Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet 4

F.A.C. Wiegant
[email protected]
4
Gezondheidsbevorderende effecten
van het Mediterrane dieet
F.A.C. Wiegant
56
Inleiding
g/dag), meer groente (226 g/dag vs. 150 g/dag) en
De gezondheidsbevorderende aspecten van voe-
minder gebak en zoetigheid (28 g/dag vs. 119
ding staan sterk in de belangstelling. Op verschil-
g/dag).
lende niveaus wordt het effect van voeding bestu-
Naast de hogere levensverwachting bleek ook de
deerd. Daarbij wordt de aandacht gericht op de ef-
sterfte aan hart- en vaatziekten op Kreta veel lager.
fecten van het gehele dieet en op de effecten van
Dit beeld werd in andere studies bevestigd. De
de afzonderlijke componenten uit het voedingspak-
sterfte door hart- en vaatziekten in Zuid-Europa
ket. In studies naar de gezondheidsbevorderende
bleek drie tot vier keer zo laag als die in Noord-
effecten van voeding is in epidemiologisch onder-
Europa en de VS. Aanvankelijk werden de verschil-
zoek naar voren gekomen dat mensen die bepaalde
len gebaseerd op de verschillen in vetzuren in de
dieetvormen consumeren (waaronder Mediterraan
voeding. Echter ook in het Middellandse-Zeegebied
dieet en vegetarisme) minder chronische aandoe-
werden de gangbare risicofactoren voor het optre-
ningen als hart en vaatziekten en kanker ontwikkel-
den van hart- en vaatziekten gezien, zoals een ver-
den dan degenen die een gangbaar westers dieet
hoogd cholesterolgehalte, een hoge bloeddruk en
consumeren. In dit artikel zal nader worden inge-
roken. Met andere woorden: het dieet moest ande-
gaan op het Mediterrane dieet. Een aantal compo-
re, wellicht nog onbekende, beschermende elemen-
nenten uit het Mediterrane dieet zullen worden be-
ten bevatten. Het was die waarneming die een extra
handeld waarvan wordt verondersteld dat ze het
impuls gaf aan de zoektocht naar het achterhalen
gunstig effect kunnen verklaren.
van de verantwoordelijke componenten uit het
Mediterrane voedselpakket.
Algemene kenmerken van het
Mediterrane dieet
Een ander opvallend punt was dat, ondanks een re-
De Mediterrane voeding kwam in de belangstelling
ker voorkwam in het Mediterrane gebied. Dit kan
toen in een vergelijkend onderzoek, de zogenaam-
gerelateerd zijn aan een hoge consumptie van
de ‘Zeven Landen Studie’, bleek dat inwoners van
groente en fruit en daarmee van veel vitaminen en
Kreta een hogere levensverwachting hadden dan de
fytochemicaliën (waaronder vitamine C, beta-caro-
inwoners van gebieden in Noord-Europa en de VS
teen en lycopeen).
(Kromhout et al., 1989). Vervolgens werden de ge-
Hoe ziet het Mediterrane dieet er uit?
gevens van een vijftal Mediterrane cohorten (Italië,
Meestal wordt met Mediterrane voeding het traditi-
Joegoslavië, Corfu, Kreta en Griekenland) vergele-
onele voedingspatroon van Kreta bedoeld. In de
ken met die van een drietal Noord Europese cohor-
jaren vijftig en zestig participeerden de bewoners
ten (Nederland en Oost en West Finland) (Kromhout
van dit eiland in de Zeven Landen Studie. De be-
latief hoge tabaksgebruik, er veel minder longkan-
et al., 1989). In de vijf Mediterrane groepen werd
langrijkste karakteristieken van deze voeding zijn:
duidelijk meer fruit gegeten (222g/dag vs. 51
tig jaargang 21|22
overvloedig dagelijks gebruik van plantaardig
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde
F.A.C. Wiegant
Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet
voedsel (fruit, groenten, brood, granen, peul-
teel de Mediterrane voeding wereldwijd wordt gesti-
vruchten, noten en zaden)
muleerd. Zo gebruikt de Nederlandse Hartstichting
olijfolie als primaire bron van vet
het Mediterrane dieet zelfs als een middel om voor-
gematigd dagelijks gebruik van zuivelproducten
lichting te geven over gezonde voeding. Het gebruik
(hoofdzakelijk kaas en yoghurt)
van (olijf)olie als bereidingsvet en het eten van veel
gematigd gebruik van kip en vis
groente wordt daarbij gestimuleerd om het cho-
gebruik van 0-4 eieren per week
lesterolgehalte te verlagen.
beperkt gebruik van rood vlees
Ook voedingswetenschappers zijn enthousiast over
gematigd gebruik van wijn, normaal gesproken
het Mediterrane dieet. Enige jaren geleden (januari
bij de maaltijd.
