- VRG Gent

SAMENVATTING BOEK (+NOTITIES)
Julie Kerckaert | Geschiedenis van het publiekrecht en de politiek | Academiejaar 2014-2015
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: Inleiding: definitie, doelstellingen en aanpak ...................................................... 5
1.
Definitie: “geschiedenis van het publiekrecht en de politiek” ..................................... 5
1.1
Geschiedenis ......................................................................................................................... 5
1.2
Politiek ................................................................................................................................... 8
1.3
Publiekrecht .......................................................................................................................... 8
2.
De doelstellingen van deze cursus ..................................................................................... 10
2.1
Publiekrechtelijke basisbegrippen ................................................................................ 10
2.2
Recht als instrument van de macht ................................................................................ 11
2.3
Inzicht leidt tot relativering en kritiek ......................................................................... 11
2.4
Mijlpalen en culturele bagage ......................................................................................... 12
2.5
Tendensen............................................................................................................................. 12
2.6
Juridische en andere legitimaties ................................................................................... 13
3.
Aanpak ....................................................................................................................................... 13
3.1
Afbakening van het terrein ............................................................................................... 13
3.2
Cursus en examen ...............................................................................................................14
Hoofdstuk 2: De fundamenten van de Oudheid ...........................................................................14
1.
De oudste bouwstenen van het publiekrecht...................................................................14
1.1
De bakermat aan de Middellandse Zee .........................................................................14
1.2
Democratie, oligarchie, monarchie ................................................................................14
2.
Het spontaan gegroeide recht: het gewoonterecht.........................................................14
2.1
Wat is gewoonte? Legitimatie en bron ..........................................................................14
2.2
Bestaansvoorwaarden: herhaling en dwang ................................................................. 15
2.3
Kenmerken ........................................................................................................................... 15
2.4
De verhouding wet-gewoonte .......................................................................................... 15
2.5
Gewoonterecht versus specialisering en verschriftelijking ..................................... 15
3.
Het recht wordt een autonome wetenschap: het Romeinse recht .............................. 15
3.1
Belang en periodisering .................................................................................................... 15
3.2
Een kort historisch overzicht ........................................................................................... 15
4.
De Kerk ..................................................................................................................................... 20
4.1
De eerste drie eeuwen ....................................................................................................... 20
4.2
De Christianisering van de vierde eeuw ....................................................................... 20
4.3
De Kerk als brug tussen Oudheid en Middeleeuwen ................................................ 20
Hoofdstuk 3: De (vroege en volle) Middeleeuwen ....................................................................... 21
PAGINA 1
1.
De germaanse verwoesting en heropbouw ....................................................................... 21
1.1
Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke “achteruitgang”? .......... 21
1.2
Publiekrecht bij de Franken? ........................................................................................... 21
1.3
De Karolingische renaissance ......................................................................................... 23
1.4
Het Karolingische recht ................................................................................................... 23
1.5
Het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie ............................................................. 24
2.
De verbrokkeling van recht en macht ............................................................................... 28
2.1
De ondergang van het Karolingische rijk: de macht verbrokkelt .......................... 28
2.2
Enkele grenzen aan de verbrokkeling .......................................................................... 29
Hoofdstuk 4: De Late Middeleeuwen: soevereiniteitsaanspraken versus communalisme,
constitutionalisme en parlementarisme ....................................................................................... 32
1.
Communalisme ....................................................................................................................... 32
1.1
Stadsrechten ........................................................................................................................ 32
1.2
Stadspoorters: de eerste burgers .................................................................................... 32
1.3
De macht in de steden en de steden aan de macht.................................................... 32
2.
De soevereine vorst en het minder soevereine Vlaanderen ........................................ 32
2.1
Het soevereiniteitsstreven in theorie en praktijk ..................................................... 32
2.2
Het Vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302 ................................................................ 32
3.
Constitutionalisme ................................................................................................................ 32
3.1
Algemeen.............................................................................................................................. 32
3.2
Engeland ............................................................................................................................... 32
3.3
Constituties in de Zuidelijke Nederlanden? ............................................................... 32
4.
Parlementarisme .................................................................................................................... 32
4.1
Terminologische evoluties: curia, raad, parlement en vertegenwoordiging ...... 32
4.2
Engeland ............................................................................................................................... 32
4.3
Parlementen in de Zuidelijke Nederlanden? .............................................................. 32
4.4
Evaluatie: vertegenwoordiging en democratie ........................................................... 32
5.
Een vernieuwde Kerk............................................................................................................. 32
5.1
De Gregoriaanse hervorming en de investituurstrijd............................................... 32
5.2
De geboorte van de canonistiek ..................................................................................... 32
6.
De renaissance van de twaalfde eeuw ............................................................................... 32
6.1
De herboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht ................. 32
6.2
De (her)geboorte van de wetgeving .............................................................................. 32
6.3
Begin van de bureaucratisering ...................................................................................... 33
6.4
De invloed van de rechtswetenschap op het strafrecht............................................ 33
PAGINA 2
6.5
Het succes van de Romeinsrechtelijke receptie ......................................................... 33
Hoofdstuk 5: De Vroegmoderne Tijd: ontwikkeling van de soevereine nationale staat ... 33
1.
Bourgondische, Spaanse, Oostenrijkse en bijna afhankelijke Nederlanden .......... 33
1.1
De Bourgondiërs, Keizer Karel en de 17 provinciën .................................................. 33
1.2
De scheuring van de Nederlanden ................................................................................. 33
1.3
Albrecht en Isabella: quasi-soevereine vorsten in de Zuidelijke Nederlanden .. 33
1.4
De Spaanse en Oostenrijkse periodes........................................................................... 33
2.
De uitbouw van de staatsmacht .......................................................................................... 33
2.1
Theoretische onderbouwing van het absolutisme .................................................... 33
2.2
Het absolutisme in praktijk ............................................................................................ 33
2.3
Het verplicht absolutisme en het Natuurrecht .......................................................... 33
2.4
Bureaucratisering: de boom van de instellingen ....................................................... 33
3.
De evolutie van het recht ..................................................................................................... 33
3.1
Wetgeving, codificatie en homologatie ........................................................................ 33
3.2
Verschriftelijking en “nationale” eenmaking van het recht .................................... 33
3.3
Het gruwelijke strafrecht en pleidooien voor humanisering ................................. 33
Hoofdstuk 6: Revoluties luiden de doodsklok over het Ancien Régime ............................... 33
1.
De Verenigde Staten van Amerika: een nieuw staats- en burgerconcept ................. 33
1.1
De Amerikaanse onafhankelijkheid en fundamentele teksten ............................. 34
1.2
Een federale staat met scheiding der machten........................................................... 34
1.3
De fundamentele rechten ................................................................................................ 34
2.
De Franse Revolutie en de Franse invloed in België...................................................... 35
2.1
De Franse Revolutie .......................................................................................................... 35
2.2
De latere Franse evoluties en het belang van de Franse invloed voor België ..... 35
3.
Het einde van het Ancien Régime in de Zuidelijke Nederlanden .............................. 35
Hoofdstuk 7: De negentiende eeuw: creatie van een nieuwe staat ......................................... 35
1.
Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden ..................................................................... 35
1.1
Ontstaan ............................................................................................................................... 35
1.2
Kroniek van een aangekondigde breuk ....................................................................... 35
2.
Het onafhankelijke België.................................................................................................... 35
2.1
De Belgische Grondwet: een pragmatisch conservatisme ....................................... 35
2.2
België tot aan de Eerste Wereldoorlog ......................................................................... 35
Hoofdstuk 8: De twintigste eeuw..................................................................................................... 35
1.
“Crisismomenten” temperen het vooruitgangsoptimisme .......................................... 35
1.1
Inleiding ............................................................................................................................... 35
PAGINA 3
1.2
Het communisme ............................................................................................................... 35
1.3
De vestiging van het Derde Rijk ..................................................................................... 35
1.4
België en de Wereldoorlogen .......................................................................................... 35
1.5
De last van het verleden ................................................................................................... 36
2.
Verfijning en mondialisering van structuren en mensenrechten: de rechtsstaat . 36
2.1
Het ideaal van de rechtsstaat .......................................................................................... 36
2.2
Verbreding: internationale bekommernis .................................................................. 36
2.3
Verdieping: naar de effectieve realisatie van de materiële rechtsstaat ................ 36
2.4
Maar toch nog werk aan de winkel ................................................................................ 36
Hoofdstuk 9: De Belgische partij(politiek) ................................................................................... 36
1.
De politieke partijen en de klassieke Belgische breuklijnen (de verzuiling) ......... 36
1.1
Definitie en “wettelijke” statuut van partijen ............................................................. 36
1.2
Ontstaanstheorieën en functies ..................................................................................... 36
1.3
Summiere geschiedenis van de belangrijkste Belgische partijen .......................... 36
2.
De belangrijkste politieke evoluties.................................................................................. 36
2.1
Kerk en staat en het ideologische debat ...................................................................... 36
2.2
Verdere uitbouw van de verzorgingsstaat via overlegdemocratie ......................... 36
2.3
Van Vlaamse ontvoogding tot federale staat .............................................................. 36
2.4
De rol van de vorst ............................................................................................................. 37
Woordenlijst ......................................................................................................................................... 37
PAGINA 4
Hoofdstuk 1: Inleiding: definitie, doelstellingen en
aanpak
1. DEFINITIE: “GESCHIEDENIS VAN HET PUBLIEKRECHT
EN DE POLITIEK”
1.1 Geschiedenis
We bekijken de geschiedenis van het recht als het ware door een achteruitkijkspiegel. We
benaderen het verleden dat vandaag de dag nog relevant is. Door de bouwstenen van het
heden te onderzoeken, kunnen we het heden ook beter verstaan.
1.1.1
De historische benadering is een metajuridische benadering
Metajuridische vakgebieden bestuderen het recht vanuit een andere wetenschap.



Rechtstheologie
Rechtsfilosofie: De rechtsfilosofie beschrijft de ideale organisatie van de wetgeving,
het bestuur en de rechtspraak.
Rechtseconomie: De rechtseconomie probeert juridische problemen en de werking
van juridische regels op te lossen a.d.h.v. economische modellen.
Ook de rechtsgeschiedenis is een metajuridisch vak. Dit wil zeggen dat de
rechtshistoricus het juridische paradigma bestudeert als een buitenstaander.


