gewicht en
leeftijd deden er minder toe.
Maar ook op basis van een foto van alleen
iemands gezicht bleken proefpersonen goed te
kunnen inschatten hoe sterk iemand was. Bij
mannen tenminste. Het voorspellen van de
kracht van een vrouw op basis van het gezicht
vonden de meeste proefpersonen wat lastiger.
Bij mannenhoofden waren hun inschattingen
twee tot drie keer preciezer.
luisteren naar dit soort muziek en
drugsgebruik en agressief gedrag. Jongeren
die veel naar jazz en klassieke muziek
luisteren, hebben daarentegen eerder de
neiging om hun problemen te internaliseren.
Het zijn dus binnenvetters.
Een klassieke wielophanging bevat een
schokdemper met een springveer.
Gedurende zijn onderzoek haalde Encica stap
voor stap alle conventionele mechanische
onderdelen weg uit de ophanging. In zijn
prototype
zitten
passieve
permanente
magneten in een configuratie met ijzer,
waardoor het geheel als veer functioneert.
Deze magnetische veer wordt ook nog
bijgestaan door elektromagneten die direct
reageren op veranderende omstandigheden.
Nu is aangetoond dat de magnetische
schokdemper werkt, ligt de grootste uitdaging
in het ontwerp van de EO. Hoe kleiner hoe
beter, maar gezien de afmetingen van het
prototype is daarvoor nog een behoorlijke weg
te gaan.
Muzieksmaak voorspelt
probleemgedrag
Een flinterdun folie van nanobuisjes
blijkt prima dienst te kunnen doen als
luidspreker,
dankzij
het
thermoakoestisch effect. Door deze ontdekking
van Chinese natuurkundigen zijn
flexibele
mini-speakers
binnen
handbereik.
November 2010. Je loopt over straat terwijl je
jas de nieuwste hit van je favoriete band
afspeelt. Het begint te regenen, dus je steekt
een paraplu op, die daarop prompt begint het
laatste weerbericht voor te lezen. Eenmaal
thuis aangekomen vertelt de krant je het
avondnieuws, en als je ’s avonds laat in slaap
valt spelen de gordijnen een rustig muziekje
af...
Science fiction? Nee, aldus Kaili Jiang van de
Tsinghua Universiteit in Beijing. Hij zette
onlangs stroom op een flinterdun blaadje
gemaakt van koolstof nanobuisjes, en merkte
tot zijn grote verbazing dat er een enorme
hoeveelheid
geluid
uit
kwam.
Een
baanbrekende ontdekking, want een kleine,
dunne, flexibele speaker heeft heel veel
voordelen ten opzichte van conventionele
luidsprekers.
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Uit de muzieksmaak van Nederlandse
jongeren en jong-volwassenen is af te
lezen hoe groot de kans is dat ze
probleemgedrag vertonen.
Een voorkeur voor top-40-hits gaat over het
algemeen gepaard met weinig psychische
problemen, ontdekte Juul Mulder tijdens haar
promotieonderzoek aan de Universiteit
Utrecht. Ze deed onderzoek bij 12- tot 29jarigen.
Een koolstof nanobuisje bestaat uit een opgerold
velletje koolstof, waarin de atomen in een
zeshoekig rooster zitten. De doorsnede van 1
nanobuisje is ongeveer 50 nanometer, duizend
keer zo dun als een haar.
Magnetische schokdempers
www.kennislink.nl, 2008
Om veilig en comfortabel over hobbels
en door bochten te kunnen rijden,
zitten in auto's veren en schokdempers.
Ze zijn goedkoop, maar niet optimaal.
Promovendus Laurentiu Encica van de
TU
Eindhoven
onderzocht
elektromagnetische schokdempers als
alternatief. Dit tovert de auto om tot een
zacht zoevende machine.
Houdt uw kind van herrie? Maak dan uw borst
maar nat.
Binnen vijf tot tien jaar zullen nieuwe auto’s
zodanig geveerd en afgesteld zijn, dat ze
moeiteloos over hobbelige wegen glijden.
Pas als een jongere veel naar punk, techno of
hardcore luistert is het oppassen geblazen.
Mulder ontdekte een samenhang tussen het
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
11
De nieuwe luidspreker werkt dankzij het
thermo-akoestisch effect. Dat effect werd ruim
honderd jaar geleden ontdekt door onder
andere Lord Rayleigh, tijdens experimenten
met dunne metaalfolies. Bij die experimenten
bleek dat je geluid kunt produceren door
stroom op een dun laagje geleidend materiaal
te zetten. Helaas komt er uit een gewoon
stukje folie bijna geen volume, dus was het
effect tot nu toe niet erg nuttig voor het maken
van speakers. Het koolstofbuisjesmateriaal
blijkt nu 260 keer meer geluid te geven dan
metaalfolies. En daarmee krijgt het thermoakoestisch effect een tweede kans in de
luidspreker-techniek.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Nieuwe kleurstof biedt
perspectief op betere
Grätzel-zonnecellen
kennislink.nl, 2008
zuurstof voor in de plaats. De porfyrines
dienen als 'aanjager' van die reactie: ze
initiëren de vorming van reactief zuurstof uit
oxidatoren zoals peroxide, hypochloriet of
moleculair zuurstof (O2).