2000) ondertekenden veertig voedingswetenschap-
>
pers een consensusverklaring. Dat gebeurde op een
Hoewel dit het traditionele dieet was, en het tegen-
internationale voedingsconferentie die mede door
woordig niet meer in deze vorm voorkomt, wordt dit
de Europese Unie was georganiseerd. Daarin onder-
als de basis gezien van hetgeen nu met Mediter-
schreven zij de positieve eigenschappen van deze
raan dieet wordt aangeduid.
voeding voor de gezondheid. Tot nu toe zijn echter
In figuur 1 is de tegenwoordige Mediterrane voe-
de meeste gegevens gebaseerd op epidemiologi-
dingspiramide (Griekse versie) weergegeven.
sche studies. Men moet zich dus goed realiseren
Het zijn met name de gegevens uit epidemiologi-
dat keihard bewijs voor relaties tussen de verschil-
sche studies die ertoe hebben geleid dat momen-
lende elementen van de Mediterrane voeding en de
Figuur 1
De Mediterrane voedselpiramide is een voorlichtingsmodel dat werd gemaakt door de Oldways
Preservation & Exchange
Trust in samenwerking met
de wereldgezondheidsorganisatie WHO en de
Harvard School of Public
Health. In 1993 werd de
piramide gepresenteerd
als uitgangspunt voor een
gezonde voeding die door
de bevindingen in toekomstig onderzoek nog
zou kunnen veranderen. In
deze afbeelding is de
meest recente Griekse
versie weergegeven.
[www.neac.eat-online.net]
tig jaargang 21|22
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde
57
>
F.A.C. Wiegant
Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet
gezondheid er domweg nog niet zijn.
vetoplosbare vitaminen en carotenoïden.
Voorvechters van het Mediterrane dieet willen daar
Er zijn een aantal meervoudig onverzadigde vetzu-
niet op wachten. Die vinden dat het tijd wordt dat in
ren die een duidelijk verschillend effect hebben op
Noord-Europa en de Verenigde Staten het Mediter-
het lichaam. De meest voorkomende zijn de omega
rane voedingspatroon moet worden overgenomen.
6-vetzuren. Deze aanduiding geeft aan dat de eer-
En dat het de hoogste tijd wordt dat de voordelen
ste dubbele binding in het vetzuur zich bevindt op
van bijvoorbeeld olijfolie, met het hoge gehalte aan
het zesde koolstofatoom gemeten van het eind van
enkelvoudig onverzadigde vetzuren en antioxidan-
de staart. Zoals linolzuur, dat veel aanwezig is in
ten, erkend moet worden in het Noorden.
olie afkomstig van zonnebloem, maïs en soja.
Hoewel niet iedereen het daarmee eens is, neemt
Het andere type is omega 3-vetzuren (linoleenzuur)
dat niet weg dat voedingsdeskundigen wel degelijk
dat veel in visolie zit en in vette vissen als zalm en
zinvolle onderdelen in het dieet zien die navolging
haring. Kleine hoeveelheden van de omega-3-vetzu-
verdienen. Hieronder wordt iets meer ingegaan op
ren zijn ook aanwezig in sommige plantaardige
die verschillende onderdelen, die mogelijkerwijs
oliën als sojaolie en olijfolie.
het gunstige effect van het Mediterrane dieet kun-
Het is echter niet gezegd dat omega 3-vetzuren in
nen helpen verklaren.
plantaardige oliën hetzelfde effect zouden hebben
als die in visolie vanwege een verschil in lengte van
58
Verklaring gunstige effecten
de vetzuurketen. Die is bij plantaardige olie iets
Groente en fruit
korter.
Bekend is dat een dieet met veel groente en fruit de
Waarom zijn de omega-3-vetzuren nou zo gezond?
ontwikkeling van een aantal chronische aandoenin-
Deze vetzuren reguleren de activiteit van signaal-
gen voorkomt, waaronder hart- en vaatziekten en
peptiden die betrokken zijn bij ontstekingsreacties.
verschillende vormen van kanker.