Een paradigma: De veronderstellingen waarop een wetenschap is gebaseerd en
gebouwd.
Het juridisch paradigma: “Nemo censetur ignorare legem”, niemand wordt geacht
de wet niet te kennen.
In de negentiende-eeuwse Historische Rechtsschule ontstond er onder impuls van Carl
Friedrich von Savigny (1779-1861) een nieuw paradigma. Het paradigma houdt in dat elk
recht een eigen Volksgeist uitdrukt.
1.1.2
De wisselwerking tussen recht(swetenschap) en geschiedenis(wetenschap)
Bijdragen van de geschiedeniswetenschap aan de rechtswetenschap:

Heuristiek:
“Tempus regit actum”, tijd heeft invloed op het recht. De geschiedeniswetenschap levert
wetsgeschiedkundige aanduidingen bij geconsolideerde wetboeken. Op deze manier
kunnen normen correct worden toegepast in de tijd.

Interpretatie:
Wetshistorische interpretatie
Bij de wetshistorische interpretatie onderzoekt men de voorbereidende
documenten vervaardigd bij de totstandkoming van een wet: het
wetsontwerp, het wetsvoorstel, de memorie van toelichting, het verslag, de
bespreking in de parlementaire commissie en de amendementen.
Men gaat hier op zoek naar de ratio legis (“de reden van de wet”).
PAGINA 5
Rechtshistorische interpretatie sensu stricto (“in enge zin”)
Bij deze vorm van interpretatie gaat men de indirecte bronnen van een regel
onderzoeken, dus niet alleen de voorbereidende documenten, maar ook de
wetgeving, rechtspraak en rechtsleer.
Men gaat hier op zoek naar de bredere maatschappelijke en wetenschappelijke context.

Inhoud van het recht:
De geschiedenis levert vaak argumenten voor het verdedigen van publiekrechtelijke
standpunten. Dit komt vaak voor bij het constitutionalisme, waar “verworven” rechten
een belangrijke rol spelen. De geschiedeniswetenschap zorgt hier dus voor het
aanleveren van de inhoud van het recht.

Inhoud van de feiten:
De historicus kan ingezet worden als gerechtelijk expert voor het bewijs van feiten die
juridisch relevant zijn.
Bijdragen van het recht aan de geschiedenis:
Het recht zorgt voor bronnen.


1.1.3
Formele rechtsbronnen: wetgeving, rechtspraak, rechtsleer, gewoonterecht en de
algemene rechtsbeginselen
Contracten, testamenten, registers, …
Continuïteit
Recht ontwikkelt zich voortdurend. Meestal gebeurt dit volgens een geleidelijke evolutie,
revolutionaire periodes zijn uitzonderingen. Bestaande normen passen zich aan de
maatschappelijke ontwikkelingen aan.
Toch zijn er dus weinig échte breuken in de rechtsontwikkeling, vandaar dat men spreekt
van continuïteit. De continuïteit kan zowel materieel als formeel zijn.
1.1.4

Materiële continuïteit
Men spreekt van materiële continuïteit wanneer in twee verschillende tijdperken
een systeem inhoudelijk hetzelfde blijft, maar de vorm en de termen die gebruikt
worden gewijzigd zijn.
(Bv. ‘Armenzorg’ van Kerk naar staat)

Formele continuïteit
Bij formele continuïteit blijft alles ongewijzigd in het ‘wettelijke land’, maar de
zaken in het ‘werkelijke land’ zijn gewijzigd.
(Bv. Schuttersgilden)
Historische kritiek
In de rechtsgeschiedenis is het belangrijk om steeds kritisch te blijven. Er is nl. een zeer
groot verschil tussen het ‘wettelijke land’ en het ‘werkelijke land’. De doodstraf bleef
bijvoorbeeld zeer lang in de wet staan, terwijl ze de facto níét meer werd uitgevoerd. We
mogen ons m.a.w. niet beperken tot de studie van de normatieve bronnen, we moeten ons
vooral richten naar de rechtspraktijk (‘law in action’).
PAGINA 6
(Zie: De Magna Carta (1215) en de Carolijnse Concessie (1540))
1.1.5
Historische achtergrond
Als student is het belangrijk een algemene achtergrond kennis te hebben en de
belangrijkste historische basisbegrippen te begrijpen. Om alles overzichtelijk te maken
delen we de tijd in perioden in.
Traditionele indeling




Oudheid
Middeleeuwen
Vroegmoderne (of Nieuwe) Tijd
Hedendaagse Tijdvak
Politieke indeling (a.d.h.v. machthebbers in onze streek)










Romeinse periode
Merovingische periode
Karolingische periode
Tijd van de territoriale vorstendommen (Graven v. Vlaanderen, Hertogen v.
Brabant): 1000-1384
Bourgondische periode: 1384-1482
Spaanse periode: 1482-1713
Oostenrijkse periode: 1713-1795
Franse periode (Franse revolutie + Napoleon): 1795-1815
Hollandse periode (Verenigd Koninkrijk der Nederlanden): 1815-1830
België: 1830-…
Rechtshistorische indeling



Gewoonterecht
Receptie (van het Romeinse recht)
Nationale wetboeken: ‘Les cinq codes’ (le Code civil, le Code de procédure civile, le
Code de commerce, le Code pénal, le Code d’instruction criminelle)
Historische kennismaking met de faculteit
Rechtswetenschap



De rechtswetenschap ontstond in Bologna in de late elfde eeuw. Men herontdekte
de Justiniaanse codificaties.
Universiteiten bestudeerden het Romeinse en het canonieke recht. Waardoor deze
zich konden verspreiden over heel Europa.
In 1425 wordt Leuven bereikt.
Universiteit Gent



In 1817 wordt de universiteit opgericht. Op dat moment is Willem I aan de macht.
De universiteit is ontstaan in het Baudeloklooster.
De oorspronkelijke onderwijstaal was het Latijn, pas in 1930 was er onderwijs in de
eigen Vlaamse taal.
PAGINA 7
1.2 Politiek
Zoals Patrice de Nény al zei, geschiedenis is moeilijk los te koppelen van de politieke en
rechtelijke systemen. Zo is het ook niet mogelijk recht los te koppelen van macht. Macht wordt
algemeen gedefinieerd als het vermogen om iets te realiseren tegen weerstanden in.
Wanneer men ons beperkt tot het politieke aspect, dan heeft men het over macht tussen de
overheid en de rechtssubjecten, overheden onderling en dergelijke. Wanneer men politieke
macht kan legitimeren, spreekt men van ‘gezag’.
Volgens de socioloog Max Weber gebeurt de legitimatie van de macht op drie manieren:
1.
2.
3.
Traditie (bv. een monarchie)
Charisma (bv. Hitler)
Rationeel denken (bv. leiders gekozen door verkiezingen)
We kunnen het begrip politiek beschrijven als de kennis en kunst om de samenleving te
organiseren. De term heeft echter een positieve en negatieve bijklank:


Positieve betekenis: Het streven naar de ideale samenleving.
Negatieve betekenis: De negatieve omschrijft politiek als een spel om zoveel
mogelijk macht te verwerven.
1.3 Publiekrecht
1.3.1
Wat is publiekrecht?
Het publiekrecht is nauw verbonden met ‘macht’. Het publiekrecht regelt de verhoudingen
tussen de machthebber en de machtsonderhorige. Men spreekt van verticale
verhoudingen.
Publiekrecht sensu stricto
Publiekrecht in de enge zin houdt het staatsrecht in. Dit recht regelt de organisatie van de
staat. Samen met de fundamentele rechten vormt het staatsrecht het grondwettelijke
recht.
Publiekrecht sensu lato
Verder bevat het publiekrecht ook nog het strafrecht, het fiscaalrecht, het administratief
recht, het procesrecht en het volkenrecht.
Onderscheid publiekrecht en privaatrecht
Het is vaak zeer moeilijk een onderscheid te maken tussen het publiekrecht en het
privaatrecht. De volgende aspecten kunnen ons helpen:



De verhoudingen bij het publiekrecht zijn verticaal, bij het privaatrecht
horizontaal.
Het publiekrecht en het privaatrecht hebben verschillende wetboeken en
rechtbanken.
Er liggen verschillende denkcategorieën aan de basis van beide. Bij het
privaatrecht is het de goede trouw, bij het publiekrecht gelden principes als
continuïteit en openbaarheid van de openbare dienst en dergelijke.
PAGINA 8


Het publiekrecht viseert het algemeen nut, het privaatrecht daarentegen het
particulier nut.
Verder kan men het publiekrecht onderscheiden van het privaatrecht door de inzet
van het machtsmonopolie. De machts- of geweldmonopolie houdt in dat énkel de
overheid ‘geweld’ mag gebruiken. (bv. een onteigeningsprocedure)
Opmerking: De aard van de betrokken partijen is GEEN criterium.
Wat is het belang van het onderscheid tussen het privaat- en het publiekrecht?




1.3.2
Gerechtelijke bevoegdheid: Het onderscheid is belangrijk omdat er verschillende
rechtbanken bevoegd zijn.
Heuristiek: In welk wetboeken zoeken we?
Terminologie: Verscheidene termen hebben een verschillende betekenis in het
publiekrecht en het privaatrecht. Het onderscheid is dus noodzakelijk om
verwarring te voorkomen.
Denkcategorieën
Het ontstaan van het publiekrecht
Romeins recht


Bij de Romeinen was er geen indeling tussen publiekrecht en privaatrecht, er werd
wel onderscheid gemaakt tussen regelingen van publiek nut en regelingen van
privaat nut.
Het ‘ius publicum’ (publicus –> poplicus –> populus -leger-) dat de Romeinen
kenden blijkt in eerste betekenis verband te hebben gehouden met het militaire
regime. Verder hield men zich in de Justiniaanse codificatie ook bezig met het
regelen van de openbare eredienst, wat met de hedendaagse scheiding tussen
Kerk en staat ondenkbaar is.
Middeleeuwen


Isidorus van Sevilla (vroege middeleeuwen) maakt in zijn ‘Etymologiae’
onderscheid tussen enerzijds de ‘utilitas publica’ en anderzijds de ‘privata
commoda’.
In het Decretum Gratiani (12de eeuw) wordt er een definitie van ‘wet’ gegeven.
Daarin is te lezen dat de wet niet zou opgesteld zijn voor privaat belang, dan wel ten
bate van alle burgers. Dit strookte natuurlijk niet met de werkelijkheid. Het
Decretum Gratiani betekende de geboorte van de canonieke rechtswetenschap.
Vroegmoderne Tijd




In de Vroegmoderne Tijd nog wordt het onderscheid tussen publiek- en
privaatrecht gemaakt a.d.h.v. de formele rechtsbron en niet a.d.h.v. de geregelde
materie. (‘Le droit public’)
16de eeuw: Filips Wielant (de raadsheer van Keizer Karel) verwetenschappelijkt het
recht. Het is echter Joost De Damhouder die internationaal bekend wordt door
het kopiëren van Wielants zijn werk (d.m.v. de boekdrukkunst).
17de eeuw: Perez schrijft voor het eerste een boek dat enkel nog over het
publiekrecht gaat.
18de eeuw: De eerste leerstoelen van het publiekrecht ontstaan.
PAGINA 9
Opmerking: Middeleeuwen en Vroegmoderne Tijd: de facto geen scheiding
Patrimoniumgedachte: “Publieke macht is een privaat vermogen.”



