documentatie omtrent geschiedenis van de oudheid

GESCHIEDENIS VAN GRIEKENLAND EN ROME IN GROTE LIJNEN
Meer dan 4000 jaar geleden waren er op Kreta en in Mycene al koninkrijken. Vooral koning
Minos van Kreta is bekend omdat hij een plaats heeft gekregen in latere Griekse verhalen.
Hoewel er koningen aan het hoofd stonden, lijken vrouwen in deze samenlevingen wel
een belangrijke rol gespeeld te hebben. Dit blijkt ook uit het feit dat er godinnen werden
vereerd, zoals de slangengodin (4) van Kreta. Vermoedelijk waren er ook vrouwelijke
priesters. Ook aan de dames in het blauw (3) is te zien dat vrouwen aanzien hadden op
Kreta. Als vrouwen niet gewaardeerd zouden worden, zouden ze vermoedelijk ook niet
zo vaak zijn afgebeeld.
De koninkrijken van Kreta en Mycene werden verwoest door binnenvallende volken.
Verschillende volken bleven in Griekenland wonen. Van de eeuwen die volgden is heel weinig
bekend. Ze worden dan ook wel de 'Donkere Eeuwen' genoemd.
Wat we van deze periode wel weten, komt vooral door de gedichten van Homeros (14).
Homeros schreef een geschiedenis op die vermoedelijk al honderden jaren van vader op
zoon was doorverteld. Homeros' Ilias speelt in de Trojaanse Oorlog, een oorlog tussen
enkele Griekse steden en de Stad Troje, die in Azië ligt. Heel lang werd gedacht dat heel
het verhaal verzonnen was, totdat in de vorige eeuw Troje werd opgegraven.
Zo'n 800 jaar voor Christus ontwikkelden zich in Griekenland enkele kleine staatjes. Deze
werden poleis (enkelvoud polis) genoemd. Een polis was een staatje met een hele grote zelfstandigheid. Hoewel in de verschillende Griekse poleis dezelfde taal werd gesproken en dezelfde
goden werden vereerd, liep de staatsvorm uiteen.
De twee belangrijkste poleis waren:
- Sparta: In Sparta heersten koningen. In deze polis was een kleine stam (Spartanen), die een
grote massa (Heloten) overheerste.
Om de grote, onderdrukte massa in bedwang te houden, moesten de Spartanen een
sterk leger (8) hebben. Soldaten waren voor deze polis dan ook erg belangrijk. Kinderen
werden al op hun zevende bij hun moeder weggehaald en kregen dan een strenge
opvoeding. Hierbij leerden zij uithoudingsvermogen en hardheid. Bovendien leerden ze
hoe ze met wapens om moesten gaan. Niet voor niets wordt er nu nog steeds wel
gesproken van een Spartaanse opvoeding, wanneer iemand erg streng wordt opgevoed.
- Athene: In Athene was het landleger niet zo belangrijk. Wel had Athene een grote vloot. Deze
polis was een democratie. Het volk (demos), dat wil zeggen alle vrije, mannelijke burgers,
mocht stemmen in de volksvergadering.
De beschermvrouw van Athene was de godin Athena (7). Om haar te vriend te houden
werd er ter ere van haar een reusachtige tempel opgericht: het Parthenon. Één van de
1
versieringen, die hierop waren aangebracht, was het hoofd van het paard van de
maangodin Selene (12)
Athene was rijk geworden door de handel. Vandaar dat er geld was om dit soort grote
gebouwen te laten bouwen. Tijdens de bloeiperiode van Athene werd er niet alleen veel
gedaan aan de beeldhouwkunst. Er leefden in die tijd ook grote denkers als Sokrates
(21). Ook waren er in die tijd enkele beroemde toneelschrijvers. Één hiervan was
Sofokles (16). Zelfs nu nog worden er van hem toneelstukken opgevoerd, bijvoorbeeld
Antigone.
De oostelijke gevel van het Parthenon, met helemaal rechts het hoofd van het paard van Selene.
Ondertussen waren Sparta met zijn sterke landleger en Athene met zijn grote vloot in oorlog
met Perzië gekomen. Een belangrijke overwinning behaalden de Atheners bij Marathon. Op
slag werd Athene beroemd in Griekenland en ver daarbuiten.
Samen verdreven Sparta en Athene de Perzen uit Griekenland. Nog voor de oorlog goed en
wel was beëindigd bleken Athene en Sparta echter steeds minder goed met elkaar op te kunnen
schieten. Door onderlinge jaloezie kwamen ze uiteindelijk zelfs in een oorlog op leven en dood
(Peloponnesische Oorlogen 471-404).
Beide Griekse stadstaten waren echter zo verarmd en verzwakt dat ze geen verweer meer
konden bieden toen Philippus II, de koning van Macedonië, in 338 met een leger Griekenland
binnenviel.
Philippus stierf en werd opgevolgd door zijn legendarische zoon Alexander de Grote.
Alexander werd niet alleen de heerser van heel Griekenland, maar ook van grote delen van
Azië. Na zijn vroege dood viel zijn wereldrijk echter uit elkaar.
Inmiddels was meer in het westen Rome opgekomen.