Ook vermindert het de neiging van granulocyten om
Wat hart- en vaatziekten betreft zijn niet alleen fruit,
te hechten aan de vaatwand. Beide effecten heb-
groenten en granen, maar ook vis en noten belang-
ben een dempende invloed op chronische ontste-
rijke componenten in het voedingspakket die het ri-
kingen, waardoor dit als reden wordt gezien voor
sico op het ontwikkelen van hart- en vaatziekten
een gunstige werking van omega 3-vetzuren bij pa-
verkleinen. Dat laatste heeft met name te maken
tiënten die lijden aan chronische ontstekingen
met het type essentiële vetzuren dat men binnen-
zoals reumatoïde artritis en degeneratieve artritis.
krijgt.
Ook nu nog wordt het moderne Griekse voedingspatroon gekarakteriseerd door een lage hoeveelheid
Vetzuren
verzadigde vetzuren, een hoge hoeveelheid enkel-
Essentiële vetzuren zijn meervoudig onverzadigde
voudig- of meervoudig verzadigde vetzuren en een
vetzuren. De term ‘onverzadigd’ geeft aan dat er
juiste balans in de voeding van omega 6- en omega
dubble bindingen tussen de koolstofatomen in de
3-vetzuren.
vetzuren voorkomen, terwijl ‘essentieel’ aangeeft
Op basis van de Zeven Landen Studie en de Lyon
dat deze vetzuren niet in het lichaam kunnen wor-
Diet Heart Studie wordt geconcludeerd dat de ver-
den gemaakt, maar wel noodzakelijk zijn voor de
houding van deze twee vetzuren en het hoge aan-
normale groei en het metabolisme. De twee meest
deel antioxidanten in de Mediterrane voeding het
gebruikte meervoudig onverzadigde vetzuren zijn li-
meest waarschijnlijk de verschillen verklaren in le-
nolzuur (linoleic acid) en linoleenzuur (linolenic
vensverwachting en sterftekans op hart- en vaat-
acid). Beiden komen in plantaardige oliën voor.
ziekten tussen de verschillende landen.
Deze vetzuren zijn ook nodig voor absorptie van de
tig jaargang 21|22
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde
F.A.C. Wiegant
Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet
Olijfolie
gelijks nuttigen van wijn en knoflook bij de maal-
De totale hoeveelheid van de dagelijkse energie af-
tijd, waarover later meer. Verondersteld wordt dat
komstig van vetten is in het Mediterrane dieet voor
het type olijfolie tevens kan bijdragen aan de inna-
35% afkomstig van de hoge consumptie van olijf-
me van antioxidanten.
olie. Het gebruik van olijfolie, met veel onverzadig-
De concentratie van antioxidanten in de olie is af-
de vetzuren, leidt tot een lager cholesterolniveau en
hankelijk van de extractie-procedure. Extra-virgin
tot minder aderverkalking dan een dieet met het
olijfolie, die afkomstig is van de eerste persing van
andere uiterste, veel verzadigde vetzuren en bakbo-
de rijpe olijven heeft een hoog gehalte aan alpha-
ter. Dus op zich is het redelijk te veronderstellen dat
tocopherol en fenolderivaten als tyrosol en hydroxy-
olijfolie één van de oorzaken is van de cholesterol-
tyrosil, die beiden antioxidant-eigenschappen heb-
verlaging.
ben. Deze eerste persing behoudt alle lipide- en
In een Italiaanse studie werden 23 patiënten met
antioxidant-kwaliteiten van de olijven. Gerafineerde
hoge bloeddruk gevolgd die gedurende 6 maanden
olijfolie behoudt weliswaar dezelfde vetzuursamen-
een dieet kregen dat rijk was aan ofwel zonne-
stelling als de olie van de eerste persing, maar ver-
bloem-olie ofwel olijfolie (extra-virge). De bloeddruk
liest grotendeels de antioxidant-eigenschappen.