Op internationaal vlak: De oorlogen waren gewoonweg familiale kwesties, de
huwelijken en kinderen werden geplaatst op een schaakbord.
Op nationaal vlak
Op lokaal vlak
Zie: de Blijde Inkomst (1356) (beperking van de patrimoniumgedachte)
Hoe komt het dat er uiteindelijk toch een scheiding komt tussen beiden?
Men herontdekte het Romeinse recht en het Kerkelijke recht.


Corpus Iuris Civilis: Het Romeinse recht wordt bestudeerd door civilisten (=
legisten). Het Corpus Iuris Civilis bestaat uit vier instituten:
1. De personen in het recht
2. De zaken in het recht
3. De wijze waarop zaken worden verhandeld
4. Het procederen
Corpus Iuris Canonici: Het Kerkelijke recht wordt bestudeerd door canonisten.
De ‘receptie’ werd echter ingezet als middel in de politieke strijd door ‘soevereine’
vorsten. Het gewoonterecht dat gold werd officieel erkend (= homologatie van het
gewoonterecht). Verder werd de regeling van de instelling opgenomen in een
opgetekende gewoonte. Dit kon echter niet blijven duren. Eind 18 de eeuw kwamen er
fundamentele rechten én een volkswil tégen de vorst.
2. DE DOELSTELLINGEN VAN DEZE CURSUS
2.1 Publiekrechtelijke basisbegrippen
Het is belangrijk om als jurist in spe de strikte terminologie van het juridische discours te
hanteren. De betekenis van de begrippen wordt vooral gegeven door de wet, maar ook door de
rechtspraak en de rechtsleer. De betekenis van de begrippen is steeds historisch bepaald.
Staat:






Vrij objectief begrip
Etymologisch: “status rei publicae”, de toestand van de publieke zaak
Middeleeuwen: Het begrip staat wordt theoretisch ontwikkeld.
Vroegmoderne Tijd: Staten beginnen autonoom, als aparte rechtspersonen op te
treden.
Een staat beschikt over: een min of meer vastliggend territorium, een bevolking
die een legitiem gezag aanvaardt en een eigen rechtssysteem.
Het is essentieel dat een staat erkend wordt door andere staten van de
internationale gemeenschap.
Natie:


Subjectief begrip
Etymologisch: “nasci”, van nature
PAGINA 10

Een natie is eigenlijk een utopie die gebouwd wordt op gezamenlijke afstamming,
taal en geschiedenis.
Volk:

Etnologisch begrip, géén juridisch begrip
2.2 Recht als instrument van de macht
Recht is het resultaat van machtsfactoren
Het is onmogelijk te ontkennen dat rechtsbronnen gestuurd worden door sociale en
politieke machten.
Engelse recht:
De rechtsbedeling in Engeland was in handen van de oligarchie, de macht was in
handen van een kleine groep mensen. Het Engelse recht, de ‘common law’, stelde
de machtspositie van de oligarchie veilig.
Continentaal recht:
Op het continent werd het Romeinse recht herontdekt. Het autoritaire karakter
van het Justiniaanse recht kon perfect gebruikt worden door de opkomende
monarchieën.
A fortiori (sterker nog) in het publiekrecht
In het publiekrecht wordt het nog duidelijker dat recht een instrument is van de macht,
aangezien men hier te maken heeft met verticale verhoudingen (machthebber –
machtsonderhorigen).
Instrumenteel karakter – ‘social engineering’
In het hedendaagse recht worden wetten gebruikt als instrumenten. De wetten worden
snel gewijzigd, aangemaakt en verworpen.
(Bv. Een oma verslikt zich in een flipo -> er komt een wet die flipo’s verbiedt.)
2.3 Inzicht leidt tot relativering en kritiek
Niet énkel de macht bepaalt het recht. Andere factoren zoals cultuur, taal, geografie enzoverder
spelen ook een rol. Zelfs toeval bepaalt soms het recht.
Een jurist kan ten aanzien van de huidige toestand twee houdingen aannemen:


Een conservatieve houding: Een conservatieve jurist stelt dat de regeling
historisch gegroeid is. Hij blijft binnen het rechtswetenschappelijke paradigma.
Een progressieve houding: De progressieve jurist stelt vast dat een regeling
historisch gegroeid is, maar ziet ook dat deze botst met sociale ontwikkelingen.
PAGINA 11
Voorbeeld: Het bicameralisme
De conservatieve jurist aanvaardt dit fenomeen. De progressieve daarentegen volgt
Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872) en ziet in dat het behoud van de Eerste
Kamer weinig zin heeft.
Men kan ook twee algemene houdingen aannemen ten aanzien van de rol van het recht:


Dekmantelfunctie: Men kan het juridisch instrument zien als een middel tot
ordening van de maatschappij. De functie is dan stabiliserend.
Speerpuntfunctie: Als men spreekt van een speerpuntfunctie, dan ziet met het
juridische als een middel tot sturing en verandering.
2.4 Mijlpalen en culturele bagage
Oude staatsrechtelijke ideeën verdienen onze aandacht. De juridische antiquiteiten hebben
een grote culturele waarde. Zo zijn er ook enkele rechtsculturele “musts”: de Codex
Hammoerabi, Justinianus in de mozaïken van Ravenna, le Code Napoléon, enz.
Rechtsgeschiedenis en cultuur geschiedenis raken elkaar




Rechtsarcheologie: Rechtsarcheologen onderzoeken de materiële sporen van recht
en rechtspraak.
Rechtsiconografie
Kunst- en literatuurhistoriek
Filmhistoriek (bv. 12 Angry Men, To Kill a Mockingbird, …)
2.5 Tendensen
De historische kijk laat ons toe om de evoluties van op een afstand te bekijken. Als we dit doen,
kunnen we duidelijke tendensen waarnemen.




Verfijning: Er vindt een sclerose plaats in tal van rechtstakken.
Specialisering: Men gaat zich specialiseren in specifieke rechtstakken.
Verschriftelijking: Het aantal geschreven bronnen neemt toe.
Internationalisering
De tendensen kunnen zich op verschillende manieren gedragen:




Rechtlijnig
Recurrent: Sommige thema’s steken herhaaldelijk de kop op, om dan vervolgens
weer te verdwijnen of minstens geneutraliseerd te worden.
These, antithese, synthese
These: Een propositie
Antithese: Negatie van de these als reactie op de propositie
Synthese: Verzoent de these en antithese door gezamenlijke waarheden te
combineren
Ascending (citizen)/descending (subject) theory of power
Ascending: De macht komt vanuit het volk.
Descending: De macht komt van het bestuur, die het zag afdwingt.
PAGINA 12
2.6 Juridische en andere legitimaties
Waarom gehoorzaamt de bestuurde aan de bestuurder? Socioloog Max Weber (1864-1920)
kwam tot de conclusie dat het gezag zich op drie wijzen legitimeert:
1.
Charismatische gezagstype
 Leidersfiguur die respect afdwingt
 Macht staat of valt met die persoon
 Probleem: opvolging is niet gegarandeerd
Traditionele gezagstype
 Machtssituatie wordt aanvaard omdat het altijd zo geweest is
 Macht van de gewoonte
 Erfopvolging
Rationele gezag
 Legitimatievorm van onze hedendaagse samenleving
 Wetenschappelijk paradigma van doorslaggevend belang
 Probleem: niemand is in staat het volledige recht te kennen
2.
3.
Ook het recht zelf moet gelegitimeerd zijn
1.
2.
3.
Charismatisch – Geopenbaard recht
Traditioneel – Gewoonterecht
Rationeel – Geleerde recht
Voorbeeld geopenbaard recht: Codex Hammoerabi (18de eeuw v. Chr.)
“Hammoerabi, koning van het recht, het is aan mij dat Samas de wetten heeft kenbaar
gemaakt.”
3. AANPAK
3.1 Afbakening van het terrein
3.1.1
Chronologisch
Ratione temporis
We zullen in de loop van het semester steeds chronologisch te werk gaan.
3.1.2
Geografisch
Ratione loci
Eerste concentrische cirkel: Vlaanderen
We concentreren vooral op Vlaanderen. We moeten echter weten dat het historische
graafschap Vlaanderen NIET overeenkomt met het territorium van het huidige Vlaamse
Gewest.
Het graafschap Vlaanderen bestond uit twee delen: Kroon-Vlaanderen, ten westen van
de Schelde (Franse rijk) en Rijks-Vlaanderen (Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie).
PAGINA 13
Tweede concentrische cirkel: België
België bestaat pas sinds 1830, maar de Zuidelijke Nederlanden zijn de historische
voorloper hiervan.
Derde concentrische cirkel: buurlanden
Verschillende buurlanden lieten hun juridische invloed gelden.
Vierde concentrische cirkel: vreemde rechtssystemen
Sommige elementen uit vreemde rechtssystemen hebben indirect onze eigen evolutie
gestuurd.
3.1.3
Thematisch
Ratione materiae
We zullen onze aandacht vestigen op het staatsrecht en een aantal constitutionele teksten.
3.2 Cursus en examen
Hoofdstuk 2: De fundamenten van de Oudheid
1. DE OUDSTE BOUWSTENEN VAN HET PUBLIEKRECHT
1.1 De bakermat aan de Middellandse Zee
West-Europa heeft veel gehaald bij de antieke culturen. Onze monotheïstische religies van
Jeruzalem, onze rationaliteit van Athene en ons recht van Rome.
Griekse filosofen: niet te kennen.
1.2 Democratie, oligarchie, monarchie
Niet te kennen.
2. HET SPONTAAN GEGROEIDE RECHT: HET
GEWOONTERECHT
2.1 Wat is gewoonte? Legitimatie en bron
Wanneer men de maatschappelijke organisatie pragmatisch benadert, komt men bij het
gewoonterecht. Het gewoonterecht is de historisch belangrijkste formele rechtsbron, het is
tevens ook de belangrijkste legitimatie van het recht.
Gewoonterecht ontstaat spontaan. Men volgt de regels, omdat men het altijd doet. Recht is wat
er steeds geweest is. Gewoonterechtelijke regels worden het vaakst vastgesteld in de
rechtspraak.
Voor degene die het gewoonterecht toepassen lijkt het statisch, het evolueert echter wél. We
kunnen stellen dat gewoonterecht statisch evolutief is.
PAGINA 14
2.2 Bestaansvoorwaarden: herhaling en dwang
Herhaling (statenpraktijk)
Dit element is objectief. Er is herhaling nodig vooraleer men kan spreken van een
gewoonte.
Sanctie, dwang (opinio juris)
Het rechtssubject moet zich als het ware gedwongen voelen. De gewoonte moet
aanvaard worden als een regel.
2.3 Kenmerken
1.
2.
3.
4.
Het gewoonterecht ontstaat spontaan en is dus ongeschreven.
Moeilijk te bewijzen (omdat het ongeschreven is)
Versnipperd (territorialiteit – personaliteit)
Positief: Lokaal aangepast
Negatief: Conflicten
Typisch voor minder ontwikkelde maatschappij
2.4 De verhouding wet-gewoonte
Niet te kennen.
2.5 Gewoonterecht versus specialisering en verschriftelijking
Niet te kennen.
3. HET RECHT WORDT EEN AUTONOME WETENSCHAP:
HET ROMEINSE RECHT
3.1 Belang en periodisering
Het Romeinse recht is op verschillende vlakken zeer belangrijk voor de ontwikkeling van ons
rechtssysteem.