Het verhaal zegt dat Rome werd gesticht in 753 v. Chr. Romulus en Remus, twee
bastaardzonen van de oorlogsgod Mars waren na hun geboorte in een mandje de Tiber
opgezet. Het mandje spoelde aan en de twee kinderen werden door een wolvin gezoogd.
Romulus zou later de stad Rome stichten. De wolvin (9) werd later door de Romeinen
vaak afgebeeld.
1
Na Romulus volgden nog zes koningen. De laatste werd afgezet en Rome werd een republiek.
Aan het hoofd van de staat stonden twee consuls. Hun macht was beperkt omdat ze ieder jaar
werden vervangen en omdat de ene consul niets kon doen zonder de goedkeuring van de ander.
Ze werden door een senaat van raad voorzien. In de senaat zaten mannen van de aanzienlijkste
Romeinse families.
Rome werd steeds machtiger. Nadat de Romeinen in enkele zware oorlogen (de Punische
Oorlogen) het machtige Noordafrikaanse Carthago verslagen hadden, waren ze twee eeuwen
voor Christus het machtigste volk van de Middellandse Zee geworden. Na het uitschakelen van
de grootste vijand, werd Rome bedreigd door spanningen in het rijk zelf. De onenigheid tussen
de hervormers en de conservatieven, die alles bij het oude wilden laten, eindigde in een serie
burgeroorlogen.
Toen de burgeroorlogen al vele jaren gaande waren stond er in Rome een sterke man op:
Julius Caesar.
Julius Caesar (24) was een voorstander van veranderingen, en zat dan ook bij de
hervormingspartij. Deze lieveling van het volk voerde eerst oorlog tegen de Galliërs.
Zijn herinneringen hieraan zijn terug te lezen in De Bello Gallico (24). De Galliërs ken
je misschien wel uit de Asterix-strips.
Na zijn terugkomst uit Gallië versloeg hij zijn tegenstanders binnen het rijk en liet zich
in 47 v. Chr. uitroepen tot dictator van Rome. De conservatieven namen drie jaar later
wraak. Julius Caesar werd door zijn tegenstanders met vele dolksteken vermoord.
Na Caesars dood gingen de burgeroorlogen nog enige tijd door.
De adoptiefzoon van Caesar: Octavianus kwam enkele jaren later als overwinnaar uit de
strijd. Hij werd door deze overwinning Caesar, een titel die later als keizer werd
vertaald. Ook kreeg hij de titel Augustus (26), wat 'de verhevene' betekent. Hiermee
was er een einde gekomen aan de republiek. De meeste Romeinse burgers kon dit niet
zoveel schelen. Ze waren al lang blij dat na zo'n lange oorlog eindelijk de rust weer was
teruggekeerd.
Augustus was getrouwd met Livia, die uit een eerder huwelijk twee zonen had.
Augustus zelf had alleen een dochter, ook uit een ander huwelijk. De keizer probeerde
het meisje aan zijn mogelijke opvolgers te koppelen. Een hiervan was de oude Agrippa.
Deze stierf, maar liet drie kinderen achter, onder wie Gaius en Lucius (27). Graag had
Augustus gezien dat hij door zijn kleinzoons zou worden opgevolgd. Beiden stierven
echter jong. Gefluisterd werd dat de keizerin Livia achter deze geheimzinnige
sterfgevallen zat om haar eigen zonen op de troon te krijgen.
Lange tijd was er vrede in het Romeinse Rijk.
De keizers bleven aan de macht. Ze lieten hun macht onder andere blijken door zich te
laten afbeelden op munten (35). Als de burgers het hoofd van de keizer op ieder
muntstuk zagen staan, zouden ze er wel van overtuigd raken dat de keizer de baas was.
De keizers voegden nog steeds nieuwe gebieden aan het Romeinse rijk toe. Dit betekende ook
1
dat de grenzen steeds langer werden. Om te voorkomen dat andere stammen de grens overtrokken, moest Rome een sterk leger hebben.
Om soldaten te werven moesten enkele voorrechten beloofd worden. Als je als
buitenlander intrad in het leger, kreeg je bij het afzwaaien een diploma (30). Als je dit
contract eenmaal had, was je een volwaardig burger van het rijk. Zo konden nietRomeinen ook burger worden.
Ook de adelaar (21) heeft te maken met het Romeinse leger. De adelaar, de grootste en
de sterkste van alle roofvogels, staat voor een machtig rijk. Beeldjes van deze vogels
dienden als legioensadelaars. Ze werden door het leger op de veldtochten meegenomen.
Munt met de afbeelding van keizer Nero,
Munt met de afbeelding van keizer
64-68 n. Chr.
Constantijn de Grote, 326 n. Chr.
Eeuwenlang ging het goed, maar toen ontstonden er aan de grenzen steeds grotere problemen.
Vooral de Germanen stonden te dringen om het rijk binnen te komen.
In deze rumoerige tijd veranderden de Romeinen van godsdienst. In 312 ging keizer
Constantijn de Grote over op het Christendom. Bovendien maakte hij Constantinopel (nu heet
deze stad Istanboel) tot de hoofdstad van het rijk.