Onderzoek aan de Universiteit Utrecht
heeft aan het licht gebracht dat een
nieuwe
klasse
verbindingen
zeer
geschikt is voor het absorberen van
zonnestraling in kleurstofzonnecellen.
Deze cellen zijn relatief goedkoop te
produceren, maar behalen nu nog geen
echt hoge rendementen.
Omdat ze in staat zijn lage, rode frequenties
van het zonlicht op te nemen kunnen de door
Wadman ontwikkelde nieuwe kleurstoffen
méér zonlicht in elektriciteit omzetten dan de
gebruikelijke kleurstoffen. Daarnaast zijn ze
veel stabieler.
Driedimensionaal STM-beeld van lange rijen van
katalytische mangaanporfyrines op een grensvlak
van goud en tetradecaan. Beeld: Radboud
Universiteit
De vloeistof-STM blijkt de katalytische
activititeit van individuele mangaanporfyrine
moleculen extreem nauwkeurig te kunnen
registreren. Dat leverde meteen een
ontdekking op die eerder onzichtbaar was
gebleven: de porfyrinemoleculen blijken twee
aan
twee
'samen
te
werken'
om
zuurstofmoleculen te splitsen. Elk molecuul
bindt dan één zuurstofatoom.
‘We wisten helemaal niet dat zuurstof
porfyrines twee aan twee oxideert. Dat kom je
alleen te weten met zo’n methode die naar
individuele moleculen kijkt,’ zei chemicus
Hans Elemans vorig jaar in een nieuwsbericht
van de Radboud Universiteit. De vloeistofcel
STM wordt daarin met gevoel voor publiciteit
een 'supermicroscoop' genoemd.
"Alle zonnecellen werken op basis van het
principe dat je elektronen uit het materiaal
met zonlicht extra energie geeft", legt Wadman
uit. "Het pompt de elektronen als het ware
naar een hoger energieniveau. Dat heeft wel
wat weg van het verpompen van water uit een
polder. Als je maar over één molen beschikt
dan is er een limiet aan het hoogteverschil dat
je kunt overbruggen. Maar zet je er nu een
paar achter elkaar, dan kun je ook hele diepe
polders leegmalen. Zo is het ook met het
vergroten
van
het
elektrische
spanningsverschil bij zonnecellen.
Nijmeegse supermicroscoop
ziet moleculen oxideren
kennislink.nl, 2008
Bas
Hulsken
van
de
Radboud
Universiteit Nijmegen ontwikkelde een
nieuw type microscoop waarmee het
verloop van chemische reacties te
volgen is. De Nijmeegse 'vloeistof STM'
tast met een extreem klein naaldje het
oppervlak af van materialen die zich in
een vloeistof bevinden.
Metaal-porfyrines
zijn
in
de
natuur
voorkomende kleurstoffen die een rol spelen
in uiteenlopende processen zoals het omzetten
van licht in planten (magnesiumhoudend
porfyrine) en het binden van zuurstof in rode
bloedcellen
(ijzerhoudend
porfyrine).
Synthetische porfyrines met mangaan als
metaal worden gebruikt als katalysator voor de
omzetting van alkenen in epoxides. Daarbij
wordt de dubbele binding van het alkeen
opengebroken en komt er een binding met
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
Onzin ontmaskerd
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Met hun boek ‘Wat een onzin!’ doen
wetenschapsfilosofen Herman de Regt en
Hans Dooremalen een dappere poging. In het
voorwoord schrijven ze: “Gelukkig merken we
dat er ook mensen zijn die doorhebben dat er
iets grondig mis is met een wereldbeeld waarin
het bovennatuurlijke een plek heeft. Vaak
vragen zij ons wat de argumenten zijn
waarmee vrienden en familieleden van repliek
gediend kunnen worden als tijdens diners of
verjaardagen geopperd wordt ‘dat het toch zou
kunnen’ dat de geest los van het lichaam kan
bestaan.”
Een gids voor nuchtere feestgangers dus. Op
honderdduizenden
verjaardagen
komen
boeken van medium Char, babyfluisteraar
Derek of zielzoeker Pim uit het pakpapier
tevoorschijn, dus zo’n handleiding zou goed
van pas kunnen komen voor aanwezigen die
daar met kromme tenen naast staan.