Terminologie
Indelingen
Basisconcepten
Vorsten spiegelen zich aan keizers
Ons rechtssysteem is in feite gebouwd op Romeinse fundamenten. De invloed is echter wel
veel groter op het privaatrecht, dan op het publiekrecht.
Na het ontdekken van het Corpus Iuris Civilis in de 11e eeuw, ontstond er een gemeenschappelijk
rechtsdenken, het zogenaamde ius commune.
3.2 Een kort historisch overzicht
3.2.1
Het oud-Romeinse recht (ca. 753 v.Chr. – ca. 250 v. Chr.)
Geschiedenis
Volgens de legende van Romulus en Remus is Rome in 753 v. Chr. Gesticht.
PAGINA 15




Men had te maken met een stadstaat die militair sterk was.
De “civis” (= Romeinse burger) kon genieten van de rechten van het ius civile.
Wie ging strijden had recht op bepaalde libertates (= vrijheden).
De familia is de verzamelnaam voor de groep mensen, de goederen en de gronden
die beheerd werden door een pater familias.
Instellingen
Tot ca. 510 v. Chr.




Rome = koninkrijk
De koning was de militaire aanvoerder.
De koning had het imperium, maar werd beperkt door de libertates (= mos
maiorum) van de strijders.
Er bestonden drie standen: de patriciërs (de grondbezitters), de plebejers (hadden
geen rijkdom, maar wel vrijheid) en de cliëntes (waren verbonden aan de
patriciërs).
Vanaf 510 v. Chr.



-
-
Drie comitia (patriciërs en plebejers) : comitia centuriata (op basis van militaire
grondslag), comitia tributa (op basis van de stadswijken) en de comitia curiata (op basis
van territoriale indeling)
Het concilium plebis (enkel plebejers)

-
Rome = republiek
Senaat: Men spreekt ook wel van de “raad van de ouden”. Hierin zetelden de
hoofden van de patricische families (en later ook plebejers).
Vier volksvergaderingen:
Openbare functies werden vervuld door magistraten:
-
Priesters: religieuze opdrachten
Consuls: politieke en militaire bevoegdheden
Praetoren: juridische bevoegdheden
Censoren: toezicht op het bewaren van de goede zeden en opstellen van de vijfjaarlijkse
volkstelling
Quaestoren: openbare financiën
Aedielen: marktaangelegenheden
Volkstribunen: beschermen van de plebejers tegen de patriciërs
-
Bij het uitvoeren van de magistraatfuncties gold:
Annualiteit: aanstelling van slechts 1 jaar -> voorkomen machtsmisbruik
Collegialiteit: meerdere magistraten per functie -> controlefunctie (a.d.h.v. veto)
Dictator: De dictator is één man, door de consul aangesteld, die in noodsituaties
bijzondere volmachten heeft.
Er gold een hiërarchie tussen hogere magistraten en lagere magistraten. Magistraten
konden door de Senaat ter verantwoording geroepen worden.
PAGINA 16
Rechtsbronnen





3.2.2
Mos marium = gewoonterecht
Leges regiae of Koningswetten (500 v. Chr.): Men heeft het hier over een
verzameling van rechtspraak van de koningen.
Twaalftafelenwet (450 v. Chr.): Deze Twaalftafelen behandelt vooral regelingen
tussen militairen. Ook garandeert ze de gelijkberechtiging van patriciërs en
plebejers.
De Senaat had in deze periode slechts de functie van advies geven. Hun
raadsbesluiten (senatusconsulta) waren niet bindend.
De wetten werden gemaakt door de volksvergaderingen. De comitia maakten
leges en de volksraad maakte plebiscieten. De plebiscieten golden oorspronkelijk
enkel voor de plebejers. Vanaf de Lex Hortensia (278 v. Chr.) golden de
plebiscieten ook voor iedereen en werden ze ook leges genoemd.
Het voor-klassieke recht (ca. 250 v. Chr. – ca. 0)
Geschiedenis
De Romeinen bouwden een wereldrijk uit. Dit werd mogelijk gemaakt door een sterke
militaire organisatie. Rome werd een wereldstad, maar er was sprake van moreel verval
(toezicht van de censoren verzwakte).
Instellingen


Naast de praetor urbanus ontstond de praetor peregrinus. De praetor peregrinus hield
zich bezig met de geschillen tussen Romeinse burgers en vreemdelingen en
vreemdelingen onderling.
Provinciegouverneurs werden aangesteld. (Dit was noodzakelijk omwille van de
verschillende veroveringen.)
Rechtsbronnen
De gewoonte werd steeds minder belangrijk. De wetten en plebiscieten daarentegen kregen een
grotere rol.
In deze tijd kwam het magistratenrecht tot ontwikkeling. Om dit te begrijpen, is het
noodzakelijk het procesrecht uiteen te zetten:
-
De eerste fase = apud praetorem: De praetor verleent een formule (de actio) aan de
eisende partij.
De tweede fase: De eiser stapt met deze formule naar de eigenlijke rechter. Deze moet
de formule toepassen.
De actiones die een praetor verleent maakt hij bekend in zijn edict. De praetor doet via dit
proces eigenlijk aan materiële rechtsvorming.
-
Ius civile = oude wetten en gewoonten
Ius honorarium (genoemd naar de ere-functie van de magistraten) = soepeler recht
Ius gentium (gecreëerd door de praetor peregrinus) = het recht van de vreemdelingen
Opmerking: Het ius gentium in deze betekenis mag niet verward worden met zijn
andere betekenis, nl. het recht dat de relaties beheerst tussen volken (= volkenrecht).
PAGINA 17
In deze periode ontwikkelde de doctrine zich ook als formele rechtsbron. Er waren
jurisprudentes (= kenners van het recht) die advies gaven in zowel de eerste als in de
tweede fase van het proces.
3.2.3
Het klassieke recht (ca. 0 – ca. 250)
Geschiedenis
Naarmate het einde van de republikeinse periode naderde, waren er heel wat burgeroorlogen. Er
ontstond een nieuw systeem waarbij bijna alle macht in handen werd gegeven van de princeps.
Het keizerrijk was geboren.
-
De republikeinse instellingen bleven formeel bestaan.
Het Pax Romana zorgde voor een hoogtepunt van de macht in de provincies.
Met de Constitutio Antoniniana (212) verleende Caracalla aan bijna alle inwoners
burgerrechten. (Dit zorgde voor een waziger onderscheid tussen het ius civile en het ius
gentium!)
Instellingen
De nieuwe instelling bij uitstek was het keizerschap.
-
De keizer had de functie van consul, censor en tribuun. (NIET van praetor)
De keizer benoemde de leden van de Senaat.
De administratie werd uitgebouwd a.d.h.v. praefecti (topambtenaren).
Rechtsbronnen



-
-
Magistraten namen het edict van hun voorganger over. Keizer Hadrianus zorgt d.m.v.
het Edictum perpetuum (135) dat er een ‘eeuwig edict’ ontstond dat niet jaarlijks
hernieuwd hoefde te worden.
De gerechtelijke procedure nam een nieuwe vorm aan, genaamd de cognito
extraordinaria. De keizer werd de bron van al het recht, hij zal ook zelf rechtspreken.
Lagere ambtenaren spreken in zijn naam recht, maar er is sprake van het recht op hoger
beroep, wanneer deze in fout zouden gaan.

-
Zowel het gewoonterecht als de wetten en de plebiscieten verdwenen.
De senaatsbesluiten werden vanaf dan beschouwd als formeel bindend. (Dit was
dus eigenlijk de keizerlijke wetgeving, aangezien de keizer koos wie er in de Senaat
zetelde.)
Om twee redenen werd ook het magistratenrecht afgeremd:
Het keizersrecht vormde in deze periode de belangrijkste formele rechtsbron. Op
basis van edictale macht en het imperium maakt de keizer constitutiones (=
wetten). Deze kunnen vier vormen aannemen:
Edicten: Dit zijn algemene regels. (De geldingsduur is eveneens niet meer beperkt tot
een jaar.)
Decreten: Decreten zijn beslissingen naar aanleiding van een concreet geschil.
Rescripten: Dit zijn schriftelijke adviezen.
Mandaten: Dit zijn bestuurlijke bevelen aan ondergeschikte ambtenaren.
PAGINA 18