bleek na 6 maanden in de olijfolie-groep significant
In een klinisch onderzoek bij mannen met perifere
lager te zijn. Dat was overigens nog niet goed te
doorbloedingsstoornissen bleek olijfolie (extra-vir-
zien na 2 en na 4 maanden. Ook de benodigde hoe-
gin) een gunstiger effect te hebben dan normale
veelheid medicatie om de bloeddruk onder controle
olijfolie. De extra-virgin olijfolie bleek beter te be-
te houden bleek bij patiënten met het olijfolie-dieet
schermen tegen LDL-oxidatie. Aangezien de vetzuur-
met bijna de helft te verminderen.
samenstelling van de olie niet verschilde, wordt dit
Bij het zonnebloem-dieet bleven alle patiënten me-
effect toegeschreven aan de hogere antioxidant-in-
dicijnen gebruiken terwijl bij het olijfolie-dieet 8 pa-
houd van de extra-virgin olijfolie ten op zichte van
tiënten geen medicatie meer nodig hadden. Een
de geraffineerde.
aantal eerdere studies leverden vergelijkbare resul-
Ook in een andere studie bleek een gunstig effect
taten op.
van de antioxidant-rijke olijfolie. Zo hebben Lee et
Echter ook andere onverzadigde vetzuren hebben
al (2000) nagegaan of het ertoe deed of de tomaten
eenzelfde effect, zoals bleek in de Lyon Diet Heart
in olijfolie of in zonnebloemolie werden verhit. Er
Studie. Daarin werd een aangepaste voeding uit
werd gekeken of de absorptie door de darmwand
Kreta getest die ook rijk was aan linoleenzuur. Als
van lycopeen (een bioactieve component uit de to-
vetbron werd niet olijfolie maar raapzaadolie ge-
maat) wordt beïnvloed door de wijze waarop toma-
bruikt, dat rijk is aan omega-3-vetzuren. Ook deze
ten werden verhit. Dat bleek niet uit te maken aan-
voeding gaf een vermindering van het risico op het
gezien de lycopeen-concentratie in het plasma
krijgen van coronaire hartziekten van maar liefst
identiek was na een periode van 7 dagen.
70%. Het risico op het krijgen van een tweede hart-
Toch bleek er een verschil te zijn. In de olijfolie-
infarct werd met meer dan 80% gereduceerd. Dus
groep was de concentratie van antioxidant-activiteit
niet alleen olijfolie ook een ander onverzadigd vet-
in het plasma significant verhoogd, terwijl dit niet
zuur had een gunstig effect. Cruciaal lijkt in ieder
het geval was in de groep waarbij de tomaten met
geval het onverzadigde karakter van de vetzuren.
zonnebloemolie was verhit. De consumptie van to-
Een Mediterraan dieet onderscheidt zich van een
matenproducten met olijfolie verbetert dus signifi-
westers dieet niet alleen in het al dan niet gebrui-
cant de antioxidant-activiteit van het plasma.
ken van olijfolie. Er zijn meerdere factoren, zoals
Waarschijnlijk kan dit worden toegeschreven aan de
het eten van veel groenten en fruit en het bijna da-
antioxidanten in olijfolie (extra-virge).
tig jaargang 21|22
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde
>
59
>
F.A.C. Wiegant
Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet
Dit onderzoek bouwde voort op de waarneming dat
Noten
de biologische beschikbaarheid van lycopeen (de
In een aantal studies is aangetoond dat noten een
belangrijkste carotenoïde uit de tomaat, met duide-
verlaging in het serum-cholesterolniveau veroorza-
lijk antioxidant-activiteit in vitro en in vivo) dras-
ken. Aan één zo’n studie namen 50 Spanjaarden op
tisch verhoogd bleek te kunnen worden als tomaten
middelbare leeftijd deel, waarbij een verhoogd cho-
in vetten worden verhit. Niet duidelijk was of het
lesterol niveau was vastgesteld. 35% van de calo-
soort vet nog van belang was om de biologische be-
rieën uit vet werd vervangen door walnoten die rijk
schikbaarheid en daarmee de effectiviteit als anti-
zijn aan meervoudig onverzadigde vetzuren.
oxidant te optimaliseren. Maar zoals uit het hierbo-
Gemiddeld werd er een vermindering van het totale
ven beschreven onderzoek bleek, komt olijfolie
en het LDL-cholesterol waargenomen van zo’n 4-
(extra-virge) dus als beste uit de bus.
6%.