Het Christendom was in het Midden-Oosten ontstaan. Het heilige boek (de Bijbel)
verscheen in het Grieks. Een fragment hiervan is te zien op het papyrusblad met
daarop een deel van het Johannesevangelie (29). Eerst hadden verschillende
Romeinse keizers de Christenen streng vervolgd. Het geloof bleek echter niet uit te
roeien en later werd het zelfs de staatsgodsdienst.
Na Constantijn was er nog één keizer die de tijd terug probeerde te draaien: Julianus de
Afvallige. Zijn poging om het Christendom terug te dringen mislukte echter doordat hij
al snel stierf. Dat zijn stap door sommigen wel gewaardeerd werd, blijkt uit het ivoren
paneeltje (33). Dit is gemaakt ter ere van de honderdste geboortedag van Julianus. Dit
soort paneeltjes werden door consuls aan voorname personen geschonken.
Hoewel men het misschien aan had kunnen zien komen, kwam de verwoesting van Rome
door de Germaanse stam de Visigoten in 410 toch als een grote schok. Dit was het einde voor
het (West)romeinse Rijk.
CULTUURPERIODES VAN DE OUDHEID
1
De oudheid loopt van 3000 v.Chr. tot ongeveer 500 na Chr. Over deze 3500 jaar zijn zeven
cultuurperiodes te onderscheiden. Elk van hen heeft eigen trekken. Aan de hand van de replica's
van de tentoonstelling zullen ze hieronder besproken worden.
1. De oudste cultuur is de Cycladische cultuur. Deze ontstond op de Griekse eilanden de
Cycladen, en duurde van 3000 tot 1100 v.Chr. Aan de beeldjes valt de langgerekte
lichaamsvorm op, zoals bij de Cycladische vruchtbaarheidsgodin (1). Zo'n beeld werd aan de
doden meegegeven in hun graf, en stelde de schenkster van de vruchtbaarheid voor. Dit is te
zien aan de nadruk die is gelegd op de geslachtskenmerken. Een ander beeldje dat van de
Cycladen komt is de fluitspeler (2).
2. Iets later dan de Cycladische cultuur, bloeide op het eiland Kreta tussen 1700 en 1400 v.Chr.
een beschaving die we de Minoïsche cultuur noemen. In de ruïnes van oude paleizen, met als
bekendste dat van Knossos, werden vele kunstschatten gevonden. Zoals (weer) een
vruchtbaarheidssymbool; de slangenpriesteres (4). Omdat de slang werd gezien als het
symbool van de wedergeboorte, een slang vervelt, vergezelde dit dier de priesteres. Een ander
mooi voorbeeld van Minoïsche kunst is een muurschildering van dames in het blauw (3).
3. Op het Griekse vasteland kwam rond 800 v.Chr. een cultuur op die we de Archaïsche (=oude)
cultuur noemen. De eerste beeldhouwers keken de kunst af van de Egyptenaren. Die maakten
beeldjes die er vrij stijf en stram uitzagen, maar de Grieken brachten daar al snel verandering in.
De beeldjes ogen losser en menselijker (terwijl de Egyptische beeldjes alleen goden afbeelden).
Zo zie je Artemis haar boog spannen (5), en richt Zeus dreigend zijn bliksem (6a). De
vermenselijking van de beeldjes komt naar voren in de Spartaanse soldaat (8). De Archaïsche
cultuur duurde tot het jaar 480 v.Chr., het jaar waarin de Grieken de Perzen versloegen.
Voorbeelden van vroege Griekse beeldjes, de zogenaamde 'kouroi'.
Hierin zijn de Egyptische onvloeden nog duidelijk te herkennen
(6e eeuw v.Chr).
4. Na 480 v.Chr. begon de Klassieke periode, die duurde tot 320 v.Chr. De vermenselijking en
1
'vernatuurlijking' ging steeds verder door. Je kunt dit goed zien aan de verschillende
Zeusbeeldjes. Zijn de beeldjes uit de achtste eeuw nog vrij rechtlijnig, de beeldjes uit de vijfde
eeuw zijn al meer gedetailleerd (6a,b,c). Je ziet echt de 'werpbeweging' van Zeus, en zijn
gezicht en lichaam worden preciezer weergegeven. Ook de paardekop (12) laat zien dat de
Klassieke kunstenaars zeer bedreven waren in het laten zien van details. De vermoeidheid
straalt af van het paard van de maangodin Selene, die net een tocht langs de nachtelijke hemel
heeft gemaakt. De klassieke periode was ook de periode waarin de beeldhouwers de mens
steeds mooier maakten. Dit kun je bijvoorbeeld zien aan het beeldje van de atlete die in sierlijke
houding het vuil van haar lichaam schraapt (15).
5. De veroveringen van Alexander de Grote luidden een nieuwe periode in: de Hellenistische
cultuur. In deze periode was er een uitwisseling tussen de Griekse, en de Aziatische en
Afrikaanse culturen.