-
Verder was er ook nog het juristenrecht.
Jurisprudentes werden door de keizerlijke administratie ingezet.
Er ontstonden rechtsscholen.
Wanneer de keizer een jurist het ius respondendi verleende, had deze het recht om
namens de keizer advies te verlenen.
De aanpak was casuïstisch.
Er ontwikkelden zich inleidende leerboeken, zoals de ‘Institutiones’ (161) van Gaius.
3.2.4
Het na-klassieke recht (ca. 250 – ca. 530)
Geschiedenis
Burgeroorlogen en economische crises volgden elkaar op. Germaanse invallen zorgden voor
instabiliteit.
Men deed verschillende pogingen om het machtsverval tegen te gaan. Zo maakte men van het
‘principaat’ een ‘dominaat’ en werd de keizer dominus genoemd. (De keizer beschouwde de
fiscus –persoonlijke inkomsten en publieke gelden- als zijn persoonlijke dominium.)
Op het einde van de derde eeuw splitste Diocletianus het rijk in twee delen. Elk deel had een
keizer (augustus) en een troonopvolger (caesar).
In 476 viel het West-Romeinse rijk. De laatste West-Romeinse keizer, Romulus Augustulus,
werd van zijn troon gestoten door de Germaanse legeraanvoerder Odoaker.
Instellingen
Er kan slechts naar de keizer en zijn administratie verwezen worden.
Rechtsbronnen
De rechtsbronnen waren helemaal in keizerlijke handen. Het gewoonterecht, de oude leges en
plebiscieten en het magistratenrecht hadden hun bestaansrecht verloren. De keizer zijn wil
was wet. Hij werd geadviseerd door het consistorium, de hoogste keizerlijke adviesraad.
De jurisprudentes en de rechtsscholen bleven bestaan. De bloei van de casuïstische
rechtsontwikkeling was echter voorbij, men spreekt van een periode van vulgarisering.
Om het ius enigszins te ordenen, kwam er:
-
De citeerwet (426): In deze wet werden er vijf (klassieke) juristen aangeduid wiens
geschriften als gezaghebbende rechtsbron kon geciteerd worden.
De Codex Theodosianus: Dit was een soort van wetboek waarin men de keizerlijke
wetten systematisch probeerde te ordenen.
3.2.5
Het Justiniaanse recht
Geschiedenis
De Oost-Romeinse keizer Justinianus stelde niet alleen op juridisch vlak orde op zaken.
-
Religieus vlak: Hij liet de Hagia Sophia bouwen.
Militair vlak: Hij wist enkele gebieden in Italië en Noord-Afrika te heroveren.
PAGINA 19
Rechtsbronnen
De codificatie van Justinianus kent vier grote optekeningen:
-
De Codex Justinianus
Deze codex vervangt de Codex Theodosianus. De keizerlijke constitutiones worden hier
systematisch samengebracht.
Heel wat oude wetten werden afgeschaft, ook vonden er interpolaties (= woorden
schrappen, zinsconstructie veranderen) plaats.
Vijf jaren na de creatie van de Codex Justinianus kwam er al een nieuwe versie.
-
De ‘Digesten’ of ‘Pandekten’
Deze Digesten of Pandekten bevatten duizenden uittreksels van geschriften van
jurisprudentes. (vooral van de grote vijf van de citeerwet)
-
De ‘Institutiones’ of ‘Elementa’
Dit is een leerboek geïnspireerd door het werk van Gaius.
-
De Novellen
In de Novellen werden alle wetten die afgekondigd werden na de samenstelling van de
Codex verzameld.
3.2.6
Het Byzantijnse recht
Het Oost-Romeine of Byzantijnse Rijk bleef nog bestaan tot de val van Constantinopel in 1453.
Het recht evolueerde er verder, maar heeft geen invloed op de ontwikkeling van het recht in
onze gewesten.
4. DE KERK
4.1 De eerste drie eeuwen
Niet te kennen.
4.2 De Christianisering van de vierde eeuw
Niet te kennen.
Behalve:
-
Edict van Milaan (313): Dit betekende de invoer van de geloofsvrijheid.
In 392 maakte Theodosius het Christendom tot staatsgodsdienst. Alle heidense culturen
waren vanaf dan verboden.
4.3 De Kerk als brug tussen Oudheid en Middeleeuwen
Niet te kennen.
PAGINA 20
Hoofdstuk 3: De (vroege en volle) Middeleeuwen
1. DE GERMAANSE VERWOESTING EN HEROPBOUW
1.1 Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke “achteruitgang”?
Onze rechtsgeschiedenis start bij de Germanen. In 467 valt het West-Romeinse rijk. De
aftakeling van het sterke Romeinse rijk is een proces van verschillende decennia geweest.
De romeinen hadden een sterk uitgebouwde administratie. Met de invallen van de Germanen
verdwijnt dit.
-
Germaanse koninkrijken hadden geen hoofdplaats.
Er was geen sprake van een vaste zetel.
De Germanen kenden geen centraal bestuur.
Opmerking: Vooral de inning van belastingen zorgde voor een praktisch probleem. Er
moest beroep gedaan worden op vrijwillige giften van nobiles.
Romeinen
Germanen
Één Romeinse princeps
Geen sprake van één Germaanse leider
Één Romeins volk
Stammen, nomadische groepen
Sterk uitgebouwde administratie
Weinig blijk van onderlinge afspraken of
publiekrechtelijke structuren
Ambtenaren ten dienste van de staat
Geen sprake van ambtenaren
Bij de Germanen had elke stam zijn koning (= de tribale vorst). Deze tribale vorst bestuurt de
stam in samenspraak met:
-
De vrije mannen
De nobiles
Deze structuur zal men ook terug zien bij de uitbouw van het Frankische rijk. Het
territorium zal hier verdeeld zijn in verschillende gouwen (met aan het hoofd een
gouwgraaf). Militair vindt men boven de graven de opperbevelhebber of hertog.
Het grondgebied van de sedentair geworden stammen was het privé-bezit van de heersende
familie. De patrimoniumgedachte ontstond.
De Christelijke Kerk vormt niet langer de staatskerk, maar bevindt zich wel in een superieure
positie. De Kerk was de belangrijkste bron van kennis, waardoor Germaanse koningen zich lieten
inspireren. Op deze manier ontstaat er een vruchtbare samenwerking tussen Kerk en “staat”. (zie
de bekering van de Frankische koning Clovis)
1.2 Publiekrecht bij de Franken?
Elke (invallende) Germaanse stam had zijn eigen samenlevingsregels. Het lokale gewoonterecht
van de lokale bevolking verdween echter niet. Vooral in het Zuiden kan dit lokale gewoonterecht
weerstand bieden. Er ontstaat een tweedeling:
PAGINA 21

-
“Pays de droit écrit”
In het Zuiden heeft men te maken met een sterk geromaniseerd recht.
Hier ontstaat een dualistische rechtsorde. Enerzijds heeft men autochtonen (leges
romanorum) en anderzijds de immigranten (leges barbarorum).
Clovis zal voor dit zuidelijke deel het Breviarium Alarici aannemen. Dit is een
verzameling van Romeinse wetten.

-
Zuiden:
Noorden
“Pays de droit coutumier”
In het Noorden was het Romeinse recht niet zo invloedrijk geweest.
Hier spreekt men van het Merovingische rijk. Hier leefden de Salische Franken en nog
verschillende volken naast elkaar met elk hun eigen recht.
Er heerst juridisch pluralisme. Dit houdt in dat het eigen recht van elk individu een
personele toepassing is.
De Lex Salica = de optekening van het in onze streken geldende Salische gewoonterecht
Lex Salica



De Lex Salica bevat geen grondwettelijk recht.
De Lex Salica bevat geen fiscaal recht. (De muntslag was in private handen, het
woord fiscus verwees naar het private koninklijke domein en de term publicus
verwijst naar het figuur van de koning.)
De Lex Salica bevat wél strafrecht.
Aan bepaalde inbreuken wordt telkens een pecuniaire vergoeding (= boete)
gekoppeld. Deze valt uiteen in twee delen:
De faidus: Dit is de schadevergoeding die aan het slachtoffer toekomt. Het is de
genoegdoening in geld en vervangt de genoegdoening in bloed.
De fredus: Dit gedeelte komt toe aan de overheid (de koning). Het is de
vergoeding voor het verstoren van de openbare orde.
Opmerking: Er is geen sprake van publieke vervolging! Overigens is het
geweldsmonopolie volstrekt niet in handen van de overheid.
De rechterlijke macht bestaat uit niet-professionele notabelen aangeduid door de
mallus. (De mallus is de vergadering van vrije mannen van een gouw.) Verder wordt
duidelijk dat het individu bij de Germanen ondergeschikt is aan de clan.
De Frankische staatsorganisatie
De uitvoerende macht bestaat uit de vorst. De Merovingische vorsten werden eerst
verkozen uit militaire leidersfiguren. Later was er sprake van traditionele legitimatie en
charismatische legitimatie. Het instrument van hun macht is het bannum. Hierop kan
de vorst beroep doen om bepaalde rechten van zijn onderdanen af te dwingen.
Van een wetgevende macht was er niet echt sprake. De vorst kon het bestaande recht
wijzigen met de toestemming van de consensus populi. Beslissingen die het hele rijk
PAGINA 22
aan gingen werden besproken in de jaarlijkse meivelden. Het recht was wezenlijk het
gewoonterecht.
1.3 De Karolingische renaissance
De politieke overgang van Merovingers naar Karolingers
Hofmeier Pepijn De Korte grijpt in 751 de macht. De Karolingers worden ook wel eens de
Pippiniden genoemd.
Hofmeier: De hofmeier is het hoofd van de huishouding en wordt ook wel eens
de onderkoning genoemd.
In 768 wordt Karel de Grote tot Frankische koning gekroond en in 800 tot keizer.
-
De Saksen worden onderworpen.
Er wordt een personele unie gevormd met de Langobarden.
Algemene culturele renaissance
Karel De Grote zorgt voor een echte herleving. Kunsten, onderwijs en wetenschappen
kennen een bijzondere bloeiperiode.
-
Het schrift wordt verfijnd door de Karolingische minuskel.
In talloze abdijen worden prachtige miniaturen gemaakt.
Admonitio generalis: Hierin draagt Karel De Grote alle kloosters op om een school in
te richten.
Ook een juridische renaissance
Het idee van het imperium speelt een grote rol. Het idee van het keizerschap is weer in
volle glorie. Verder moet men verwijzen naar het systeem van de feodaliteit.
Alliantie van kerk en staat
-
Clerici worden ingezet in de rijksadministratie.
Bisschoppen worden uitgestuurd als missi dominici.
Er is een stevige band tussen Kerk en staat.
De kerkelijke tienden vormen de belastingen.
De zalving van de koning gebeurt door de Kerk.
De Kerk speelt een belangrijke rol in het onderwijs.
De Karolingische mythe
Rond het Karolingische geslacht bestaat er een mythe. Ze worden afgeschilderd als
helden en als founding fathers.
1.4 Het Karolingische recht
De Karolingers wouden i.p.v. stammen één Christelijke gemeenschap.
Rechtsbronnen
-
Het traditionele gewoonterecht wijkt weinig of niet.
Costumen worden op vele punten aangevuld en bijgestuurd.
PAGINA 23
-
De wetgeving gebeurt via de Karolingische capitularia. Dit zijn bindende normen,
gebaseerd op de vorstelijke autoriteit (bannum).