Schade door productie van
biobrandstof
www.kennislink.nl, 2008
Het telen van maïs voor de productie
van biobrandstof leidt op dit moment
vooral tot economische schade bij
sojaboeren en een toenemend gebruik
van
bestrijdingsmiddelen
tegen
insectenplagen.
Dit
doordat
de
natuurlijke vijand van de sojaboonluis
zich niet goed op maïsplanten kan
vestigen.
Door de hoge olieprijs en de groeiende
interesse voor nieuwe vormen van brandstof,
heeft de maïsteelt in Amerika de afgelopen
jaren een vlucht genomen. In 2006 steeg de
nationale productie van maïs met 19% ten
opzichte van 2005.
Zweverige types die met geesten van
overledenen praten, wetenschappers
die de hand van een schepper in de
natuur ontwaren, homeopaten die
absurd ver verdunde oplossingen
maken: ze krijgen er wetenschappelijk
verantwoord van langs in het boek 'Wat
een onzin!'. Ook God blijft niet
gespaard.
Char Margolis kan communiceren met de
doden,
Derek
Ogilvie
ontvangt
via
telepathische weg klachten van baby’s en Pim
van Lommel heeft wetenschappelijk bewijs
geleverd voor het bestaan van een onsterfelijke
ziel. Allemaal niet waar, maar miljoenen
mensen geloven het toch. Hoe zijn ze op
redelijker gedachten te brengen?
Er is geen reden om in God te geloven, betogen
de wetenschapsfilosofen. Maar mensen hebben
er wel aanleg voor.
12
Maïsteelt blijkt niet zo onschadelijk als het lijkt.
De sojaboonluis vormt voor de sojaplant een
grote bedreiging. Verschillende natuurlijke
vijanden (waaronder het lieveheersbeestje)
onderdrukken de ontwikkeling van een
luizenplaag.
Naar
schatting
kunnen
sojaboeren
door
deze
natuurlijke
plaagbestrijding jaarlijks 4,5 miljard dollar
besparen. Hoe goed natuurlijke bestrijding
werkt, is afhankelijk van de diversiteit aan
planten in een landbouwgebied. De omgeving
binnen een straal van 1,5 kilometer rond een
sojaveld bepaalt het aantal lieveheersbeestjes
dat beschikbaar is om de sojaboonluis te
onderdrukken.
Sinds
2006
zijn
sojaboonvelden steeds vaker ingesloten door
monoculturen van maïs. De natuurlijke
plaagbestrijding is hierdoor al met 24%
gedaald. Lieveheersbeestjes kunnen niet goed
leven op maïsplanten, vanwege een tekort aan
prooidieren, andere voedselbronnen en
beschutting.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Schimmeldiesel
www.kennislink.nl, 2008
In het Patagonische regenwoud is een
schimmel gevonden die direct diesel
kan maken uit cellulose. De schimmel
produceert
een
combinatie
van
verschillende koolwaterstoffen die ook
voorkomen in brandstof. Volgens de
ontdekkers is mycodiesel de beste bron
voor biobrandstof die we op dit moment
kennen.
Onderzoekers
van
de Montana
State
University ontdekten in het Patagonische
regenwoud een schimmel die direct diesel kan
maken uit
cellulose. Hierdoor hoeft
plantenafval in de toekomst niet langer
voorbehandeld te worden met cellulases.
beestjes
halen
namelijk,
schijnbaar
moeiteloos, suikers uit moeilijk af te breken
plantenmaterialen als hout en stro. De suikers
zitten daarin opgesloten in een stevige matrix
van lignocellulose, het spul waar planten hun
stevigheid aan ontlenen.
Termieten hebben geen enkele moeite met hout
De termieten doen dat klaarblijkelijk met veel
meer gemak, want zonder veel problemen eten
ze zich door bomen en houten gebouwen heen.
Dat heeft alles te maken met de unieke
samenwerking
tussen
hun
spijsverteringsenzymen, ontdekten Scharf en
collega’s. Zowel hun eigen enzymen als die van
symbionten, micro-organismen die in de
darmen leven, spelen hierbij een rol. Het hout
wordt voorbewerkt door de enzymen van de
termiet, om vervolgens door de enzymen van
de symbiont een nabehandeling te krijgen.
De ulmoboom, gastheer van Gliocladium roseum.
Deze schimmel produceert gasvormige
antibiotica waardoor de boom beschermd is
tegen bacteriële indringers.Bron: Gary Strobel
De schimmel Gliocladium roseum leeft in het
binnenste van zijn gastheer, de Ulmoboom. De
schimmel
produceert
verschillende
gasvormige koolwaterstoffen die dienen als
antibiotica. Op die manier is de Ulmoboom
beschermd tegen infecties van bacteriële
indringers.