Daarnaast worden zowel enkelvoudige als meervou-
Het is niet duidelijk wat de actieve ingrediënt in de
dig onverzadigde vetzuren als ‘gezonder’ aange-
noten is die het cholesterol verlaagd. Er wordt ge-
merkt dan verzadigde vetzuren, aangezien de laat-
speculeerd over het soort vet, maar ook over
ste in verband worden gebracht met hogere cho-
plantaardige eiwitten, vezels of bepaalde minera-
lesterolwaarden in het bloed.
len. In ieder geval is wel duidelijk dat noten een ge-
De laatste tijd is bij het Mediterrane dieet erg de
zonde toevoeging kunnen zijn bij ieder willekeurig
nadruk gelegd op de gunstige effecten van olijfolie.
dieet. De enige kanttekening is wel dat noten rijk
In de Europese Consensus Statement worden de
zijn aan vetten en calorieën en als ze aan een dieet
voordelen van olijfolie nog breed uitgemeten. Maar
worden toegevoegd, dan moeten ze iets vervangen.
dat is niet terecht, zo stellen voedingsdeskundigen
60
in een commentaar dat in het medisch tijdschrift
Wijn
The Lancet (25 nov 2000) werd gepubliceerd.
In de jaren vijftig van de vorige eeuw schreef E.A.
Volgens hen is het doorgaans misleidend om één
Maury een receptenboekje getiteld: Wijn-het beste
component als dé verantwoordelijke component
medicijn. Dat was een van de eerste publicaties die
aan te wijzen.
het gezondheidsbevorderende effect van wijn aan-
Bovendien kan olijfolie dan wel gezond zijn, maar
prees. Voor vrijwel alle kwalen beval hij een soms
het zou niet gezonder zijn dan andere oliën, zoals
forse hoeveelheid wijn aan. Sindsdien is ook het
raapzaad-, soja- of zonnebloemolie die ook veel on-
onderzoek naar de gunstige invloeden van wijn
verzadigde vetzuren bevatten. Zonnebloemolie, dat
sterk toegenomen. En vaak was de conclusie dat
veel linolzuur bevat, is een goed alternatief voor
enkele glazen wijn (of alcohol) per dag het risico
olijfolie, dat vooral oliezuur bevat. Uit klinische tri-
van hart- en vaatziekten verminderden.
als is gebleken dat voeding met veel linolzuur de
Het beste effect wordt echter waargenomen als de
kans op een hartinfarct verlaagt, voor olijfolie is dat
wijn onderdeel vormt van het Mediterrane dieet.
minder stevig aangetoond. Bovendien bevat olijf-
Mensen in Zuid-Frankrijk die driemaal zoveel vet tot
olie weinig omega 3-vetzuren en dat in tegenstel-
zich namen als de gemiddelde Amerikaan en die
ling tot bijvoorbeeld sojaolie en raapzaadolie.
bovendien rookten en lichamelijke activiteit meden,
Andere plantaardige oliën en visolie verdienen dus
bleken een aanzienlijk geringere kans op een hart-
net zo veel aandacht. En dat niet alleen. Ook het
infarct te hebben dan de sportende, niet-rokende
gebruik van bijvoorbeeld noten en een dagelijks
en vetloos etende Amerikanen. Waarom? Zij dron-
glas wijn lijkt de gezondheid te bevorderen en hart-
ken wijn! Dit fenomeen staat inmiddels bekend als
en vaatziekten te voorkomen.
‘de Franse paradox’. Ondanks het naar binnen werken van een grote hoeveelheid vet toch gezonder
tig jaargang 21|22
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde
F.A.C. Wiegant
Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet
dankzij de wijn. Al spoedig rees de vraag of dit nou
Meer dan 2200 ouderen werden ondervraagd over
kwam door de alcohol of door de stoffen die uit de
hun drinkgewoonten en gedurende 14 jaar gevolgd.
druif in de wijn terechtkwamen of dat het wellicht
Diegenen die niet dronken, hadden de grootste
gaat om een synergistische werking van alcohol en
kans op het ontwikkelen van hartfalen, terwijl zij
bioactieve componenten uit de druif. Recentelijk
die tot 20 glazen per maand dronken ongeveer 20%
wijzen de resultaten van een aantal onderzoeken
minder kans hadden op hartfalen. De ouderen die
erop dat het effect niet alleen bij wijn lijkt op te tre-
21-70 glazen per maand dronken, waren helemaal
den. Zo zijn er studies die suggereren dat het gun-
goed uit. Bij hen was maar liefst een vermindering
stige effect ook bij bier en sterke drank optreedt en
van 47% te zien.
dat het dus aan alcohol op zich zou kunnen liggen.