Capitularia ecclesiastica = met betrekking op kerkelijke aangelegenheden
Capitulaira mundana (wereldlijk):
- Capitularia legibus addenda = nationale wetten
- Capitularia per se scibenda = straf-, proces- en
administratiefrechtelijke bepalingen
- Capitularia missorium = concrete bevelen aan de missi dominici
Rechtspraak
-
-
Mallus bestaat niet meer uit alle vrije mannen, maar uit 7 scabini (door de gouwgraaf of
zijn missi aangeduid). Er worden nog maar drie zittingen per jaar gehouden (tria
placita generalia).
Missi dominici
Koningsgerecht
1.5 Het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie
1.5.1
Ontstaan, definitie en vorm
Één van de belangrijkste elementen van de Karolingische periode is het feodale stelsel. Hierbij
stelde een vrij persoon (vazal of vassus) zich ten dienst van een heer met het oog op
bescherming.
-
-
Merovingers: De heer maakt het genot van een goed (meestal grond) over aan een
andere persoon. De tegenprestatie blijft beperkt. Dit overmaken noemt men een
beneficium (weldaad).
Karolingers: Bij de Karolingers smelt de vazalliteit en het beneficium samen.
Heer
Vazal
De heer kan de vazal in zijn hofhouding
opnemen of van een beneficium voorzien.
Auxilium: De vazal moet zijn heer dienen.
De heer belooft aan zijn vazal steun en
bescherming.
De vazal moet zijn heer bijstaan met raad en
daad.
Het leencontract
Persoonlijke elementen:
-
Manschap, leenhulde of hommagium: De leenman gaan op de knieën zitten. Hij legt
zijn samengevouwen handen in de handen van de heer.
Leeneed of fidelitas: De beide partijen zweren elkaar trouw.
Zakelijk element:
-
Investituur of belening: De heer draagt het leengoed over. De leenheer overhandigd
een symbolisch voorwerp (zoals een aardkluit of halm) of door een symbolische
handeling (zoals aanraken met een zwaard).
PAGINA 24
De vazal ontvangt door de investituur de saisine of were. De leenman heeft het
dominium utile en mag het goed gebruiken. De leenheer heeft het dominium eminens
(= de oppermacht over het goed).
Vanaf de negende eeuw verschijnt het begrip feod. In de tiende eeuw verdringt de term feod
definitief het oorspronkelijke beneficium.
1.5.2
Het leencontract en de eruit voortvloeiende verbintenissen
Eenzijdige verbintenissen van de heer
-
De heer moet zijn vazal juridisch beschermen (rechtsbijstand).
De heer moet zijn vazal in zijn onderhoud voorzien (d.m.v. een beneficium of leen).
Eenzijdige verbintenissen van de leenman
-
-
Consilium:
 De man moet zijn heer raad geven.
 De leenman moet in het leenhof (= curia) van zijn heer zetelen.
Auxilium:
 De leenman moet zijn heer met daad bijstaan.
 De leenman moet zijn heer financieel steunen. (Dit wordt beperkt tot de vier
feodale gevallen: krijgsgevangenschap, ridderslag van de oudste zoon van de
heer, huwelijk van zijn oudste dochter en bij de deelname aan een kruistocht.)
De klemtoon ligt aanvankelijk vooral op de daad, vandaar: auxilium et consilium.
Wederkerige verbintenissen
-
De heer en de vazal zijn elkaar wederzijdse trouw verschuldigd.
Verder bestaat de wederkerige verbintenis uit de verplichting bepaalde dingen NIET te
doen. (Beide partijen mogen elkaar niet uitdagen voor een duel, elkaar niet beledigen,
elkaar niet bekampen en elkaar geen schade toebrengen.) Wanneer dit toch gebeurt,
spreekt men van felonie.
Beide partijen bezitten over sanctioneringsmiddelen wanneer het leencontract niet wordt
nageleefd:
-
Gerechtelijke = zaak van het leenhof
Hierbij geldt het iudicium parium-principe. (Het beginsel dat men door zijn gelijken
moet worden beoordeeld.)