De
combinatie
van
koolwaterstoffen komt sterk overeen met die
van de grondstoffen van diesel. Zo is octaan
bijvoorbeeld een belangrijk bestanddeel van
het gas dat Gliocladium roseum uitscheidt.
Vandaar dat de schimmel ineens interessant is
voor de productie van biobrandstof.
Straalpijp maakt windmolen
effectiever
Volkskrant 4 december 2008
Leven van de wind wordt nog een stuk
goedkoper als het Amerikaanse bedrijf
FloDesign Wind Turbine het bij het
rechte eind heeft.
Termieten in de tank
Biobrandstof uit spijsverteringsenzymen
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
De
spijsverteringsenzymen
van
termieten kunnen wellicht worden
ingezet
bij
de
productie
van
biobrandstof. Die enzymen zetten
moeiteloos
slecht
verteerbare
plantenmaterialen als hout en stro om
tot bruikbare suikers.
Biologische brandstoffen zijn ‘hot’. Er wordt
op allerlei manieren onderzocht hoe we die
kunnen
produceren.
Eén
van
de
biobrandstoffen die al uitgebreid ingezet
wordt, is bio-ethanol, ofwel alcohol. In Brazilië
rijdt 80 procent van de nieuwe auto’s hier al
op rond. Maar bio-ethanol heeft een groot
minpunt: het wordt gewonnen uit eetbare
gewassen als suikerriet en maïs. Het gebruik
van voedselgewassen voor de productie van
biobrandstoffen leidt tot schaarste en hogere
voedselprijzen.
Entomoloog
Michael
Scharf
van
de
Universiteit Florida denkt nu een alternatief te
hebben gevonden. Hij heeft de spijsvertering
van de termiet eens onder de loep gelegd. Die
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
De efficiëntere turbine van FloDesign die de wind
effectiever 'vangt'. (BEELD FloDesign)
worden geplaatst en er meer in een enkel
windpark passen, bericht Technology Review.
Het idee achter de straalpijp is niet nieuw.
Maar eerdere ontwerpen waren te groot om in
te zetten of presteerden minder goed omdat de
rotoren nauwkeurig in de richting van de wind
moesten worden afgesteld – ze mochten niet
meer dan 3, 4 procent afwijken. De nieuwe
wieken van FloDesign zijn kleiner en kunnen
in een hoek van 15 tot 20 procent ‘op’ de wind
staan en toch nog effectief energie leveren.
Straalmotor waarop FloDesign zijn windturbine
baseert. Rechts een tekening met de nieuwe
turbines naast een conventionele windmolen.
De lucht stroom eerst langs een reeks vaste
schoepbladen en daarna langs de rotorbladen.
De lucht zet de rotor in beweging en komt er
aan de andere kant weer uit, trager dan de
lucht aan de buitenzijde. De trechter is zo
gevormd dat de wind aan de buitenzijde langs
de ruimte direct achter de rotor wordt geleid,
die de langzaam stromende lucht weer
‘opjaagt’. Zo ontstaat er achter de rotorbladen
een gebied van lage druk, die helpt meer lucht
aanzuigen.
Superglad en keihard
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
Omdat het gladder is dan Teflon en
bovendien bijna net zo hard is als
diamant, kan het nieuwe materiaal
BAM de wereld gaan veranderen.
Die bijzondere eigenschappen maken het spul
namelijk heel geschikt om mechanische
onderdelen van machines mee te bekleden.
Zonder smeermiddelen loopt alles dan soepel,
en slijtage is er nauwelijks. BAM is een
combinatie van een legering van boor,
aluminium
en
magnesium
met
titaniumboride, die bij toeval is ontdekt in het
Ames Laboratorium van het Amerikaanse
ministerie van energie.
Met BAM in plaats van staal en smeerolie
kunnen vele miljarden bespaard worden, schat
hoofdonderzoeker Bruce Cook. Alleen al het
toepassen van de nieuwe stof in de
rotorbladen van alle pompen zou de industrie
in de VS 180 miljoen dollar per jaar kunnen
besparen. Daarvoor volstaat een laagje van
twee à drie duizendste millimeter.
De
onderneming
in
Wilbraham
(Massachusetts) heeft een windturbine
ontwikkeld die elektriciteit kan genereren voor
de helft van de kosten van een conventionele
windmolen.
Bij een gewone windmolen stroomt de lucht
langs de rotorbladen in plaats van er
doorheen. Conventionele windturbines halen
daardoor in het beste geval tegen de 60
procent van de energie uit de wind.
FloDesign plaatst zijn rotoren in een
straalpijpring die de luchtstroom concentreert
en versnelt. Daardoor kunnen ze efficiënter
stroom produceren. Ook kunnen de turbines
toe met twee keer kleinere rotorbladen,
waardoor de molens dichter bij elkaar kunnen
13
Een stuk staal (links) met een dun laagje BAM.