De Hellenistische kunstenaars hadden veel oog voor emoties en persoonlijke
eigenaardigheden. Dit zie je bij de kop van Sofokles, een Griekse schrijver en denker (16), maar
het duidelijkst zie je het bij de kop van Sokrates (21), een Griekse denker. De beeldhouwer
heeft Sokrates niet mooier gemaakt. Zijn (legendarische) lelijkheid -dikke lippen, platte neus,
uitpuilende ogen en zwaarlijvigheid- worden duidelijk afgebeeld.
Een ander belangrijk kenmerk was een scherp oog voor het menselijk lichaam. Vooral bij
beelden van vrouwen was deze ontwikkeling goed te zien. Ze werden vaker naakt of met natte
kleding -zodat de vormen beter uitkwamen- afgebeeld. Het hellenistisch reliëf van de dansende
menade (19) laat een voorbeeld van deze 'natte stijl' zien. Door de natte kleding worden de
bewegingen van de 'Razende Vrouw' ook duidelijker.
De Hellenistische periode eindigt met de keizertijd van het Romeinse Rijk.
Voorbeeld van een afbeelding in de
zogenaamde 'natte stijl' (5e eeuw v.Chr.).
1
6. Al vóór het Hellenisme, werd het oude Italië door de Grieken beïnvloed. Deze cultuur
noemen we Etruskisch, en bestond van 700 v.Chr. tot ongeveer 500 v.Chr. gehanteerd. Al vanaf
het eerste begin is de Griekse invloed erg groot. Zo verwijst de wapenloper (10) naar het laatste
onderdeel van de Griekse Olympische Spelen: de hoplieten-loopwedstrijd. Toch heeft de
Etruskische cultuur ook haar geheel eigen dingen voortgebracht. Een mooi voorbeeld ervan is
de wolvin (9). Niet voor niets is ze later het symbool geworden van Rome en het Romeinse
Rijk; een toonbeeld van levendigheid en waakzaamheid.
7. De Griekse invloed bleef op het vasteland van Italië erg groot. Veel beelden werden door de
Romeinen uit Griekenland meegevoerd of gekopieerd, vooral na de overwinning van de
Romeinen op de Grieken. Toch hadden de Romeinen hun eigen specialiteiten. De periode die
we de Romeinse periode noemen liep van 500 v.Chr. tot 300 na Chr. Vooral de portretkunst
werd door de Romeinen gebruikt. Portretten moesten er zo realistisch mogelijk uitzien. Niet
alleen werden persoonlijke eigenaardigheden weergegeven, ook zaken als rimpels en wratten
werden het afbeelden waard. Bepaalde families hadden gemeenschappelijke kenmerken, zoals
het kapsel, die dan ook op portretten werden aangebracht. Zo draagt Gaius of Lucius Caesar
(27) het haar in een typisch Iulisch kapsel. Voor het lichaam van de uit te beelden personen
werd weer teruggegrepen op bestaand Hellenistisch werk.
Voorbeeld van de Romeinse portretkunst.
Je kunt zien dat de rimpels zeer
duidelijk zijn weergegeven (1e eeuw v. Chr.)
1
DE ANTIEKE GODSDIENST
HOE KWAMEN DE GRIEKEN EN ROMEINEN AAN HUN GODEN ?
Duizenden jaren geleden kwam het Griekse volk het tegenwoordige Griekenland binnen. In het
land leefden toen echter al verschillende stammen met eigen godsdiensten. Deze oorspronkelijke bevolking bestond vooral uit landbouwers. Ze waren erg afhankelijk van de vruchtbaarheid
van het land dat ze bewerkten. Daarom werden er vooral vruchtbaarheidsgodinnen vereerd. Het
waren altijd godinnen. Vrouwen werden namelijk met de vruchtbaarheid van de aarde in
verband gebracht. Niet voor niets spreken we nog steeds van Moeder Aarde.
Het Cycladische vrouwenbeeld (1,2) is een mooi voorbeeld van zo'n vruchtbaarheidsbeeld. Dit beeld is gevonden op de Cycladen, een eilandengroep in de Middellandse Zee.
Ook op het eiland Kreta werden waarschijnlijk hoofdzakelijk godinnen vereerd. Zo werd
hier deze slangengodin (4) (of slangenpriesteres) gevonden. De slang was een teken van
vruchtbaarheid. Door regelmatig te vervellen leek een slang namelijk steeds opnieuw
geboren te worden.
Toen de Grieken zich in Griekenland vestigden, namen ze vaak hun eigen goden mee. Rond
1200 v. Chr. waren er heel veel goden bij de Grieken. In verschillende plaatsen werden andere
goden vereerd en overal hadden de goden en godinnen andere taken. Er was echter behoefte aan
ordening.
De gedichten van Homeros (14) brachten die samenhang. We nemen aan dat hij de
schrijver was van de Ilias en de Odysseia, twee lange gedichten. Het eerste ging over de
Trojaanse Oorlog, het tweede over de terugreis van Odysseus. In deze gedichten, die
heel veel werden gelezen, kwamen veel goden voor. Homeros stelde de goden voor als
een erg menselijk gezelschap, dat op de berg Olympos besluiten nam over het leven van
de mensen.
De goden zagen eruit als mensen en hadden ook allemaal hun gebreken. Wel waren de goden
veel machtiger dan de mensen en
bovendien
onsterfelijk.
Elke
godheid was verantwoordelijk
voor zijn eigen taken. De
belangrijkste taken waren over
twaalf goden verdeeld.
De belangrijkste god was Zeus (6a,b,c), die voor het Griekse volk de oppergod werd.
Zijn naam betekent letterlijk 'hemelgod', maar hij kreeg ook bijnamen als 'wolkenverzamelaar' en 'dondergod'. Daarom werd hij ook regelmatig met een bliksemstraal in de
hand afgebeeld. Behalve het brengen van onweer had Zeus nog vele andere taken. Zo
beschermde hij het koningschap, de steden, huis en haard en de reizigers.
1
Dat mannelijke goden nu de belangrijkste rol gingen spelen is niet verwonderlijk. In de Griekse
families had de man erg veel macht. Het was daarom logisch dat de Grieken als oppergod een
vaderfiguur kozen.
De oude vruchtbaarheidsgodinnen bleven voortbestaan. Vaak leefden ze voort in de godinnen
die door de Grieken werden meegenomen. Ze kregen vaak wel nieuwe taken. Voorbeelden
hiervan zijn:
Athena (7). Van haar werd gezegd dat ze een dochter van Zeus was. Op zekere dag
werd de oppergod geplaagd door hevige hoofdpijn. Een andere god stelde voor zijn
hoofd te splijten om te kijken wat de oorzaak van de ziekte was. Uit het voorhoofd van
de oppergod sprong vervolgens Athena tevoorschijn.
Vooral in de naar haar vernoemde stad (Athene) werd Athena een belangrijke godin. Ze
was niet alleen beschermvrouw van deze stad, maar ze was ook godin van de wijsheid
en de oorlog. Vaak werd ze met wapens afgebeeld.
Artemis (5). De oude natuurgodin Artemis onderging bij de Grieken echter wel een
grote verandering. Ooit was ze een spookachtig wezen geweest, nu werd ze een knappe
jonge godin, die de jacht en de wilde dieren beschermde.
De Grieken voerden ook wel goden uit buurlanden in.
Een voorbeeld hiervan is Aphrodite (23) die eigenlijk uit Azië kwam. Net als Athena en
Artemis werd ze afgebeeld als een knappe godin. Aphrodite had tot taak om liefde en
schoonheid te beschermen.
Later werden de belangrijkste goden van de Grieken door de Romeinenen overgenomen. Ze
kregen vaak een andere naam, maar hun functies bleven hetzelfde. Zo werd Zeus door de
Romeinen Juppiter genoemd en Dionysos Bacchus.
De Grieken en Romeinen hadden behalve de belangrijkste goden ook vele lagere goden.
Een voorbeeld hiervan is Hypnos (20). Dit was de god van de slaap. Hypnos betekent
slaap. Deze naam is terug te vinden in ons woord hypnose. Zijn tweelingbroer Thanatos
bracht de dood. Maar misschien kan je ook moeilijk meer verwachten van goden, die de
Nacht en de Duisternis als ouders hebben.
Nog een stapje lager stonden de halfgoden. Deze waren geboren uit relaties tussen mensen en
goden. Omdat goden en godinnen soms knappe aardse meisjes en jongens wisten te verleiden,
waren halfgoden niet zeldzaam.
Naast de officiële godsdienst bestond er bij de Grieken en Romeinen ook een volksgeloof.
Hierin speelden bosnimfen, geesten en demonen een belangrijke rol. Het volksgeloof was
ontstaan in de tijd dat de Grieken en Romeinen nog vooral een volk van landbouwers waren.
Omdat een goede oogst erg belangrijk was, werden veel goddelijke machten verbonden met de
oogst.
1
Voorbeelden van dit soort natuurgeesten waren faunen (25), saters (32) en nimfen.
Faunen waren bovennatuurlijke wezens, die bos, veld, vee en akker beschermden. Net
zoals de saters waren faunen half mens, half dier. Ook saters zorgden voor het bos. Ze
brachten hun tijd echter ook graag door met het lastig vallen van bosnimfen.
Ook met huis en haard waren veel godheden verbonden. Zo vertegenwoordigde de Romeinse
godin Vesta (Grieks: Hestia) het vuur in de haard en de eveneens Romeinse Janus de deur van
het huis.
Ook had ieder huis zijn eigen huisgoden, penaten (28) genoemd. Veel Romeinse huizen
hadden in de kamer een altaar staan. Hier werden de huisgoden vereerd. Men geloofde
dat deze goden de bewoners van het huis zouden beschermen.
GODENVERERING
De meeste Griekse en Romeinse goden werden vereerd bij tempels. Elke tempel was gewijd aan
een god of godin. Één van de bekendste Griekse tempels was het Parthenon in Athene. Dit was
een tempel voor Athena.
Vaak was de tempel de trots van de stad. Voor dit gebouw werden dan ook kosten noch
moeite gespaard. Zo waren aan het Parthenon veel versieringen aangebracht. Het
paardehoofd (12) behoorde toe aan het paard van Selene, de maangodin.
Bij de tempel werden vieringen voor de goden gehouden. Maar ook buiten de heiligdommen
werden de goden vereerd. Zo konden de goden worden aangeroepen in huis of in het vrije veld.
Deze pogingen om met de goden in contact te komen, worden rituelen genoemd. Vaak waren
rituelen erg mysterieus.
Bij de rituelen, in dienst van Dionysos, kon het er ruig aan toegaan. Dionysos was de
god van de wijn. Er waren wilde feesten die ter ere van hem werden gegeven, waarop
alleen vrouwen welkom waren. Deze vrouwen werden de menaden (19,32) genoemd.
Menade betekent letterlijk razende vrouw. De naam leeft nog voor in ons woord manie.
Hoe belangrijk de goden en godinnen waren, blijkt uit het feit dat ze vaak werden afgebeeld
op gebruiksvoorwerpen.
Een voorbeeld hiervan is de zilveren schaal (32). Hierop wordt iets van het volksgeloof
afgebeeld: een sater en ook een menade.
1
Afbeeldingen van een god konden ook uit dank worden gemaakt.
Dit is het geval met het Asklepios-reliëf (22). Asklepios (Aesculapius) was de god van
de geneeskunst. Wanneer iemand van een ernstige ziekte was genezen, wilde hij de god
hiervoor danken. Dit deed hij door een afbeelding te laten maken, waarop de god te zien
was. Ook de schenker zelf stond op het kunstwerk, meestal kleiner afgebeeld dan de
god.
TWIJFELS AAN DE EIGEN GODSDIENST
Op de wel érg menselijke goden hadden verschillende tijdgenoten al kritiek. Sommigen
beweerden dat er in werkelijkheid slechts één god bestond. Deze zou er niet als een mens uitzien, maar het zou een onzichtbare geest zijn. Twijfels aan de eigen godsdienst werd vooral
aangewakkerd door de grote Griekse denkers.
Denkers uit de oudheid hebben ook nu nog grote invloed op het denken van nu. De klassieke
geschriften zijn door kopieerwerk in de Middeleeuwen voor een deel bewaard gebleven, en na
de Middeleeuwen weer in de belangstelling komen te staan. De Griekse cultuur werd eerder dan
andere culturen, zoals de Chinese en Indische, door de Europese wereld 'ontdekt'. Hierdoor was
hun invloed op het westerse denken veel groter dan die van andere culturen.
Zo rond de zevende eeuw v.Chr. begonnen de Griekse denkers zich los te maken van het
oude, mythische denken. Zij richtten hun aandacht op het grote geheel van de natuur, de kosmos.
Een van de Griekse schrijvers van die periode was Sofokles (16). Sofokles was een
schrijver van ernstige toneelstukken, uit de vijfde eeuw voor Chr. Hij liet zijn helden
strijden tegen het noodlot. Telkens als ze het denken te redden, worden ze verpletterend
verslagen. Zijn bekendste werken zijn 'Antigone' en 'Oedipus'.
Sokrates (21) is was een bekende Griekse denker. Hij vond dat hij de plicht had de
Atheense burgers te wijzen op de noodzaak van een zedelijk leven. Ook vond hij dat de
denkers zich meer bezig moesten houden met de mens, dan met de kosmos. Door op
prikkelende, soms ergerlijke wijze mensen op hun onwetendheid te wijzen, kreeg hij
veel vijanden. Sokrates werd in 399 v.Chr. wegens goddeloosheid veroordeeld tot het
drinken van de gifbeker.
In de Hellenistische periode richtte zich men meer op het individu. De schrijvers van die tijd
dachten na over hoe de mens zich diende te gedragen. Een rol hierin speelde de veranderde
houding in een, door de veroveringen van Alexander de Grote, 'grotere' wereld.
De Romeinen blonken meer uit in staatmanskunst en organisatietalent. In de wijsbegeerte
hadden ze de neiging om uit het vele denkwerk dat al door de Grieken gedaan was, die dingen te
halen die ze het beste vonden. Hierdoor is ook veel van de Griekse wijsbegeerte bewaard
gebleven.
1
Grieken en Romeinen begonnen door de wijsbegeerte aan hun godsdienst te twijfelen en
stonden open voor andere geloofsopvattingen. Een bewijs hiervan is dat In de eerste eeuw na
Christus andere godsdiensten belangrijk werden. Het Christendom was één van die
godsdiensten.
Het heilige boek van de Christenen was het Nieuwe Testament, dat in het Grieks
verscheen. Van die oude bijbelversies zijn nog fragmenten overgebleven. Een voorbeeld
van zo'n Griekse tekst is het Papyrusblad met het Johannesevangelie (29).
Eerst werd het Christendom nog fel bestreden door de Romeinse keizers. Later werd het
Christendom echter de verplichte godsdienst in het Romeinse Rijk.
Schaal met christelijke motieven uit de 4e eeuw na Chr.
1
HET DAGELIJKS LEVEN IN DE OUDHEID
Vaak geven de geschiedenisboekjes ons alleen een beeld van de heldhaftige mannen, de
belangrijke oorlogen, de beslissende veldslagen, de uitzonderlijkste kunstwerken en van
spectaculaire uitvindingen. Bijna zou je soms vergeten dat ook lang geleden de mensen van
vlees en bloed waren. Dat er miljoenen en miljoenen mensen geleefd hebben, van wie de namen
nooit of te nimmer de geschiedenisboekjes zullen bereiken.