-
De leenheer kan zijn dominium eminens verliezen.
De leenman kan zijn leen verliezen (leenverbeurte).
De doodstraf kan uitgesproken worden wegens felonie.
Buitengerechtelijke sanctionering
Bij een buitengerechtelijke sanctionering kan een leenman buitensporige diensten en
sommen weigeren. Ze beschikken over het ius resistendi of weerstandsrecht.
PAGINA 25
1.5.3
De latere evoluties
-
De klemtoon verschuift van de persoonlijke elementen naar het zakelijke element.
Het consilium wordt belangrijker dan het auxilium.
Het beneficium wordt erfelijk.
De omvang van de dienst wordt gekoppeld aan de grootte van het beneficium.
De leeman kan meerdere lenen aangaan (= pluraliteit).
De leenman kan zijn leen verkopen.
Een vrouw kan vazal worden.
De machtspositie van de heer is tegen 1300 gering geworden! Toch blijft het leenrecht bestaan
tot 1789/1795.
1.5.4
De klassieke feodaliteit (1000-1300): feodalisatie van de grond en van de staat
Men spreekt van de feodalisatie van de grond en van de staat.
-
Feodalisatie van de grond
Het erfelijk worden van de lenen zorgde ervoor dat de beleningsvoorraad aan gronden
gestaag afnam. Nieuwe vazallen konden enkel bekomen worden door:
 Onderbelening
 De heer die uit zijn vrij-eigen goederen (allodia) putte.
Opmerking: De techniek van de onderbelening heeft gezorgd voor het ontstaan van de
feodale piramide.
-
Feodalisatie van de staat (= van de overheidsrechten)
 Op hoger vlak: Door het erfelijk worden van de ambtslenen van een gouwgraaf
verliest de vorst alle controle. De gouwgraven kunnen als hertog of als graaf
onbetwiste heerser zijn binnen hun eigen ambtsgebied.
 Op lager vlak: Ook plaatselijke vazallen verwerven binnen een bepaald gebied
overheidsrechten.
1.5.5
Het graafschap Vlaanderen
Kasselrijen en burggraven
In Vlaanderen rond het jaar 1000 wordt door graaf Boudewijn IV een gerechtelijke en
administratieve indeling in kasselrijen doorgevoerd.
In iedere kasselrijhoofdplaats stond er een burcht. Een burggraaf stond in voor de
bewaking van deze burcht.
Feodale materies werden behandeld in het leenhof. Voor de niet-feodale justitie waren
er drie mogelijkheden:
-
Niet-feodale grafelijke kasselrijschepenbank alleen
Verdeling tussen de kasselrijschepenbank en het grafelijke leenhof
Grafelijke leenhoven alleen
PAGINA 26
De grafelijke curia
Rond de graaf groeit een curia comitis waarin bijna uitsluitend vazallen zetelden. Alle
zaken die de graaf persoonlijk wou afhandelen, kwam terecht bij deze curia.
Vanaf de dertiende eeuw is er sprake van defeodalisatie. De grafelijke curia vormt zich
om tot een raad of conseil.
De grafelijke baljuws
Andere instellingen vertonen ook tekenen van defeodalisatie. Dit wordt het best
duidelijk met de opkomst van de baljuwsambt.
-
Baljuws worden door de graaf benoemd.
Ze ontvangen een wedde.
Baljuws zijn afzetbaar.
Ze worden door de conseil gecontroleerd.
De baljuws verdringen de feodale burggraaf.
1.5.6
Het leenrecht van 1300 tot 1789/1795
De leenhoven blijven belangrijke rechtbanken. Ze blijven alle zaken aangaande lenen
behandelen. Hierbij volgen ze het gewoonterechtelijk gegroeide leenhofrecht. Belangrijke
elementen van dit recht zijn:
1.5.7
De totstandkoming van het leencontract
Het leenerfrecht met mannenvoorrecht en eerstgeboorterecht
Huwelijksvermogensrecht
…
Evaluatie van de feodaliteit
De feodaliteit heeft een negatieve bijklank:
-
Oubollig
Billijke toestanden
Ongelijke verhouding tussen de enerzijds kleine vazal en de anderzijds machtige
soeverein
De feodaliteit kent echter verschillende positieve aspecten:
-
Het is een soepele instelling.
Kan zowel ingezet worden op privaatrechtelijk als publiekrechtelijk gebied
Verschillende waardevolle elementen:
 Dominium utile/eminens
 Ius resistendi
 Iudicium parium
Het feodaal systeem heeft duizenden jaren gegolden en speelt zo toch wel een belangrijke rol.
PAGINA 27
2. DE VERBROKKELING VAN RECHT EN MACHT
2.1 De ondergang van het Karolingische rijk: de macht verbrokkelt
2.1.1
Het Verdrag van Verdun
Na het overlijden van Karel De Grote zijn zoon, Lodewijk De Vrome, wordt het grondgebied met
het Verdrag van Verdun verdeeld onder de drie erfgenamen:
-
Karel De Kale = koning van het westelijke deel
Lodewijk De Duitser = oostelijke deel
Lotharius = vorst van het Middenrijk (+ keizerlijke titel)
We stellen dat de patrimoniumgedachte de oorzaak is van deze machtsverbrokkeling.
2.1.2
De territoriale vorstendommen
Het westelijke gedeelte verbrokkelt verder in talrijke territoriale vorstendommen. Het zijn
stukken grondgebieden met eigen heersers.
-
De administratieve uitbouw verdwijnt.
De koning van “Frankrijk” is formeel nog steeds leenheer van de territoriale vorsten,
maar heeft weinig of geen macht.
Niet langer de Karolingische dynastie heeft de macht, dan wel de Robertingen.
Hugo Capet herneemt de draad van de staatsuitbouw. Naar hem worden de
Capetingers genoemd.
-
Verschillende territoriale vorstendommen zijn gebaseerd op een oude nationale basis. (bv. de
Bretoenen) Op andere plaatsen is het ontstaan van een vorstendom het werk van één man of één
familie. Dit is het geval in Vlaanderen.
De graven van Vlaanderen
De graven van Vlaanderen slagen er in de macht over hun hele grondgebied in handen
te houden. Boudewijn II breidt d.m.v. een harde militaire aanpak het graafschap uit.
Het machtsverlies van de (Franse) vorst heeft veel te maken met vreemd invallen.
-
Hongaren dreigen vanuit het Oosten.
Moren komen vanuit het Zuiden opzetten.
850: Noormannen dringen onze regionen binnen.
 De noodzaak om samen sterk te staan , doet een zeker gemeenschapsgevoel
ontstaan.
2.1.3
De heerlijkheden
Ook binnen de regionale vorstendommen ging de verbrokkeling verder. Lokale heren boden
vanuit hun burcht bescherming aan de mensen uit de buurt. Men spreekt van heerlijkheden.
Het heerlijkheidsstelsel bepaalt de verhouding tussen een lokale machthebber en het gewone
volk.
PAGINA 28
Inhoud
-
Lokale heren slagen er in lage (of fonciere), middele (of viscontiere) of hoge (of capitale)
justitierechten naar zich toe te trekken.
Ze leggen eigen belastingen op.
Omvang
De omvang varieert van één klein lapje grond tot amalgamen van verschillende grote
stukken grond.
Basis
De basis van een heerlijkheid is een socio-economisch (agrarisch) domein of hof.
Evaluatie
-
-
Voordelen kleinschaligheid:
 Heer en onderdaan zien elkaar frequent.
 Geen kloof tussen burger en bestuur
Nadelen kleinschaligheid:
 Geen hogere gezagsinstanties die de lokale machthebber controleren
 Machtswillekeur
 Aanleiding tot oorlogen en veroveringen
De juridische basis van de heerlijkheden is de immuniteit. De instelling van de immunitas is
afkomstig van de Romeinen.
-
-
Romeinen
 Keizerlijke domeinen genieten van immuniteit.
 Het immuniteitsrecht wordt ook verleend aan kerkelijke instellingen en
voorname private personen.
 De immuniteit houdt bij de Romeinen de vrijstelling van fiscale lasten in.
Frankische periode
 Hier komt het verbod van introïtus erbij. Koninklijke ambtsdragers worden
verboden hun opdrachten uit te voeren in immuniteitsgebieden.
 De immuniteitsheer oefent in zijn gebied het overheidsgezag uit.
Belangrijk om op te merken is dat de feodale periode zeer weinig geschreven bronnen kent. Pas
vanaf de 14de eeuw krijgen we een beter overzicht van de verschillende heerlijkheden.
2.2 Enkele grenzen aan de verbrokkeling
2.2.1
Territorialisering van het recht
Naast de desintegrerende tendens, is er ook een integrerende tendens aanwezig:
-
De etnische basis verdwijnt.
De gewoonte neemt af en men past het persoonlijke gewoonterecht toe.
Het personaliteitsprincipe maakt plaats voor het territorialiteitsprincipe.
De oorzaken hiervan zijn de volgende:
-
De nomadische leefwijze wordt sedentair.
PAGINA 29
-
Er is sprake van rassenvermenging door huwelijksbeletsels en de sanctionering van
incest.
2.2.2
De godsvredes
Waarom? De verbrokkeling van de macht geeft aanleiding tot heel wat gewapende conflicten.
Hoe?
-
-
Het is de Kerk die zal proberen zorgen voor oplossingen. Dit doen ze aan de hand van de
godsvredebeweging.
Godsbestanden (treuga dei): Dit zijn tijdelijke verboden om de wapens op te nemen.
Ze gelden voor iedereen, maar slechts tijdens een korte termijn. (bv. niet meer vechten
op een bepaalde dag van de week, niet meer vechten gedurende bepaalde perioden, …)
Godsvredes (pax dei): Godsvredes gaan iets verder dan godsbestanden. Godsvredes
gelden voor bepaalde personen of plaatsen, maar zijn in tijd onbeperkt. (bv. vechten op
een marktplaats is verboden, …)
Wanneer? Vanaf het einde van de 10de eeuw
Waar? De godsvredesbeweging ontstaat in Zuid – Frankrijk. Vanaf de elfde eeuw nemen
wereldlijke vorsten de traditie van de godsvredes over. In de loop van die elfde eeuw
kennen we ook de Vlaamse godsvredes. (zie pax comitis)
Evaluatie?
-
-
Positieve aspecten:
 Baten voor de openbare orde
 Belangrijk voor de latere evolutie van het recht -> oorlogsrecht (bv. ultimatum)
 Wereldlijk: eerste vorm van wetgeving
Negatieve aspecten:
 Beperkt
 Moeilijk afdwingbaar
2.2.3
Het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie (ontstaan en latere evolutie)
In het oostelijk deel (zoals ontstaan uit het Verdrag van Versaille), ontstond er wel een zekere
vorm van centralisatie.
De Ottonen traden na het uitsterven van de mannelijke lijn der Karolingers in de voetsporen
van Karel De Grote en zorgden voor een Ottoonse renaissance. Verschillende
stamvorstendommen vormden samen een geheel, het Duitse Rijk.
Met de kroning van Otto I De Grote tot keizer in 962 start het bestaan van het Heilig Roomse
Rijk der Duitse Natie.
Oorspronkelijk duidden de vorsten een primus inter pares aan. Vanaf het einde van de 13 de eeuw
waren er nog 7 keurvorsten:
-
Geestelijke keurvorsten (3)
Wereldlijke keurvorsten (4)
Deze lijst werd definitief vastgelegd in de Gouden Bul.
PAGINA 30
Na het uitdoven van de mannelijke lijn van het Ottoonse geslacht, kwamen de keizers uit de
vrouwelijke lijn.
Band met de kerk
-
De Ottonen bouwen een Rijkskerk uit op feodale basis. Dit is ronduit een vervlechting
van Kerk en staat.
Eigenkerken en eigenkloosters: Dit zijn kerkelijke instellingen die toebehoren aan rijke
adellijke geslachten.
Rond het jaar 100 manifesteert de Duitse keizer zich herhaaldelijk als de superieur van
de paus.
Investituurstrijd = Wie heeft het recht de hoge geestelijkheid te benoemen? De keizer
of de paus?
In Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie (dat bestaat tot 1806) is er sprake versnippering. Het rijk
bestaat uit wel 600 kleine staatjes. Oorspronkelijk waren er geen dominante staten (later
Oostenrijk en Pruisen). De facto heeft de Duitse keizer geenszins nog de macht zoals de
Romeinse keizer of Karel De Grote.
Desondanks de versnippering kunnen we toch spreken van enige eenheid:
-
De keizerlijke wetgeving wordt soms uitgevaardigd door het hele rijk. (bv. Carolina)
Centrale rechtbank: Rijkskamergerecht
Tweede centrale rechtbank: Rijkshofraad
Vorm van parlementarisme: Rijksdag
Territoriale indeling in Rijkskreitsen
PAGINA 31
Hoofdstuk 4: De Late Middeleeuwen:
soevereiniteitsaanspraken versus communalisme,
constitutionalisme en parlementarisme
1. COMMUNALISME
1.1 Stadsrechten
1.2 Stadspoorters: de eerste burgers
1.3 De macht in de steden en de steden aan de macht
2. DE SOEVEREINE VORST EN HET MINDER SOEVEREINE
VLAANDEREN
2.1 Het soevereiniteitsstreven in theorie en praktijk
2.2 Het Vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302
3. CONSTITUTIONALISME
3.1 Algemeen
3.2 Engeland
3.3 Constituties in de Zuidelijke Nederlanden?
4. PARLEMENTARISME
4.1 Terminologische evoluties: curia, raad, parlement en vertegenwoordiging
4.2 Engeland
4.3 Parlementen in de Zuidelijke Nederlanden?
4.4 Evaluatie: vertegenwoordiging en democratie
5. EEN VERNIEUWDE KERK
5.1 De Gregoriaanse hervorming en de investituurstrijd
5.2 De geboorte van de canonistiek
6. DE RENAISSANCE VAN DE TWAALFDE EEUW
6.1 De herboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht
6.2 De (her)geboorte van de wetgeving
PAGINA 32
6.3 Begin van de bureaucratisering
6.4 De invloed van de rechtswetenschap op het strafrecht
6.5 Het succes van de Romeinsrechtelijke receptie
Hoofdstuk 5: De Vroegmoderne Tijd: ontwikkeling van
de soevereine nationale staat
1. BOURGONDISCHE, SPAANSE, OOSTENRIJKSE EN BIJNA
AFHANKELIJKE NEDERLANDEN
1.1 De Bourgondiërs, Keizer Karel en de 17 provinciën
1.2 De scheuring van de Nederlanden
1.3 Albrecht en Isabella: quasi-soevereine vorsten in de Zuidelijke
Nederlanden
1.4 De Spaanse en Oostenrijkse periodes
2. DE UITBOUW VAN DE STAATSMACHT
2.1 Theoretische onderbouwing van het absolutisme
2.2 Het absolutisme in praktijk
2.3 Het verplicht absolutisme en het Natuurrecht
2.4 Bureaucratisering: de boom van de instellingen
3. DE EVOLUTIE VAN HET RECHT
3.1 Wetgeving, codificatie en homologatie
3.2 Verschriftelijking en “nationale” eenmaking van het recht
3.3 Het gruwelijke strafrecht en pleidooien voor humanisering
Hoofdstuk 6: Revoluties luiden de doodsklok over het
Ancien Régime
1. DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA: EEN NIEUW
STAATS- EN BURGERCONCEPT
PAGINA 33
1.1 De Amerikaanse onafhankelijkheid en fundamentele teksten
1.2 Een federale staat met scheiding der machten
1.2.1
1.2.2
De Amerikaanse staatsstructuur
Waar komt de scheiding der machten vandaan?
1.3 De fundamentele rechten
1.3.1
1.3.2
De Amerikaanse verklaringen
Waar komen die fundamentele rechten vandaan?
PAGINA 34
2. DE FRANSE REVOLUTIE EN DE FRANSE INVLOED IN
BELGIË
2.1 De Franse Revolutie
2.2 De latere Franse evoluties en het belang van de Franse invloed voor
België
3. HET EINDE VAN HET ANCIEN RÉGIME IN DE ZUIDELIJKE
NEDERLANDEN
Hoofdstuk 7: De negentiende eeuw: creatie van een
nieuwe staat
1. HET VERENIGD KONINKRIJK DER NEDERLANDEN
1.1 Ontstaan
1.2 Kroniek van een aangekondigde breuk
2. HET ONAFHANKELIJKE BELGIË
2.1 De Belgische Grondwet: een pragmatisch conservatisme
2.2 België tot aan de Eerste Wereldoorlog
Hoofdstuk 8: De twintigste eeuw
1. “CRISISMOMENTEN” TEMPEREN HET
VOORUITGANGSOPTIMISME
1.1 Inleiding
1.2 Het communisme
1.3 De vestiging van het Derde Rijk
1.4 België en de Wereldoorlogen
1.4.1
1.4.2
1.4.3
1.4.4
De Eerste Wereldoorlog
Het interbellum
De Tweede Wereldoorlog
Evaluatie
PAGINA 35
1.5 De last van het verleden
2. VERFIJNING EN MONDIALISERING VAN STRUCTUREN
EN MENSENRECHTEN: DE RECHTSSTAAT
2.1 Het ideaal van de rechtsstaat
2.2 Verbreding: internationale bekommernis
2.2.1
2.2.2
2.2.3
Inleiding
De Europese Unie
De Raad van Europa
2.3 Verdieping: naar de effectieve realisatie van de materiële rechtsstaat
2.3.1
2.3.2
2.3.3
2.3.4
2.3.5
2.3.6
De evolutie van het kiesrecht
Vrijheden van de tweede en derde generatie
Constitutionele toetsing
De versplintering van de soevereiniteit en de opkomst van de subsidiariteit
Het bestuur aan banden
Internationalisering
2.4 Maar toch nog werk aan de winkel
Hoofdstuk 9: De Belgische partij(politiek)
1. DE POLITIEKE PARTIJEN EN DE KLASSIEKE BELGISCHE
BREUKLIJNEN (DE VERZUILING)
1.1 Definitie en “wettelijke” statuut van partijen
1.2 Ontstaanstheorieën en functies
1.3 Summiere geschiedenis van de belangrijkste Belgische partijen
1.3.1
1.3.2
1.3.3
1.3.4
1.3.5
De liberalen
De socialisten
De katholieken
De taalpartijen
De communisten
2. DE BELANGRIJKSTE POLITIEKE EVOLUTIES
2.1 Kerk en staat en het ideologische debat
2.2 Verdere uitbouw van de verzorgingsstaat via overlegdemocratie
2.3 Van Vlaamse ontvoogding tot federale staat
2.3.1
De taalkwestie
PAGINA 36
2.3.2
De defederalisering
2.4 De rol van de vorst
Woordenlijst
Nederlands
Français
Aanhef
Un exorde
Aanplakking
Un affichage
Aansprakelijkheid
La responsabilité
Adel
La noblesse
Administratief recht
Le droit administratif
Administratief toezicht
La tutelle administrative
Advies
Un avis
Advocaat
Un avocat (une avocate)
Afkondiging
La promulgation
Algemeen nut
L’utilité publique
Algemeen rechtsbeginsel
Un principe général du droit
Ambtenaar
Le fonctionnaire
Amendement
Un amendement
Arbitragehof
La Cour d’Arbitrage
Arrest
Un arrêt
Arrondissement
Un arrondissement
Beginsel van behoorlijk bestuur
Un principe de bonne administration
Begroting(-spost)
Le budget (Un article du -)
Bekentenis
Un aveu
Belasting
Un impôt
Bemiddeling
La médiation
Besluitwet
Un arrêté-loi
Bestand
Une trêve
Bestendige deputatie
La députation permanente
Bestuur
Une administration
Bevoegdheid
La compétence
Bewijs
La preuve
Bezit
La possession
Bezitsvordering/eigendomsvordering
Une action possessoire/pétitoire
Billijkheid
L’équité (f.)
PAGINA 37
Blijde Inkomst
La Joyeuse Entrée
Boedelbeschrijving
Un inventaire
Boete
Une amende
Burgemeester
Le bourgmestre/maire
Burger
Le citoyen
Burgerlijk Wetboek
Le Code civil
Burger(rechte)lijk
Civil(e)
Concordaat
Le concordat
Consument
Un consommateur
Continuïteit van de openbare dienst
La continuité du service public
Delinquent
Le délinquant
Democratie
La démocratie
Deskundige (gerechtelijk -)
Un expert judiciaire
Deskundigenonderzoek
Une expertise
Diefstal
Le vol
Doodstraf
La peine capitale
Dotatie
La dotation
Eerste Minister
Le Premier
Eigendom
La propriété
Erfenis/Erfopvolging
Un héritage/Une succession
Erven
Hériter
Exceptie van onwettigheid
Une exception d’illégalité
Familierecht
Le droit de la famille
Fiscaal recht
Le droit fiscal
Fout (grove/lichte)
La faute (grave/légère)
Fundamentele rechten
Les droits fondamentaux
Gebruik
Un usage
Gemeen recht
Le droit commun
Gemeenschap
La communauté
Gemeente
La commune
Gerechtelijk Wetboek
Le Code judiciaire
Gerechtsofficier
Un officier de justice
Getuige
Le témoin
Getuigenis
Le témoignage
Getuigenverhoor
Une enquête/L’audition des témoins
Gewoonte
La coutume
PAGINA 38
Gewoonterecht
Le droit coutumier
Gezworene
Le juré
Goede trouw
La bonne foi
Goede zeden
Les bonnes mœurs
Griffier
Le greffier
Grondwet
La Constitution
Grondwettelijkheidstoetsing
Le contrôle de constitutionnalité
Grondwettelijk Hof
La Cour Constitutionnelle
Grote Raad van Mechelen
Le Grand Conseil de Malines
Handtekening
La signature
Heerlijkheid
La seigneurie
Hof
La cour
Hoge Raad voor de Justitie
Le Conseil Supérieur de la Justice
Hoger beroep
Un appel
Hooggerechtshof
La cour suprême
Huur (verhuurder-huurder)
La location (le bailleur-le locataire)
Huwelijk
Le mariage
In der minne
A l’amiable
Instelling
Une institution
Interpretatie
Une interprétation
Juridisch
Juridique
Jurist
Un/une juriste
Jury
Le jury (un(e) juré(e))
Kamer van Volksvertegenwoordigers
La Chambre des Représentants
Kanselarij
La chancellerie
Kanton
Le canton
Keizer
Un empereur
Kerkelijk recht (canoniek)
Le droit ecclésiastique (canonique)
Kiesstelsel
Le système électoral
Koning(in)/Koninkrijk
Le roi (la reine)/Le royaume
Koop (aankoop/verkoop)
La vente (achat/vente)
Kwijtschelding (van schuld)
Une remise de dette
Leenrecht
Le droit féodal
Lening (op interest)
Le prêt (à intérêt)
Maatschappij
La société
Maatschappelijk verdrag
Le contrat social
PAGINA 39
Macht (wetgevend, uitvoerend, rechterlijk)
Le pouvoir (législatif, exécutif, judiciaire)
Magistraat
Le magistrat
Mandaat
Le mandat
Medeondertekening of tegentekening
Le contreseing
Memorie van toelichting
Exposé des motifs
Metajuridisch
Métajuridique
Milieurecht
Le droit de l’environnement
Minister
Le/la ministre
Minnelijke schikking
La conciliation
Misdrijf (overtreding, wanbedrijf, misdaad)
Le délit (la contravention, le délit, le crime)
Moord
Le meurtre
Nietigheid (absolute/relatieve)
La nullité (absolue/relative)
Notaris
Le notaire
Obligatielening
Un emprunt par obligations
(On)afhankelijk(heid)
(In)dépendant/Indépendance
Onderzoekscommissie
La commission d’enquête
Onroerend (roerend)
Immobilier (mobilier)
Onteigening
Une expropriation
Openbaar Centrum voor Maatschappelijk
Welzijn (OCMW)
Le Centre Public d’Action Sociale (CPAS)
Openbaar Ministerie
Le Ministère Public
Openbare orde
L’ordre public
Opzet (bedrog)
Le dol
Overeenkomst
Le contrat
Overheid
Une autorité
Overheidspersoon
La personne publique
Parlement
Le parlement
Parlementaire commissie
La commission parlementaire
Politiek
La politique
Positief recht
Le droit positif
Precedent
Le précédent
Prejudiciële vraag
La question préjudicielle
Prijs
Le prix
Privaatrecht
Le droit privé
Proces
Le procès
Procesrecht
Le droit judiciaire
PAGINA 40
Programmawet
Une loi-programme
Publiekrecht
Le droit public
Raad van State
Le Conseil d’Etat




Afdeling Wetgeving
Afdeling Bestuursrechtspraak
Section de législation
Section du contentieux
administratif
Raadsheer
Le conseiller
Raadsman
Le conseil
Rechtbank
Le tribunal
Rechter
Le juge
Rechtsbijstand
Une assistance judiciaire
Rechtsbron
Une source du droit
Rechtseconomie
Une économie du droit
Rechtsfeit/rechtshandeling
Un fait juridique/un acte juridique
Rechtsfilosofie
La philosophie du droit
Rechtsgeleerde
Le jurisconsulte
Rechtsgeschiedenis
L’histoire du droit
Rechtshandeling
Une acte juridique
Rechtsleer
La doctrine
Rechtsmisbruik
Un abus de droit
Rechtspraak
La jurisprudence
Rechtspraak (formele rechtsbron)
La jurisprudence
Rechtsstaat
Un état de droit
Rechtstheorie
La théorie du droit
Rechtsvordering
Un action
Regeerakkoord
Un accord de gouvernement
Regel
La règle
Regeringsleider
Le chef du gouvernement
Registers van de burgerlijke stand
Les registres de l’état civil
Republiek
La république
Sanctie
La sanction
Schadevergoeding
Dommages et intérêts
Scheiding der machten
La séparation des pouvoirs
Scheidsrechter/scheidsgerecht
Un arbitre/arbitrage
Schepen
Un échevin
Schuld (staats-)
La dette publique
Secretaris (gemeente-)
Le secrétaire (communal)
PAGINA 41
Senaat
Le Sénat
Staat
Un état
Staatsblad
Le Moniteur
Staatsdomein (vs. Kroondomein)
Le domaine de l’état (vs. de la couronne)
Staatshoofd
Le chef d’état
Staatsrecht
Le droit constitutionnel
Staten-Generaal
Les Etats Généraux
Straf
La peine
Strafrecht
Le droit pénal
Strafrechtelijk
Pénal
Strafwetboek
Le Code pénal
Tegentekening
Le contreseing
Testament
Le testament
Toegewezen bevoegdheid
La compétence attribuée
Verantwoordelijkheid (ministeriële)
La responsabilité ministérielle
Verbintenis
Une obligation
Verdrag
Le traité
Vereffening-verdeling
La liquidation partage
Verjaringstermijn
Un délai de prescription
Verkiezing (rechtstreekse)
Une élection directe
Vermogen
La patrimoine
Vernietiging
Une annulation
Verslag
Rapport
Vertegenwoordiger/-ing
Un représentant/une représentation
Verzekeraar
Un assureur
Verzoekschrift
Une requête
Volkenrecht
Le droit international public/droit des gens
Volksraadpleging
La consultation populaire
Vonnis
Le jugement (la sentence)
Voogd
Le tuteur
Voorbereidende werken
Les travaux préparatoires
Voorontwerp
Avant-projet
Voorrecht (voordeel)
Le privilège (le bénéfice)
Voorzitter
Le président
Vrijheid
La liberté
Vruchtgebruik
Un usufruit
PAGINA 42
Werknemer
Un employé
Wet
La loi
Wetboek
Un code
Wetboek van Koophandel
Le Code de commerce
Wetboek van Strafvordering
Le Code d’instruction criminelle
Wetgeving
La législation
Wetsontwerp
Le projet de loi
Wetsvoorstel
La proposition de loi
PAGINA 43