(US DoE Ames Lab)
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Zonnestelsel &
Heelal
Bij meteorietinslagen kunnen
organische stoffen ontstaan
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Tot nog toe ging alle aandacht uit naar
het vernietigende aspect van zo'n inslag.
Maar volgens de onderzoekers hebben
meteorietinslagen in water ook gunstige
uitwerkingen.
Bij experimenten hebben zij kleine capsules
gevuld met mengsels van koolstof, ijzer en
nikkel - de bestanddelen van meteorieten - én
water, ammoniak en stikstof - bestanddelen
die in de oceanen en atmosfeer van de jonge
aarde aanwezig waren - afgeschoten op een
hard doelwit. Daarbij kwam de vulling van de
capsules gedurende zeer korte tijd bloot te
staan aan temperaturen van tegen de 4700
graden en een druk van 60.000 atmosfeer. Na
elke test werd de inhoud van de capsules
geanalyseerd, en in twee van de vijf gevallen
bleken
daarbij
vetzuren
(organische
verbindingen die in celwanden voorkomen) en
amines (ingrediënten van aminozuren) te zijn
ontstaan. In één geval werden zelfs complete
aminozuren (glycine) aangetroffen.
Carbonaatmineralen
gevonden op Mars
allesoversterrenkunde.nl, 2008
De
Amerikaanse
planeetverkenner
Mars Reconnaissance Orbiter heeft
carbonaatmineralen aangetroffen op
het Marsoppervlak.
Carbonaat ontstaat wanneer water en
kooldixoide reageren met calcium, ijzer of
magnesium. Op aarde komt het onder andere
voor in de vorm van kalksteen. De
aanwezigheid van carbonaat aan het
Marsoppervlak werd al lange tijd vermoed; het
mineraal
is
ook
aangetroffen
in
bodemmonsters die door de Marslander
Phoenix
zijn
onderzocht,
en
in
Marsmeteorieten.
In het planeetspectrum was op die manier
eerder al waterdamp opgespoord, en nu dus
ook kooldioxide - zij het een heel klein beetje.
Het opmerkelijke van deze ontdekking is dat
de atmosferen van Jupiter-achtige planeten
naar verwachting geen meetbare hoeveelheden
kooldioxide bevatten.
Waar kunnen we ons zusje
vinden?
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Sommige sterrenkundigen twijfelen er
niet aan: buitenaards leven moet
binnen afzienbare tijd kunnen worden
aangetoond. 'Er bestaan absoluut exoaardes.' Naar de sociologische gevolgen
kunnen we slechts gissen.
Carbonaatmineralen zijn groen weergegeven op
deze foto.
De ontdekking wijst erop dat het reactieve,
zurige milieu dat op de meeste plaatsen op
Mars lijkt voor te komen, in elk geval niet
overal op de planeet heerst: carbonaat lost
gemakkelijk op in een zurige omgeving. Dat is
goed nieuws voor astrobiologen die denken
dat er ooit micro-organismen op Mars geleefd
kunnen hebben: die gedijen veel beter in een
base-achtig milieu.
Stonden meteorietinslagen in de oeroceanen aan
de wieg van het leven?
Vanaf de aarde gezien beweegt de planeet bij
elke omloop (die slechts twee dagen duurt)
vóór zijn ster langs. En dat biedt interessante
mogelijkheden. Als de planeet naast zijn ster
staat, wordt het gecombineerde lichtspectrum
van ster en planeet waargenomen. Maar als hij
zich achter de ster bevindt, zien we alleen het
spectrum van laatstgenoemde. Door de beide
spectra van elkaar af te trekken, houd je het
spectrum van de planeet over.
Carsten Dominik windt er geen doekjes om.
De ontdekking van buitenaards leven is het
mooiste wat hij zich kan voorstellen. Dominik
is bijzonder hoogleraar exoplaneten aan de
Radboud Universiteit Nijmegen. Hij is ervan
overtuigd dat er binnen vijf à tien jaar een
planeet bij een andere ster wordt gevonden die
als twee druppels water op de aarde lijkt. Dan
is het nog maar een relatief kleine stap om aan
te tonen dat daar iets op leeft. ‘Het is een van
de grote vragen die ik graag beantwoord zou
zien,’ zegt Dominik. ‘Als ik die ontdekking nog
mee mag maken, kan ik gelukkig sterven.’
Kooldioxide en water
gedetecteerd bij exoplaneet
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Bouwsteen van RNA gevonden
in stervormingsgebied
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Sterrenkundigen zijn er voor het eerst
in
geslaagd
om
kooldioxide
te
detecteren in de atmosfeer van een
planeet buiten ons zonnestelsel.