GEBRUIKSVOORWERPEN
Het enige wat nog aan de gewone mensen doet herinneren zijn gebruiksvoorwerpen. Bedenk
wel dat de voorwerpen die al die honderden jaren de tand des tijds hebben doorstaan, zelden of
nooit het eigendom zullen zijn geweest van de arme mensen. Alleen de voorwerpen van de rijke
mensen waren mooi genoeg om ze te bewaren. Ze waren vaak versierd met beeldhouwwerk of
schilderingen. Bovendien zullen de eigendommen van de rijken van betere kwaliteit zijn
geweest. Zo konden ze vele eeuwen onbeschadigd blijven.
Als je vandaag de dag door Griekenland of Italië loopt, zullen je vermoedelijk de
olijfboomgaarden opvallen. Uit de vruchten, de olijven, is olie te winnen. Deze olie was
al in de oudheid erg belangrijk. De olielampjes (36a,b,c) werden er namelijk mee
gevuld.
De olielampjes waren potjes van brons of aardewerk, waaruit een lont stak. Zowel bij de
Grieken als bij de Romeinen waren de olielampjes de normale verlichting.
Vooral scherven van aardewerk zijn nog overgebleven van het dagelijks leven in de
oudheid. Dit komt omdat aardewerk geen waarde meer heeft, wanneer het kapot is. Er is
namelijk geen hergebruik mogelijk, zoals bij metaal. Ook omdat aardewerk niet snel
vergaat, kan het vele eeuwen trotseren.
Aardewerk had veel verschillende functies. Zo werd er voedsel in bewaard en
opgediend. Behalve een praktisch nut hadden deze voorwerpen ook een kunstwaarde.
De rijkere mensen hadden in plaats van aardewerk zilver. Dit kon mooi versierd zijn.
Dat zal wel duidelijk zijn als je kijkt naar de zilveren schaal (32) uit de 4e eeuw na
Christus.
Aardewerk kwam in alle huishoudens voor. Er waren echter ook voorwerpen, die alleen door
rijke mensen werden gekocht.
Dit geldt bijvoorbeeld voor muziekinstrumenten. In de oudheid waren er al
verschillende soorten muziekinstrumenten. Één hiervan was de aulos (2). De aulos
bestond uit twee pijpen, die aan één mondstuk zaten.
1
Ook schrijfstiften (11a) zullen niet in ieder huis gelegen hebben. Veel mensen konden
in de oudheid niet lezen of schrijven. Dit kwam ook doordat schrijven duur was. In
plaats van papier moest men in die dagen nog het dure papyrus gebruiken.
DE VROUW IN DE OUDHEID
In de meeste geschiedenisboeken gaat het vooral over mannen. De politici, de kunstenaars, de
schrijvers en de soldaten, het zijn allemaal mannen. De andere helft van de mensen, de
vrouwen, zijn vergeten.
De reden voor deze onzichtbaarheid van vrouwen is vrij simpel. Terwijl de mannen zich
bezighielden met politiek en kunst, werd er van de vrouwen verwacht dat ze zich beperkten tot
het huishouden. Als ze zich te nadrukkelijk buitenshuis lieten zien, vond men dat een schande.
Niet altijd hadden vrouwen zo'n verborgen bestaan hoeven te leiden. Op Kreta was de
positie van de vrouw heel anders geweest. Op de afbeelding van de dames in het blauw
(3) zien we enkele babbelende Minoïsche vrouwen. De vrouwen hadden op Kreta veel
vrijheden. Zo konden ze op jacht gaan en ze konden openbare voorstellingen bijwonen.
Waarschijnlijk mochten vrouwen op Kreta ook als priesteres werken. De
slangenpriesteres (4) is hiervan een voorbeeld.
Het beeldje uit Tanagra (18) laat een Griekse vrouw zien, zoals ze hoorde te zijn: in
een rustige, waardige houding. Bovendien is ze netjes gekleed. Ze heeft een chiton aan,
een lang hemd dat bij de schouders en aan de zijkanten is dichtgenaaid. Daarover draagt
ze een mantel. Hier is een rijke vrouw afgebeeld.
De Griekse en Romeinse vrouwen deden veel om er mooi uit te zien. Bewijzen hiervan
zijn het handvat van een toiletkistje (17) en het zalfschaaltje (11b). Ook probeerde
men zich al lekkere geurtjes mee te geven. Het parfumflesje (36d) is zelfs al ouder dan
2500 jaar !
Ze droegen ook sieraden. Dit is te zien bij de dames in het blauw (3). De vrouwen
dragen hier armbanden, halskettingen en hoofdbanden, gemaakt van parels en kralen.
GEZONDHEID
En hoe was het met oude mensen ? Soms werden ze in de kunst wel afgebeeld.
Zo zien we dat Homeros (14) wordt afgebeeld als een oude, blinde man. Oudere
mensen zullen het in de oudheid niet gemakkelijk hebben gehad. Voor hun eten waren
de bejaarden vaak van de vrijgevigheid van hun kinderen afhankelijk. Veel oude mensen
zullen er echter niet geweest zijn, omdat de mensen meestal veel minder oud werden
dan nu.
Dit kwam ook door de nog niet zo ver ontwikkelde geneeskunst. Er waren niet zoveel
1
geneesmiddelen en de meeste mensen richten zich voor hun genezing tot de goden. De
god van de geneeskunst was Asklepios (22) Mensen gingen naar zijn tempels om er
genezen te worden. De priesters van de tempel kregen hierdoor een grote kennis van
verschillende ziekten. Vaak werden de tempels dan ook artsenscholen en ziekenhuizen.
SPORT
Homeros, de eerste bekende Griekse schrijver (14),beschreef als eerste
sportwedstrijden. In zijn 'Ilias' en 'Odyssee' komen levendige beschrijvingen voor van
wagenraces, speerwerpen, boogschieten, en boksen en worstelen. Prestaties in oorlog en
sport werden even hoog aangeslagen. Het bekendste sportevenement ter wereld, de
Olympische Spelen, is in Griekenland begonnen, zo'n 1000 jaar v.Chr. Deze wedstrijden
werden gehouden ter ere van de god Zeus.
Sport was in het oude Griekenland een mannenzaak. Vrouwen mochten niet meedoen, en vaak
niet eens kijken. Alleen in Sparta, waar meisjes een zelfde opvoeding kregen als de jongens,
sportten vrouwen ook.
Een voorbeeld van een sportende vrouw is de atlete (15). Ze schraapt na de inspanning
het vuil en zweet van zich af met een strigilis, een schraapijzer.
Sport werd in de oudheid gezien als noodzakelijk voor een goede opvoeding, en
wenselijk voor een militaire carrière. Er werd ook veel meer tijd besteed aan het lichaam
dan nu. Het gevolg hiervan zijn vele beelden en beeldjes die sporters en atleten
uitbeelden. Zoals de wapenloper (10) die naakt, maar met wapenuitrusting een zware
sportprestatie levert.
1
INVENTARISLIJST REPLICA'S
1. Vruchtbaarheidsidool van de cycladen. Vrouwelijke statuette van Amorgos. Parisch
marmer 2600-2000 v.Chr.
2. Fluitspeler. Cycladisch. 2200 v. Chr.
3. Dames in het blauw. 1400 v.Chr. Fresco.
4. Minoïsche slangenpriesteres. Vrouwenfiguur in geglazuurd aardewerk. Jonge
paleistijd, na 1450 v.Chr.
5. De godin Artemis. Brons. 8ste eeuw v.Chr.
6a.Zeus. Brons. 8ste eeuw v.Chr.
6b.Zeus. Brons. 5de eeuw v.Chr.
6c.Zeus. Brons. 5de eeuw v.Chr.
7. De godin Athena. Brons. Etruskische oorsprong. 6de eeuw v.Chr.
8. Spartaans soldaat. Brons. 500 v.Chr.
9. Wolvin van het Kapitool. Brons. 500-450 v.Chr.
10. Wapenloper. Brons. Etruskische oorsprong. 5de eeuw v.Chr.
11a. Schrijfstift. 5de eeuw v.Chr. Etruskisch.
11b. Zalfschaaltje.
12. Paardekop van de wagen van Selene. Afkomstig van het tympanon, de gevel, van
het
Parthenon. Marmer. 440 v.Chr.
13. Naakte jongen. Brons. Etruskische oorsprong in Hellenistische stijl, 4de eeuw
v.Chr.
14. Homeros. Marmer, 3e-4e eeuw voor Christus. Hellenistisch.
15. Atlete. Brons. 330-300 v.Chr.
16. Kop van Sofokles. 3de eeuw v.Chr. Hellenistische stijl.
17. Handvat in de vorm van een lichaam. Brons. 3de eeuw v.Chr.
18. Tanagrabeeldje. Aardewerk. 3de eeuw v.Chr.
19. Reliëf van dansende menade. Hellenistisch.
20. Kop van Hypnos. Brons.
21. Sokrates. Marmer. 2de eeuw v.Chr.
22. Asklepios reliëf.
23. Kop van de godin Aphrodite. Brons. 2de-1ste eeuw v.Chr.
24. Caesar. 1ste eeuw v.Chr.
25. Dansende faun. Brons. 1ste eeuw na Chr.
26. Augustus. Brons. 1ste eeuw na Chr.
27. Gaius of Lucius Caesar. Marmer. 1ste eeuw na Chr.
28. Huisgodje. 1ste-2e eeuw na Chr.
29. Evangelie van Johannes. 2e eeuw na Chr.
30. Legerdiploma.
1
31. Legioensadelaar. Brons. 2de eeuw na Chr.
32. Zilveren schaal. 4de eeuw na Chr.
33. Geschenkpaneeltje. Ivoor. 450 na Chr.
34. Fragment van een manuscript uit de 9e/10e eeuw na Chr. van Caesar's
Comentarii De Bello Gallico, de oorlog tegen de Galliërs.
35. Griekse en Romeinse munten.
36a t/m 36c. Olielampjes.
36d. Parfumflesje. Aardewerk.
1