Hoewel de drinkers ten opzichte van de niet-drin-
Echter, ook een aantal studies had als uitkomst dat
kende groep significant jonger, beter geschoold,
wijn een meerwaarde had ten opzichte van alcohol
blanker, minder diabetes en een lagere bloeddruk
alleen. Hoe dan ook, het is nog steeds niet onom-
hadden, waren ze ook zwaarder en rookten ze meer.
stotelijk vastgesteld of het effect kan worden toege-
De onderzoekers realiseerden zich dat deze facto-
schreven aan de alcohol plus de stoffen uit de druif
ren ook het verschil in gezondheid tussen de twee
(zoals resveratrol) of aan alcohol alleen.
groepen konden verklaren. Echter, nadat voor al
Hieronder wordt een tweetal artikelen behandeld
deze factoren statistische correcties waren uitge-
die suggeren dat het met de name de alcohol is.
voerd, bleek het effect van alcohol er nog steeds
Deze recente studies zijn een voorbeeld van de vele
zeer significant uit te komen en een grote voorspel-
studies die inmiddels hebben laten zien dat een
lende waarde te hebben.
beperkte maar regelmatige consumptie van alcoho-
Naast dit soort studies waarin het gunstige effect
lische drank de kans op een hartaanval vermindert.
van alcohol in het algemeen wordt weergegeven,
In het Journal of the American Medical Association
zijn er ook een groot aantal studies waarin juist de
(18 april 2001) werd het gunstige effect van alcohol
meerwaarde van wijn (met bioactieve componenten
breed uitgemeten. In één van die studies blijkt dat
als resveratrol) wordt benadrukt boven het effect
de consumptie van alcohol in het jaar voorafgaande
van uitsluitend alcohol. (Voor een overzicht zie oa
aan een hartaanval significant samenhangt met de
de Gaetano, 2004).
overlevingskans na de hartaanval (Mukamal et al,
Wat de veranwoordelijke component dan ook moge
2001).
zijn, de conclusies hebben er inmiddels toe geleid
Van de ongeveer 1900 patiënten die een hartaanval
dat wijn een bescheiden plaatsje kreeg toebedeeld
kregen, bleek de helft níet te drinken, éénderde
in de zogenaamde Mediterrane Dieet Pyramide (fi-
bleek dagelijks één glas te drinken en 17% nuttigde
guur 1). Groenten, fruit, granen, olijfolie, zuivelpro-
méér dan een glas per dag. De lichte drinkers had-
ducten en wijn (maar dan met mate) in één gezon-
den een vermindering van het overlijdensrisico na
de adem. Bij de vernieuwde Schijf van Vijf die on-
een hartaanval van 20% ten opzichte van de ge-
langs in Nederland is geïntroduceerd, heeft men
heelonthouders. De vermindering was voor mannen
dat echter nog niet aangedurfd (figuur 2).
en vrouwen even groot. Daarbij maakte het overigens ook niet uit welk type alcoholische drank werd
Mediterraan dieet in Nederland?
genuttigd (wijn, bier of sterke drank).
Een aantal gunstige effecten van het Mediterrane
In de tweede studie in hetzelfde nummer werd ge-
dieet lijkt in de afgelopen jaren steeds beter te zijn
meld dat gematigde consumptie van alcoholische
onderbouwd. Wordt het dan niet tijd het dieet
drank door ouderen het risico op hartfalen met
wereldwijd over te nemen? En moet Nederland ook
maar liefst de helft deed afnemen.
niet aan het Mediterrane dieet?
tig jaargang 21|22
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde
>
61
>
F.A.C. Wiegant
Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet
‘Mediterrane voedsel’ zijn toegevoegd, bescher-
Figuur 2
De Schijf van Vijf
[www.voedingscentrum.nl]
mende effecten zien op verschillende risicofactoren
die met hart- en vaatziekten in verband worden gebracht.
Discussie en conclusie
Uit vele studies is naar voren gekomen dat het volgen van een Mediterraan dieet samenhangt met
een verminderd voorkomen van hart en vaatziekten
en andere chronische aandoeningen.
Er is een groot aantal studies verricht naar de verschillende elementen van het klassieke Mediterrane
dieet zoals dat destijds op Kreta voorkwam. Doel
was om een bepaalde component te achterhalen
die verantwoordelijk was voor het gezondheidsbevorderende effect.
Is het de olijfolie, is het de vis, zijn het de groente
en fruit, wellicht de wijn, of juist het ontbreken van
veel vlees? Van alle ingrediënten afzonderlijk zijn
inderdaad wel gezondheidsbevorderende effecten
waargenomen, maar ook weer niet zodanig dat ze
het effect van het dieet volledig kunnen verklaren.
Onlangs verscheen een studie waaraan 172 onderzoekscentra in Italië hadden deelgenomen (Barzi et
62
Volgens Prof. Katan van het Wageningen Food
al., 2003). Meer dan 11.000 mensen die een hart-
Centre, en Prof. Kromhout van het Rijksinstituut
aanval hadden gehad, kregen het advies meer in-
voor Volksgezondheid en Milieu, hoeft dat niet zo
grediënten van het Mediterrane dieet te eten (dus
nodig. Zij wijzen erop dat de levensverwachting in
meer vis, fruit, rauwe en gekookte groenten en olijf-
Nederland niet zo veel slechter is dan die in Zuid-
olie). Hoewel de Italiaanse populatie deze ingre-
Europa. Dat olijfolie niet zaligmakend is en dat de
diënten al gedeeltelijk at, nam na het advies de
inname van antioxidanten in het traditionele
consumptie ervan wel degelijk toe. 6 jaar lang wer-
Nederlandse voedingspatroon niet onderdoet voor
den de mensen gevolgd. Duidelijk bleek dat de
het Mediterrane dieet.
sterfte was afgenomen naarmate men méér van de
Zij erkennen wel dat de gedachte achter de Medi-
ingrediënten at. Wat ook bleek was dat dit effect
terrane voeding goed is, zeker als het gaat om de
niet aan één ingrediënt was toe te schrijven maar
promotie van plantaardige voedingsmiddelen. Maar
veelal aan een combinatie van de verschillende in-
dat de richtlijnen Goede Voeding van de Neder-
grediënten.
landse Gezondheidsraad niet wezenlijk verschillen
Dat laatste iets dat ook sterk wordt benadrukt door
van de aanbevelingen die gedaan worden in de
Martinez-Gonzalez & Estruch (2004). Het effect van
Mediterrane Piramide.
het totale dieet kan moeilijk verklaard worden door
Dat neemt niet weg dat bepaalde elementen zeker
de som van het effect van de onderdelen. Hetzelfde
interessant zijn om overname te overwegen. Zo la-
benadrukt ook Liu (2004) voor wat betreft het heil-
ten westerse diëten waaraan componenten uit het
zame effect van fytochemicaliën uit groente en fruit.
tig jaargang 21|22
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde
F.A.C. Wiegant
Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet
Het is het (synergistisch) samenspel van de vele af-
zonderlijke componenten die voor het uiteindelijke
Kraak H. (2000) Kansen voor een Mediterrane
voeding in Nederland’. Voeding nu, 2(7/8), pp.9-
gezondheidsbevorderende effect verantwoordelijk
lijken te zijn. Het willen toeschrijven van het effect
11
Kromhout D., Keys A., Arvanis C., Buzina R.,
van het Mediterrane dieet aan één afzonderlijk
Fidanza F., Jensen A., Menotti A., Nedeljkovic S.,
onderdeel of component, of het willen toeschrijven
Pekkarinen M., Simic B.S. and Toshima H. (1989)
van het effect van groente en fruit aan één antioxi-
Food consumption patterns on the 1960s in
dantmolecuul, lijkt daarmee niet zo zinvol. Wat dat
Seven Countries. Am. J. Clin. Nutr., 49(5), pp.889894
betreft zou er wat meer aandacht dienen te komen
voor een beter begrip van de synergistische interac-
>
Lee A., Thurnham D.I. and Chopra M. (2000)
Consumption of tomato products with olive oil
ties van afzonderlijke componenten.
but not sunflower oil increases the antioxidant
Literatuur
activity of plasma, Free Rad. Biol. Med., 29,
Abramson J.L., Williams S.A., Krumholz H.M. and
Vaccarino V. (2001) Moderate alcohol consump-
pp.1051-1055
sons, JAMA, 285(15), pp.1971-1977
Barzi F. et al (GISSI-Prevenzione investigators)
J. Nutr., 134, pp.3479S-3485S
Mediterranean diet, antioxidants and cancer: the
lity after myocardial infarction: results from the
need for randomized trials, Eur. J. Cancer
pp.604-611
Prevent., 13(4), pp.327-335
J.B., Mittleman M.A. (2001) Prior alcohol con-
and Iacoviello L. (2004) The Mediterranean
sumption and mortality following acute myocar-
logy to physiology and back, Pathophysiol.
dial infarction, JAMA, 285(15), pp.1965-1970
Ramirez-Tortosa M.C. et al. (1999) Extra-virgin
Haemost. Thromb. 2003/2004, 33, pp.466-471
olive oil increases the resistance of LDL to oxida-
Ferro-Luzzi A and Branca F. (1995) Mediterranean
tion more than refined olive oil in free-living men
diet Italian style: prototype of a healthy diet, Am.
with peripheral vascular disease, J. Nutr., 129,
J. Clin. Nutr., 61 (suppl.6), pp.1338S-1345S
pp.2177-2183
Heber H. (2004) Vegetables, fruits and phy-
Serra-Majem L., Ngo de la Cruz J., Ribas L. and
toestrogens in the prevention of diseases, J.
Salleras L. (2004) Mediterranean diet and health:
Postgrad. Med., 50(2), pp.145-149
is all the secret in olive oil?, Pathophysiol.
Kalmijn S. (2000) Goed bij je hoofd met de
Mediterrane tafel, in: Linnemans W.A.M. en
Mukamal K.J., MacLure M. Muller J.E., Sherwood
De Gaetano G., di Castelnuovo A., Donati M.B.,
Lecture: Wine and Thrombosis – from epidemio-
Martinez-Gonzalez M.A. and Estruch R. (2004)
(2003) Mediterranean diet and all-causes mortaGISSI-Prevenzione trial, Eur. J. Clin. Nutr., 57,
Liu R.H. (2004) Potential synergy of phytochemicals in cancer prevention: mechanisms of action,
tion and risk of heart failure among older per-
Haemost. Thromb. 2003/2004, 33, pp.461-465
Willett W.C., Sacks F., Trichopolou A., Drescher G.,
Pappot I.M. (eds), Goed oud worden in
Ferro-Luzzi A., Helsing E. and Trichopoulos D.
Nederland, De Driehoek, Amsterdam, pp45-51
(1995) Mediterranean diet pyramid, a cultural
Keys A., Menotti A. and Karvonene M.J. (1986)
model for healthy eating, Am. J. Clin. Nutr., 61
The diet and 15 years death rate in the Seven
(suppl.6), pp.1402S-1406S
Country Study, Am. J. Epidemiol., 124, pp.903-915
tig jaargang 21|22
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde
63
>
F.A.C. Wiegant
Gezondheidsbevorderende effecten van het Mediterrane dieet
Samenvatting
Gezondheidsbevorderende effecten van
het Mediterrane dieet
In dit artikel wordt ingegaan op het Mediterraan
houden voor het gezondheidsbevorderend effect.
dieet. Nadat via epidemiologisch onderzoek duide-
Ingegaan wordt op de rol van olijfolie, van vetzuren
lijk werd dat dit dieet een gezondheidsbevorderend
(balans tussen omega 6-vetzuren en omega 3-vet-
effect heeft, is men gaan zoeken welke onderdelen
zuren) en wijn. De (preventieve) effecten op hart- en
uit dit dieet verantwoordelijk kunnen worden ge-
vaatziekten komen daarbij uitgebreid aan bod.
Summary
Beneficial effects of the Mediterranean Diet
Epidemiological studies showed the Mediterranean
fatty acids, and wine were studied with respect to
Diet is beneficial for health. Studies explored which
(prevention of) heart disease and cardiovascular
of its elements contributed to this. Olive oil, especi-
problems.
ally the balance between Omega-3 and Omega-6
Key words
health
diet
Mediterranean
cardiovascular disease prevention
Auteur
F.A.C. Wiegant is celbioloog en werkzaam bij de
Faculteit Biologie, Universiteit Utrecht.
adres
Watermolen 26
64
3995 AP Houten
e [email protected]
tig jaargang 21|22
Deel 1: Voeding in gezondheidszorg en de geneeskunde