In een stervormingsgebied op 26.000
lichtjaar afstand van de aarde is met
behulp
van
de
Franse
IRAMmillimetertelescoop op Plateau de Bure
het organische molecuul glycolaldehyde
aangetroffen.
De exoplaneet, die iets groter is dan de planeet
Jupiter, draait om de ster HD 189733. Hij
doet dat op zó'n kleine afstand, dat de
temperatuur aan zijn oppervlak oploopt tot
ruwweg 800 graden Celsius - veel te heet dus
om leven in stand te houden.
Glycolaldehide (HOCH2-CH="O)" is een
eenvoudig suikermolecuul, dat gemakkelijk
reageert met propenal en op die manier ribose
vormt, een besstanddeel van RNA. Eerder was
glycolaldehyde al gevonden in het centrum
van het Melkwegstelsel, maar daar zijn de
omstandigheden voor de vorming van leven
ongunstig vanwege de energierijke processen
die er plaatsvinden. De ontdekking van het
suikermolecuul in een stervormingsgebied ver
buiten het Melkwegcentrum wordt gezien als
een ondersteuning voor het idee dat er op tal
van plaatsen in het heelal leven heeft kunnen
ontstaan.
Impressie van de planeet bij de ster HD 189733.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
14
Illustratie van een exo-aarde.
Eind negentiende eeuw, toen er driftig
gespeculeerd werd over intelligente bewoners
op Mars, waren veel wetenschappers er ook
van overtuigd dat de ontdekking van
buitenaards leven om de hoek lag. Maar Udry
is niet bang voor een nieuwe deceptie. ‘Er is zo
veel vooruitgang geboekt,’ zegt hij. ‘We weten
nu dat alle elementen die nodig zijn voor het
leven geproduceerd worden in het inwendige
van sterren. En we hebben inmiddels bij
honderden sterren planeten ontdekt.’
De vondst van een tweede aarde zal
waarschijnlijk nog een paar jaar op zich laten
wachten. ‘Tot nu toe wordt dit vakgebied
gekenmerkt door de ene meevaller na de
andere,’ aldus Dominik. Misschien wordt de
eerste exo-aarde volgend jaar al ontdekt door
de Amerikaanse kunstmaan Kepler, die
voorjaar 2009 gelanceerd wordt.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Drievoudig planetenstelsel
ontdekt én vastgelegd
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Amerikaanse sterrenkundigen zijn er
voor het eerst in geslaagd om opnamen
te
maken
van
een
compleet
planetenstelsel bij een andere ster dan
de onze.
Tot nog toe werden zulke 'exoplaneten' alleen
op indirecte wijze ontdekt, bijvoorbeeld door
de kleine schommelbewegingen te meten van
de sterren waar ze omheen draaien. Maar de
drie planeten van de ster HR 8799 zijn
rechtstreeks ontdekt op opnamen die gemaakt
zijn met de Keck- en de Gemini Northtelescoop op de Mauna Kea (Hawaï). HR 8799
is een jonge, hete ster in het sterrenbeeld
Pegasus, op een afstand van 128 lichtjaar. De
ster is iets omvangrijker en zwaarder dan de
zon en ook de schaal van zijn planetenstelsel is
groter.
Familiefoto van de drie planeten bij de ster HR
8799.
helderheidsveranderingen in het licht van een
ster kunnen worden gemeten. In het geval van
de 300 lichtjaar verre ster WASP-10 treden
zulke helderheidsveranderingen met grote
regelmaat op. Om de ster draait namelijk een
planeet die, vanaf de aarde gezien, bij elke
omloop vóór de ster langs beweegt. Elk van die
planeetovergangen veroorzaakt een kleine
afname in het licht dat we van de ster
ontvangen.
Studenten ontdekken
bijzondere planeet
www.kennislink.nl, 2008
Drie Leidse studenten hebben dit jaar
een exoplaneet ontdekt. Het blijkt om
een uitzonderlijke planeet te gaan, een
stuk groter dan Jupiter en ruim vijf
keer zo zwaar. Het is de eerste planeet
die is ontdekt bij een snel roterende
ster.
Meta de Hoon, Francis Vuijsje en Remco van
der
Burg
waren
bezig
aan
een
onderzoeksproject
voor
hun
sterrenkundestudie toen ze de nieuwe planeet
ontdekten. Bij het onderzoeken van de
informatie in de database viel het de studenten
op dat er bij een bepaalde ster, OGLE2-TR-L9,
elke
tweeëneenhalve
dag een
kleine
helderheidsvermindering te zien is. Zo’n
periodieke helderheidsvermindering wordt
soms veroorzaakt doordat een planeet voor de
ster langsschuift en een deel van het licht
blokkeert, maar het kan ook door een kleine,
minder heldere ster worden veroorzaakt.
De exacte massa's en afmetingen van de drie
planeten zijn nog niet bekend, maar geschat
wordt dat ze iets groter zijn dan 'onze' planeet
Jupiter en vijf tot dertien keer zo zwaar. Hun
afstanden tot HR 8799 bedragen ongeveer 4, 6
en 10 miljard kilometer. De verste van de drie
bevindt zich in de stofgordel die de ster
omringt.
Exoplaneet bij verre ster
exact opgemeten
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Een team van sterrenkundigen van de
Universiteit van Hawaï heeft met
behulp van een nieuwe techniek de
grootte van een verre exoplaneet
bepaald.
aarde sturen. Wat we niet zien zijn de
duizenden planeten die om de sterren heen
cirkelen. Ze geven immers geen licht, en staan
vanaf de aarde gezien zo dicht bij hun
moederster dat die ze volledig overstraalt.
Een schets van de planeet Fomalhaut b die in
een baan rond de ster Fomalhaut zit.
De ster Fomalhaut is al sinds 1983 een
interessante prooi voor planetenjagers. Het is
de helderste ster in het sterrenbeeld Zuidervis
(Piscis Austrinus) en met een afstand van 25
lichtjaar één van onze dichtstbijzijnde buren.
In
2005
fotografeerde
de
Hubble
ruimtelescoop de stofschijf voor het eerst met
zichtbaar licht. Deze foto leverde bewijs voor
theorie dat het stelsel een planeet bevat,
omdat de ster niet in het centrum van de ring
ligt. Er moest dus nog een object zijn dat het
stof in de schijf opzoog als een soort
stofzuiger, net als Neptunus ooit deed voor ons
zonnestelsel. Dit object was zeer waarschijnlijk
een reuzenplaneet.
In 2008 vond het team van de Amerikaanse
Hubble astronoom Paul Kalas eindelijk waar
ze naar zochten: de locatie van de planeet op
een foto die Hubble met zichtbaar licht van het
stelsel maakte.
Fascinerende telescopen
Noorderlicht.vpro.nl, 2008
De film 'Eyes on the skies' laat zien wat
telescopen
tegenwoordig
allemaal
kunnen, hoe ze werken en hoe het zo
ver gekomen is. Een aanrader.
Francis Vuijsje, Meta de Hoon en Remco van der
Burg tonen de meetresultaten die tot hun
bijzondere ontdekking hebben geleid.
Na ruim een jaar meten en analyseren ligt het
resultaat nu op tafel: de helderheidsfluctuatie
komt door een planeet die een stuk groter is
dan Jupiter, ruim vijf keer zo zwaar is als de
gasreus uit ons zonnestelsel, en die vlak langs
zijn zon scheert.
In een uur raast presentator Dr J (de
astronoom Joe Liske) van de eerste telescopen
naar de reusachtige opstellingen die de
komende jaren gebouwd worden.
Hubble ziet exoplaneet met
eigen ogen
www.kennislink.nl, 2008
Bij elke omloop van de planeet wordt de ster
WASP-10 even zwakker.
De Hubble ruimtelescoop heeft voor het
eerst met zichtbaar licht een foto
gemaakt van een planeet die om een
andere ster cirkelt. Het gaat om
Fomalhaut, een ster met een grote
stofring waarvan astronomen al jaren
vermoeden
dat
er
een
planeet
verborgen is.
De techniek maakt gebruik van een
geavanceerde camera waarmee zeer kleine
Turend naar de hemel zien we honderden
lichtpuntjes, sterren die op tientallen tot
honderden lichtjaren afstand hun licht naar de
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
15
Het Europese team achter de Hubble
ruimtetelescoop heeft 'm gemaakt vanwege het
komende Jaar van de Astronomie. Samen met
Neerlands bekendste sterrenjournalist Govert
Schilling overigens. De film is in zeven
hoofdstukken te downloaden, in diverse
formaten, en ook verkrijgbaar op dvd.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Water gevonden in quasar op
ruim 11 miljard lichtjaar
allesoversterrenkunde.nl, 2008
In de quasar MG J0414+0534, op ruim
elf miljard lichtjaar afstand van de
aarde,
is
de
karakteristieke
radiostraling
van
watermoleculen
gevonden.
Nooit eerder is op zo'n grote afstand in het
heelal water ontdekt; tot nu toe stond het
record op een kleine zeven miljard lichtjaar.
Met de 100-meter radiotelescoop van
Effelsberg in Duitsland werd de zogeheten
maser-straling ontdekt (maser is de microgolfvariant van laser, waarbij straling op een heel
specifieke golflengte enorm versterkt wordt).
kan duiden dat water en gesteenten van hoger
gelegen gebieden naar de oceaan zijn
gestroomd. De oceaan zou enkele miljarden
jaren geleden opgedroogd zijn.
Ontbrekend diamantstof zit
mogelijk in 'verpakking'
Hoe ontstaan de TARs op Mars?
Al
tientallen
jaren
breken
wetenschappers zich het hoofd over de
minuscule diamantstofjes die zij in
sommige
meteorieten
hebben
aangetroffen.
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Op de rode planeet Mars komen
geribbelde zandpatronen voor die
groter zijn dan vergelijkbare aardse
structuren,
maar
kleiner
dan
volwaardige zandduinen.
Ze ontdekten dat de TARs vooral voorkomen
in de 'tropen' van Mars, talrijker zijn op het
zuidelijk dan op het noordelijk halfrond en
ook vaak gevonden worden in de directe
omgeving van gelaagde structuren en grotere
duinenvelden. Vermoedelijk ontstaan ze op
plaatsen waar relatief steile hellingen
voorkomen, in combinatie met hoge
windsnelheden, en waar sedimentmateriaal
voorhanden is. De vraag waarom TARs wel op
Mars voorkomen maar niet op de aarde, is
overigens nog onbeantwoord.
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Ongeveer drie procent van alle koolstof in die
ruimtestenen bestaat uit diamant. En dat zou
betekenen dat ook de interstellaire gas- en
stofwolken waaruit meteorieten ontstaan rijk
aan diamantstof moeten zijn.
Alleen bij hete sterren zijn 'onverpakte'
diamantjes te vinden.
De diamantjes zijn wel degelijk overal
aanwezig, maar zitten normaal gesproken nog
in hun 'verpakking'. Ze ontstaan in zogeheten
koolstofuien: bolletjes grafiet die bij hoge
temperatuur en met hoge snelheid bij een
supernova-explosie de ruimte in zijn geblazen.
De Amerikaanse Very Large Array.
Detailwaarnemingen met de Amerikaanse
Very Large Array in New Mexico toonden
vervolgens aan dat de maserstraling inderdaad
afkomstig is uit de verre quasar (een
sterrenstelsel met een heldere, actieve kern,
waarschijnlijk als gevolg van de aanwezigheid
van een superzwaar zwart gat).
Gammametingen brengen oude
Marsoceaan aan het licht
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Een
internationaal
team
van
wetenschappers dat gegevens heeft
geanalyseerd
van
de
gammaspectrometer aan boord van de
ruimtesonde Mars Odyssey, zegt nieuwe
bewijzen te hebben gevonden dat Mars
vroeger een grote oceaan heeft gehad.
TARs bij de Marskrater Schiaparelli.
Verborgen gletsjers op Mars
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Onderzoek met de radar van de Mars
Reconnaissance
Orbiter
heeft
uitgewezen dat ver van de polen van
Mars nog flinke hoeveelheden bevroren
water in de bodem zitten (Science, 21
november).
Volgens de onderzoekers zou op het
hoogtepunt ongeveer een derde van de planeet
onder water hebben gestaan. Dat zou blijken
aan de verdeling van de elementen kalium,
thorium en ijzer in de Marsbodem langs de
vermoedelijke kustlijn van de oceanen. Binnen
deze kustlijn zijn verhoogde concentraties van
genoemde elementen aangetroffen, wat er op
Het gaat om gletsjers, verborgen onder dikke
lagen puin, die waarschijnlijk het restant
vormen van het landijs dat tijdens een
verleden ijstijd grote delen van Mars bedekte.
Het verborgen ijs is plaatselijk honderden
meters dik en vormt daarmee de grootste
watervoorraad buiten de poolstreken van
Mars. De ijsmassa's liggen aan de voet van
gebergten en steile kliffen en zijn, als je weet
waar je naar moet kijken, herkenbaar als
glooiende hellingen.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 40
16
Kaliumrijke afzettingen (rood en geel) op Mars.
Toch ijs in poolkraters op de
maan?
allesoversterrenkunde.nl, 2008
Een nieuwe analyse van meetgegevens
van de Amerikaanse maanverkenner
Lunar Prospector doet vermoeden dat
er misschien toch ijs voorkomt in de
permanent beschaduwde kraters nabij
de noord- en zuidpool van de maan.
De nieuwe analyse laat zien dat de
waterstofatomen vooral in de extreem koude
poolkraters voorkomen. Of ze deel uitmaken
van watermoleculen (in bevroren vorm, dus
als ijskristallen in de maanbodem) is echter
niet zeker; het kan ook gaan om
watersatofkernen (protonen) die afkomstig
zijn van de zon. De vondst van ijs op de maan
is mogelijk van groot belang voor de toekomst
van het bemande maanonderzoek. Maanwater
kan gebruikt worden als drinkwater, maar ook
als bestanddeel voor raketbrandstof.
Poolkraters op de maan bevatten misschien ijs.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht