VS lijden nu zelf onder patent op duur medicijn

Natuurwetenschap
in het Nieuws
nummer 19, augustus 2004
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net
als de digitale versie van deze krant te vinden op:
www.xs4all.nl/~khooyman/natunieuws/
Ziekte &
Gezondheid
krijgen, hartpatienten een nieuw hart, mensen
met brandwonden een nieuwe, identieke huid,
lijders aan kaalheid een verse bos haar.
Axolotl vernieuwt
zonder help
Ook in Oost-Europa -met name in Estland,
Letland, Oekraïne en Rusland- verspreidt het
virus zich snel, vooral middels drugsgebruik
(het delen van naalden). 1.3 miljoen mensen
leven er met hiv.
ONDERZOEK NAAR MOGELIJKHEDEN
BIJ DE MENS
UN, 21 AUGUSTUS 2004
Wetenschappers aan het Max Planck
Instituut in Dresden onderzoeken de
verbluffende eigenschappen van de
axolotl. Die exotische salamander,
levend
in
Mexico,
is
in
staat
lichaamsdelen, inwendig en uitwendig,
te laten aangroeien. Een nieuwe staart,
afgehakte poten en uitgestoken ogen,
zelfs delen van het hart groeien na
enkele weken als vanzelf weer aan.
De axolotl beschikt over regenerende
eigenschappen die bij andere gewervelden als de
mens mogelijk 'onderdrukt' zijn.
De nieuwe lichaamsdelen en organen zijn
compleet, identiek en littekens ontbreken.
Wormen en kakkerlakken kunnen zichzelf
eveneens `vernieuwen', maar geen enkel
gewerveld dier beschikt over zulke drasttische
regeneratieve vermogens als de gelei-achtig
ogende axolotl. Actueel stamcellenonderzoek
heeft de interesse voor de salamander met de
Azteekse naam nog versterkt.
'Azië is nu waar Afrika 15 jaar geleden
was', 38 miljoen besmet met hiv of aids.
Gebleken is dat ook de mens in veel organen,
van lever tot hart, stamcellen bezit die in staat
zijn tot beperkte vormen van regeneratie. De
onderzoeksgroep uit Dresden zoekt naar de
oorzaak dat die capaciteit bij mensen en
andere zoogdieren zo beperkt is. Mocht blijken
dat die beperking een 'onderdrukking' is, dan
zou onderzoek op de axolotl duidelijk kunnen
maken of en hoe dat vermogen bij mensen
opnieuw is op te wekken.
Stel dat het geheim van de salamander kan
worden ontrafeld en worden overgeplant op de
mens? Het zou een revolutie in de medische
wetenschap betekenen. Oorlogsslachtoffers
zouden hun benen of ogen terug kunnen
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
verhoudingsgewijs de snelste groei ter wereld
in een regio die 60 procent van de bevolking
telt. Vooral in China, Indonesië en Vietnam
neemt het aantal besmettingen snel toe, terwijl
in Thailand verbetering die op handen leek te
zijn, uitblijft. In Cambodja is 3 procent van de
bevolking seropositief. ,,Azië is nu waar Afrika
15 jaar geleden was'', aldus Peter Piot van
UNAIDS.
Aids blijft om zich heen
grijpen
TROUW, 7 JULI 2004
Amerikanen vinden
vaccin tegen sars
NRC, 25 JUNI 2004
Amerikaanse onderzoekers hebben een
neusspray met een vaccin tegen sars
ontwikkeld. Het vaccin beschermt
groene meerkatten (een apensoort)
tegen het sars-virus dat vorig jaar in
Azië ruim 750 mensen het leven kostte.
Aids krijgt Azië en Oost-Europa steeds meer in
zijn greep. Dat meldt de VN-organisatie
UNAIDS in haar jaarrapport. Vorig jaar zijn
wereldwijd bijna vijf miljoen mensen met het
hiv-virus besmet, het hoogste aantal ooit, en
zijn 2,9 miljoen mensen aan aids overleden.
Onder de doden in 2003 zijn een half miljoen
kinderen.
De Amerikanen van de National Institutes of
Health in Bethesda publiceren hun resultaten
vandaag
in
het
Britse
medischwetenschappelijke tijdschrift The Lancet.
Daarin staat ook een artikel van Nederlandse
onderzoekers onder leiding van virologen van
het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam,
het Leids Universitair Medisch Centrum en
het Leidse biotechnologiebedrijf Crucell.
Bijna de helft van de nieuw besmetten zijn
jongeren tussen de 15 en de 24 jaar. ,,Het ziet
er niet naar uit dat de epidemie minder grip
krijgt op de maatschappij'', aldus VN-topman
Kofi Annan. De situatie wordt erger in Afrika,
maar begint ook 'alarmerend' om zich heen te
grijpen in Azië en Oost-Europa. ,,Geen regio is
gespaard gebleven.'' Sinds 1981 kostte aids
ruim twintig miljoen mensen het leven. Eind
vorig jaar leefden wereldwijd bijna 38 miljoen
mensen met Hiv of aids.
De Nederlandse onderzoekers ontwikkelden
een menselijk monoklonaal antilichaam, dat
na injectie mensen één tot twee weken
bescherming moet bieden tegen sars. Dit is
een vorm van zogenoemde passieve
immunisatie, waarbij het afweermolecuul
tegen sars per injectie wordt toegediend. Bij de
actieve immunisatie, zoals de Amerikanen die
ontwikkelden, maakt het afweersysteem zelf
een antilichaam tegen de ziekteverwekker.
In heel Azië zijn er vorig jaar 1,1 miljoen
nieuwe
infecties
bijgekomen,
1
Het Crucell-antilichaam is getest in fretten een veelgebruikt proefdier in virologisch en
vaccinonderzoek. ,,Passieve immunisatie met
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
dit middel kan een geschikte aanpak zijn om
longziekten te voorkomen bij mensen die in
contact zijn geweest met sars-patiënten, en
kan verdere verspreiding van de ziekte
voorkomen'', schrijven de onderzoekers in The
Lancet.
Het Amerikaanse actieve vaccin werkt
beduidend langer dan één of twee weken: de
apen in het experiment werden bijna een
maand na vaccinatie pas met sars besmet. De
vraag is of massale vaccinaties tegen sars ooit
nodig worden. De wereldwijde epidemie die
werd gevreesd, is uitgebleven.
Duizenden Britten
hebben mogelijk
Creutzfeldt-Jacob
VOLKSKRANT, 21 MEI 2004
Zonder het zelf te weten, dragen
mogelijk 3800 Britten het prion-eiwit
dat
de
dodelijke
hersenziekte
Creutzfeldt-Jakob kan veroorzaken.
Appel barst uit zijn
gezondheidsvoegen
VOLKSKRANT, 29 MEI 2004
Eigenlijk zit het al tijden ingebakken in
de achterhoofden, het is zelfs een
degelijke volkswijsheid: `Een appel elke
dag houdt de dokter buiten de deur', en
dan in het Engels: `An apple a day keeps
the doctor away.' In de jaren zeventig
kreeg die volkswijsheid een soort
vervolg
in
de
slogan
voor
de
gebitssparende
reclamecampagne:
`Snoep verstandig, eet een appel.'
Het eten van appels is overal goed voor, lijkt
het wel, met name ter voorkoming van
chronische ziektes zoals hart- en vaatziekten
en kanker. Het zijn de aandoeningen waaraan
in de westerse wereld de meeste mensen
overlijden, wat deels terug te voeren is op
verkeerde eetgewoontes: te veel verkeerde
vetten en koolhydraten en te weinig gezonde
groenten en fruit.
Onderzoekers van Plymouth Derriford
Hospital en een onderzoekscentrum voor
fatale hersenziektes hebben ruim 12.000
weefselkweken onderzocht. Die zijn afkomstig
van amandelen en blindedarmen. Dat zijn
waarschijnlijk
de
plekken
waar
de
zogenoemde prions die Creutzfeldt-Jakob
kunnen veroorzaken, opduiken.
In drie van de kweken zijn tekenen van de
dodenlijke hersenziekte gevonden. Door die
cijfers los te laten op de hele Britse bevolking
kwamen de wetenschappers tot de conclusie
dat bij mogelijk 3800 Britten zich een variant
van Creutzfeldt-Jacob kan ontwikkelen.
90 Miljoen Amerikanen
ongezond dik
VOLKSKRANT, 12 AUG 2004
Steeds meer Amerikanen zijn ongezond
dik. Dat komt doordat ze steeds grotere
porties eten. De film Super Size Me
brengt het probleem plastisch in beeld.
Zwaarlijvigheid is in de VS uitgegroeid tot een
epidemie. Het zal volgend jaar het roken
voorbij streven als belangrijkste oorzaak van
een dikwijls vroege en onnodige dood. De
jonge filmmaker Morgan Spurlock onderzocht
in twintig steden de eetgewoonten en was
intussen zelf proefdier. Een maand lang at hij
uitsluitend bij McDonald's, voor zijn ontbijt,
zijn lunch, zijn avondeten. Zijn documentaire
Super Size Me was in Amerika een kort, maar
hevig succes. Vanaf vandaag draait de film in
Nederland.
Meer dan 30 procent van de Amerikanen, zo'n
negentig miljoen mensen, is inmiddels zo dik
dat hun gezondheid eronder lijdt: hoge
bloeddruk,
hartinfarcten,
dichtgeslibde
aderen. De maatschappelijke kosten van het
probleem worden geschat op 120 miljard
dollar per jaar.
In het Britse onderzoek slikten 231
jongvolwassen gevangenen dagelijks een
capsule met vitaminen, mineralen en
meervoudig onverzadigde vetzuren uit visolie,
of een placebo. Het aantal geweldsincidenten
gedurende die maanden werd vergeleken met
de periode ervoor. Zowel de ernstige als
minder ernstige geweldsincidenten daalde met
ruim 25 procent. Onderzoeksleider Bernard
Gesch noemde de methode ,,goedkoop,
effectief en humaan''.
Kind met eetstoornis
steeds jonger
UN, 6 AUG 2004
Kinderen krijgen op steeds jongere
leeftijd boulimia of anorexia nervosa.
De twee gespecialiseerde academische
eetstoornisafdelingen voor kinderen en
jeugdigen in Nederland melden dat het
aantal jonge patiënten toeneemt.
In het Universitair Medisch Centrum Utrecht
(UMCU) was in 1999 8 procent van de
patiënten met een eetziekte jonger dan 14. Dit
jaar is dat 35 procent. Het komt volgens
kinder- en jeugdpsychiater A.van Elburg van
de afdeling in Utrecht geregeld voor dat 10jarigen al in het ziekenhuis belanden.
In appels zitten duizenden verschillende
gezondheidsstoffen.
De
belangrijkste
stofgroepen zijn fenolzuren en flavonoïden.
Die flavonoïden hebben een zogeheten antioxidantwerking, ze gaan celveroudering tegen.
Op celniveau reduceren ze de kans op
DNAschade, die continu ontstaat als gevolg
van natuurlijke processen zoals de invloed van
zonlicht of door het eten van bepaalde
voedingsmiddelen. Maar ook door minder
natuurlijke zaken zoals het roken van
sigaretten of extreem lang zonnen.
In fruit zitten - net als overigens in uien - veel
flavonoïden,
sommige
(quercitinen
bijvoorbeeld) hebben een effectievere antioxidantwerking dan andere. In veenbessen is
de concentratie het hoogst. Die bevatten bijna
twee maal zoveel anti-oxidanten als appels. Na
appels volgen (rode) grapefruits, perziken,
citroenen, peren, bananen en sinaasappelen,
met steeds wat minder anti-oxidanten.
Betere voeding tegen
agressie gedetineerden
NRC, 27 JULI 2004
Het ministerie van Justitie laat
onderzoeken of aanpassing van het
voedingspatroon van gedetineerden tot
minder gevallen van agressie in
gevangenissen kan leiden.
Uit een Brits onderzoek bleek twee jaar
geleden dat gedetineerden met een aangepast
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
dieet
ruim
een
kwart
minder
geweldsincidenten veroorzaakten. De Dienst
Justitiële Inrichtingen (DJI) van het
ministerie wil een soortgelijk onderzoek nu
onder
Nederlandse
jongvolwassen
gedetineerden (18 tot 24 jaar) laten uitvoeren.
2
Omdat jonge kinderen nog zijn te beïnvloeden,
kunnen ze vlug genezen. Van Elburg pleit
daarom voor preventieprogramma’s die niet
alleen op middelbare scholen, maar ook in de
hoogste groepen van de basisschool draaien.
Die lessen moeten over de gezonde kanten van
eten en een gezond gewicht gaan en niet
zozeer over eetstoornissen, aldus Van Elburg.
Test leukemie bij
kinderen onder bereik
NRC, 5 AUG 2004
Onderzoekers van het Erasmus Medisch
Centrum in Rotterdam hebben de basis
gelegd voor een genetische test
waarmee ze kunnen voorspellen of
chemotherapie
bij
kinderen
met
leukemie succes heeft of niet.
De onderzoekers spoorden 124 genen op
waarvan de activiteit invloed heeft op de
werking van de gangbare chemotherapie tegen
acute lymfoblastische leukemie (ALL). Met die
kennis kan een test ontwikkeld worden.
Een genetische test op basis van dit onderzoek
kan tot betere behandeling leiden. Patiëntjes
met een gunstig genprofiel kunnen - na verder
onderzoek - uiteindelijk een mildere
behandeling ondergaan, waardoor ze op
volwassen leeftijd minder bijwerkingen van de
chemotherapie zullen ondervinden. Kinderen
met genprofiel waaruit weerstand tegen één
van de chemotherapiecomponenten blijkt,
kunnen vanaf het begin een aangepaste
behandeling krijgen.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Uitstel vaccinatie tegen
kinkhoest leidt tot
doden
Ziekenhuizen weigeren
vaker patiënten met
MRSA
VOLKSKRANT, 7 AUG 2004
VOLKSKRANT, 8 JUNI 2004
Kinderen zullen doodgaan als ouders de
kinkhoestvaccinatie voor hun baby
uitstellen. Dit vreest de Nederlandse
Vereniging voor Kindergeneeskunde
(NVK). Ook denken de kinderartsen dat
meer kinderen blijvend letsel aan de
ziekte zullen overhouden, nu het aantal
inentingen afneemt.
Ziekenhuizen
en
verpleeghuizen
weigeren steeds vaker patiënten die
besmet zijn met MRSA omdat zij de
oplopende kosten voor de bestrijding
van de resistente bacterie niet langer
kunnen betalen.
Meer pressie op
orgaandonatie
De MRSA-bacterie is resistent tegen bijna alle
antibiotica en kan bij verzwakte patiënten
gevaarlijk of zelfs dodelijk zijn. In
buitenlandse ziekenhuizen tiert de bacterie
welig. MRSA is de schrik van zorginstellingen.
De bacterie is uiterst besmettelijk. Een
epidemie kost tonnen. Die moeten instellingen
zelf betalen. Zij eisen compensatie.
Minister
Hoogervorst
van
Volksgezondheid
wil
de
burger
zwaarder onder druk zetten om zich te
melden als orgaandonor. Iedereen die
niet uitdrukkelijk het donorschap
weigert, zou automatisch als donor
geregistreerd moeten worden.
Kinkhoest zorgt voor slijm in de longen,
waarin kinderen kunnen stikken. Dat
overkomt een op de duizend zuigelingen
jonger dan drie maanden met kinkhoest, zegt
kinderarts en epidemioloog Hans Rümke van
het Erasmusziekenhuis in Rotterdam. Hij
vindt het dalende aantal tegen kinkhoest
ingeënte kinderen gevaarlijk: 'Hier komt
onherroepelijk gedonder van.'
Jelle Duyvendak van de Nederlandse
Vereniging Kritisch Prikken betwijfelt of
inenting wel voldoende bescherming biedt:
'De vaccinatiegraad was de afgelopen decennia
zeer hoog, toch is het aantal gevallen van
kinkhoest toegenomen. Bovendien zijn
ingeënte kinderen ook ziek.'
Rümke erkent dat zowel het oude als het
nieuwe kinkhoestvaccin geen volledige
bescherming tegen de ziekte biedt. Maar hij
benadrukt dat onvolledige bescherming beter
is dan geen bescherming: 'Het aantal
ziektegevallen en de verspreiding van
kinkhoest daalt sterk door inenting. De acht
kinderen, die de afgelopen acht jaar aan
kinkhoest zijn overleden, waren allemaal niet
ingeënt.' Het vaccin heeft bijwerkingen, maar
de NVK acht het voldoende veilig.
Vaccinatie nadert
kritische grens
UN, 29 JULI 2004
De vaccinatiegraad voor ziekten als
polio, kinkhoest en difterie komt in de
stad Utrecht ,,gevaarlijk dicht bij de
kritische grens’’.
Dat zegt medisch adviseur Angulo van de
entadministratie Utrecht en Noord-Holland.
Om epidemieën te voorkomen moet 90
procent van de bevolking zijn ingeënt. In de
stad Utrecht is dat nu 92 procent. Normaal ligt
de vaccinatiegraad in de stad Utrecht op 96
procent, zegt Angulo. 4 procent van de ouders
kiest er sowieso voor om niet in te enten, vaak
om
levenbeschouwelijke
redenen.
Angulo waarschuwt naar aanleiding van een
onderzoek van Thuiszorg Stad Utrecht onder
vijf van de negen consultatiebureaus in
Utrecht van april tot en met juli. De bureaus
gingen tijdens de grote ophef over het
kinkhoestvaccin turven hoeveel kinderen niet
werden ingeënt met het DKTP - Hib-vaccin.
Dat beschermt tegen difterie, kinkhoest, polio,
tetanus en Hib-ziekten (onder meer
hersenvliesontsteking).
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
De twee Volendamse brandwondenpatiënten
die in maart 2001 vanuit een buitenlands
ziekenhuis werden overgebracht naar het
UMC Utrecht, veroorzaakten in een paar
weken tijd een MRSA-epidemie in het
ziekenhuis.
Een
arts-assistent,
twee
fysiotherapeuten, twee laboranten, een
medewerker van de civiele dienst, een diëtiste,
een consulent van een firma voor medische
hulpmiddelen, een medepatiënt en tien
verpleegkundigen raakten besmet.
De afdeling was 29 dagen dicht, 96 opnames
werden
geannuleerd,
personeel
kon
wekenlang niet werken, er werden 1411 MRSAkweken uitgevoerd. In het Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde becijferden
artsen de totale kosten op ruim 122 duizend
euro.
Maar haar hart klopte
nog
TROUW, 11 AUG 2004
Er blijft een groot tekort aan
orgaandonoren, constateerde onlangs
het kabinet. Weinig mensen registreren
zich als donor. In de praktijk moet vaak
de familie beslissen. Twee broers, een
zus en een schoonzus vertellen over hun
dilemma's na het overlijden van hun
jongere zus. ,,Gaat u ons nu vragen of u
haar organen mag gebruiken?''
De meeste broers en zussen wisten dat hun zus
Ansje een codicil had. Dat ze, mocht ze
overlijden, haar organen zou willen afstaan
aan patiënten die zonder een gezond hart, of
een gezonde lever, niet lang meer te leven
zouden hebben.
Wat ze niet wisten, en ook niet konden weten,
was hoe moeilijk het zou zijn om afscheid te
nemen van een lichaam, Ansjes lichaam, dat in
het ziekenhuis moet blijven omdat de organen
nog 'uitgenomen' moeten worden. Ansje stierf
begin dit jaar in het ziekenhuis.
,,Je weet dat ze dood is, maar de borstkas gaat
gewoon nog op een neer'', vertelt haar oudere
zuster Lies. ,,Op de monitor zie je dat haar
hart nog klopt, haar lichaam is nog warm.''
,,Op alle apparaten brandden nog precies
dezelfde lichtjes als in de uren en dagen
daarvoor'', vult schoonzus Els aan. ,,Ik vond
3
het bizar, ze zag er uit alsof ze nog leefde. Toen
de arts vertelde dat ze Ansje klaar zouden gaan
maken voor de donatie, vroeg ik nog of ze haar
dan weer onder narcose zouden brengen.
'Nee', antwoordde hij, 'hersendood is de
zwaarste narcose die er is'. Ik had daar veel
moeite mee.''
VOLKSKRANT, 16 JUNI 2004
Ruim 1400 mensen wachten op een orgaan.
Jaarlijks sterven volgens de Nierstichting
honderden mensen omdat er geen nier, hart of
lever beschikbaar is. Het aantal donoren
bedraagt ongeveer tweehonderd, op een totaal
van 140 duizend overlijdensgevallen per jaar
in Nederland.
Het bestaande registratiesysteem, waarbij
iemand pas na toestemming donor is, stuit in
de praktijk op veel problemen. Slechts
eenderde van de Nederlanders staat
geregistreerd en daarvan gaat de helft akkoord
met het gebruik van zijn of haar organen.
Nabestaanden zeggen meestal nee als de wens
van de overledene niet bekend is.
Stamcellen &
Klonen
Britten mogen het
menselijk embryo
klonen
NRC, 12 AUG 2004
Een Britse regeringscommissie heeft
voor het eerst toestemming gegeven om
menselijke embryo's te klonen voor
onderzoeksdoeleinden.
Onderzoekers van de universiteit van
Newcastle
mogen
de
techniek
van
therapeutisch klonen gebruiken om nieuwe
menselijke embryonale stamcellijnen te
maken. Hun uiteindelijke onderzoeksdoel is
om therapieën tegen hart- en leverziekten,
suikerziekte en de ziekte van Parkinson te
ontwikkelen.
Bij therapeutisch klonen wordt een celkern
van een menselijke cel in een leeggemaakte
menselijke eicel geplaatst, waarna die eicel in
het laboratorium uitgroeit tot een embryo.
Voordat het embryo veertien dagen oud is
isoleren
de
onderzoekers
embryonale
stamcellen uit zo'n gekloond embryo.
Embryonale stamcellen zijn cellen die St. Bonifatiuscollege, Utrecht
gestuurd door groeifactoren - in principe nog
tot alle weefsel en organen, zoals hart, lever,
nier, bot en alvleesklier kunnen uitgroeien.
Wanneer de hooggespannen verwachtingen
uitkomen, vormen embryonale stamcellen in
de toekomst de basis voor therapieën tegen
ziekten waarbij specifieke celtypen verloren
zijn gegaan.
De onder een paars kabinet aangenomen
Nederlandse embryowet biedt de mogelijkheid
om therapeutisch klonen op termijn toe te
staan, maar het kabinet Balkenende heeft
besloten die mogelijkheid onbenut te laten. De
Amerikaanse president Bush heeft de techniek
verboden. De VS geven geen subsidies aan
onderzoek met menselijke stamcellen, tot
grote verontwaardiging van veel Amerikaanse
onderzoekers.
Onderzoek stamcellen
niet beknot
VOLKSKRANT, 30 JUNI 2004
Nieuw onderzoek naar het gebruik van
stamcellen tegen levensbedreigende
ziekten is noodzakelijk. Het kabinet
wijst verdergaande beperkingen van
proeven met mensen en dieren van de
hand.
Onderzoek met stamcellen ligt politiek
gevoelig. In het regeerakkoord is vastgelegd
dat het deze regeringsperiode verboden blijft
om embryo's speciaal te kweken om
stamcellen te verkrijgen. Het kabinet weigert
dit verbod permanent te maken, schrijft
staatssecretaris Ross van Volksgezondheid aan
de Tweede Kamer.
Stamcellen zijn rudimentair van aard en
kunnen uitrijpen tot vrijwel ieder celtype:
hart-, zenuw-, hersen- en huidcellen. Ze
worden deels gewonnen uit embryo's die
overblijven na IVF, deels uit beenmerg,
navelstrengbloed of uit bewerkt gewoon bloed.
Dat beperkt de beschikbaarheid ervan.
In theorie biedt het gebruik van stamcellen
enorme mogelijkheden. De cellen kunnen
beschadigd weefsel herstellen, waardoor een
tekort aan organen (nieren, lever, hart) in de
toekomst niet meer hoeft voor te komen. Ook
kunnen stamcellen helpen bij de bestrijding
van ziekten als kanker, diabetes, aids en
Parkinson.
Kabinet blijft bij tijdelijk
verbod op klonen
stamcellen
NRC, 30 juni 2004
Het kabinet wil dat er eerst meer onderzoek
wordt gedaan naar de mogelijkheden die
menselijke stamcellen kunnen bieden bij de
aanpak van aandoeningen zoals Parkinson of
bij defecte organen.
Pas daarna wordt bekeken of het huidige,
tijdelijke verbod op `therapeutisch' klonen
kan worden opgeheven dan wel moet worden
omgezet in een definitief verbod. Ook blijft het
kabinet erbij dat embryonale of foetale
stamcellen van bij reageerbuisbevruchting
resterende embryo's en van bij abortus
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
vrijkomende foetussen voor onderzoek mogen
worden gebruikt. Het produceren van
embryo's alleen voor het doen van onderzoek
blijft echter verboden.
Een eicel voor later
TROUW, 26 JULI 2004
Het is mogelijk onrijpe eicellen van een
vrouw in te vriezen om haar in staat te
stellen later alsnog zwanger te worden.
Dat kan een uitkomst zijn voor (jonge)
vrouwen die een chemokuur moeten
ondergaan.
stof dopamine in het hersengebied de rhinale
schors.
Die
communicatie
blokkeerden
de
onderzoekers tijdelijk. Dat deden ze door het
gen voor de receptor van dopamine gedurende
twee weken uit te schakelen. Daarvoor
gebruikten ze een vorm van gentherapie.
'Tien weken na de therapie was het effect
vervaagd en vervielen de apen weer in hun
normale
uitstelgedrag',
schrijven
de
onderzoekers in het vaktijdschrift Proceedings
of the National Academy of Sciences.
Bevroren ark van Noach
Het is nog niet zo heel lang geleden dat
mensen die kanker kregen dolgelukkig waren
als zij die ziekte overleefden. Een van die
kwaliteitselementen is het krijgen van
kinderen. Niet zelden verliezen mensen hun
vruchtbaarheid
na
een
chemoof
bestralingskuur. Voor mannen is de oplossing
vrij simpel: het invriezen van hun sperma.
Zelfs sperma van lage kwaliteit kan
tegenwoordig via een ivf-bevruchting tot
nageslacht leiden.
NRC, 27 JULI 2004
Bij vrouwen ligt dat vele malen ingewikkelder.
Zo is het invriezen van rijpe eicellen niet goed
uitvoerbaar, omdat cellen beschadigd raken bij
het invriezen en het ontdooien. Sinds begin
jaren negentig denken wetenschappers na over
het bewaren van onrijpe eicellen voor
toekomstig gebruik. Daarbij wordt de
buitenste laag van de eierstok uitgenomen
waarin de meeste onrijpe eicelen zitten. Die
laag wordt in stukjes gesneden en op
schaaltjes ingevroren.
Hiermee zullen de biologen niet kunnen
voorkomen dat de dieren verdwijnen, maar
het biedt hun wel de mogelijkheid
wetenschappelijk onderzoek te blijven doen
naar zeer zeldzame diersoorten.
Proeven bij ratten, muizen en schapen met
deze procedure bleken succesvol. De onrijpe
cellen bleken te kunnen rijpen. Maar tot voor
kort was het nog niemand gelukt om bij een
vrouw op het invriezen van eierstokweefsel en
terugplaatsing een zwangerschap te laten
volgen.
DNA & Genen
Apen veranderen in
workaholics door
gentherapie
VOLKSKRANT, 13 AUGUSTUS 2004
Amerikaanse wetenschappers hebben
vier rhesusapen met gentherapie
tijdelijk in harde werkers veranderd.
Net als mensen stellen apen werk uit
zolang ze nog tijd hebben. Pas tegen het
einde concentreren ze zich beter. De
behandelde
apen
werkten
echter
continu hard en zonder fouten.
De normale werkhouding - uitstel gevolgd
door een eindsprint - komt voort uit het besef
van de apen dat het einde van de klus en hun
beloning naderen. Eerdere apenstudies
toonden aan dat de associatie tussen werk en
beloning afhankelijk is van het signaal van de
4
Britse biologen leggen een verzameling
aan van het genetisch materiaal van alle
diersoorten die met uitsterven worden
bedreigd. In het project 'Frozen Ark'
zullen DNA- en weefselmonsters van
duizenden
bedreigde
diersoorten
worden opgeslagen bij een temperatuur
van min 80 °C.
De onderzoekers van het Frozen Ark-project
zullen voorrang geven aan soorten die het
gevaar lopen binnen vijf jaar uit te sterven en
aan diersoorten die in het wild al zijn
uitgestorven.
DNA-test precisiewerk
onder hoge druk
Trouw, 10 aug 2004
Bij het Nederlands Forensisch Instituut
loopt het storm vanwege de explosief
gestegen vraag naar justitieel DNAonderzoek. De selectie wordt daarom
scherper dan ooit.
Bij het Nederlands Forensisch Instituut voorheen Gerechtelijk Laboratorium- rinkelt
de telefoon voortdurend. Rechercheurs en
officieren van justitie bellen hoever het staat
met een onderzoek. Vaak onder druk van
nabestaanden en meelevenden, verlangen ze
eerder gisteren dan vandaag uitslagen van een
DNA-test.
Europeanen willen geen
genetisch veranderde
maïs
NRC, 24 MEI 2004
Sinds vorige week staat de EU weer
import
van
nieuwe
genetisch
gemodificeerde gewassen toe. Maar in
de winkels komt voorlopig geen
gentech-voedsel.
Aan de verkoop van blikjes genetisch
gemodificeerde maïs waagt de Franse
groenteverwerker Bonduelle zich voorlopig
niet. Ook al mag het vanaf vandaag van de
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Europese Commissie. ,,We doen het niet, want
de consument wil het niet'', zegt een
woordvoerster van Bonduelle stellig.
Formeel heeft het vandaag genomen besluit
van de Europese Commissie verstrekkende
gevolgen. Door de toelating van een genetisch
gemodificeerde
maïssoort
maakt
de
Commissie automatisch een eind aan een
moratorium uit 1998, dat alle import van
nieuwe gmo's (genetisch gemodificeerde
organismen) verbood en leidde tot een
handelsoorlog met de Verenigde Staten, 's
werelds grootste producent van gmo's. Nu
Europa de grenzen weer openstelt, hoopt het
een eind te maken aan die transatlantische
oorlog.
De pukkelige patiënt van dermatoloog Henri
de Vries hoeft er niet op te hopen: hét
medicijn tegen acne zal nog lang op zich laten
wachten. Maar het kraken van de genetische
code van de Propionibacterium acnes, de
bacterie die huidaandoeningen veroorzaakt, is
wel een stapje in de goede richting.
Als er toch een specifiek 'acne-eiwit' wordt
gevonden, worden er allerlei chemicaliën op
losgelaten. Wat werkt, kan dan wellicht de
basis zijn van een zalfje.Verfijnder is om het
eiwit in te spuiten bij een muis. Die maakt dan
antistoffen, ook die kunnen misschien
gebruikt worden in een zalf of een ander
middeltje. Maar het gaat nog zeker twee jaar
duren voordat een medicijn op de markt komt.
Biologisch vlees blijft
niet genvrij
VOLKSKRANT, 26 JULI 2004
De productie van genvrij biologisch
vlees is een utopie. Alleen tegen zeer
hoge kosten kan worden voorkomen dat
er in veevoer sporen van genetisch
gemodificeerde
organismen
(GGO's)terechtkomen.
Bovendien is in Europa een vijandige sfeer
ontstaan omtrent alles wat met gentechvoedsel te maken heeft. De burger wil het niet.
In EU-lidstaten als Frankrijk, Italië en
Oostenrijk
zijn
ook
de
regeringen
tegenstander van gentech-voedsel. Deze
aanhoudende
antipathie
bracht
het
Amerikaanse bedrijf Monsanto er vorige week
toe om zijn gentech-tarwe toch niet op de
markt te brengen, na investeringen van vele
miljoenen dollars.
Oorzaak puistjes
ontrafeld
VOLKSKRANT, 30 JULI 2004
Duitse wetenschappers hebben de
genetische code van de acne-bacterie
gekraakt. Dat schrijven zij in het
Amerikaanse blad Science, dat vandaag
verschijnt. Farmaceutische bedrijven
kunnen ermee op zoek naar een middel
tegen jeugdpuistjes.
In veel veevoederproducten komen al GGOsporen voor die afkomstig zijn van
commercieel op de wereldmarkt verhandelde
genetisch veranderde gewassen, vooral soja en
mais. Dat zal volgens het rapport vaker
voorkomen als meer GGO-gewassen op de
Europese markt worden toegelaten.
GGO-sporen kunnen via kruisbestuiving bij de
teelt of tijdens transport en opslag in partijen
GGO-vrij diervoeder terechtkomen. Volgens
nieuwe Europese regels die afgelopen voorjaar
van kracht zijn geworden mogen GGO-vrije
producten maximaal 0,9 procent eiwit of DNA
van toegestane GGO's bevatten.
'Wie helemaal GGO-vrij wil produceren of
consumeren krijgt het moeilijk. Of dat een
probleem is, hangt ervan af hoe hoog je de lat
legt', zegt Oene Dolstra van Plant Research
International, een van de auteurs van het
rapport. Van gevaar voor mens, dier of milieu
is volgens Dolstra geen sprake. 'Bij de
toelating van GGO-gewassen worden scherpe
criteria gehanteerd.'
De bacterie Propionibacterium acnes blijkt te
bestaan uit 2333 genen. Uit de eiwitten die
deze produceren, kunnen de mechanismen
worden afgeleid die huidaandoeningen
veroorzaken. Ook wordt de bacterie
verantwoordelijk gehouden voor onder meer
hoornvliesontsteking en galstenen.
Bioslager staat
machteloos tegen 'gentroep' in het vlees
De bacterie parasiteert op zijn gastheercellen
en scheidt bijvoorbeeld een enzym af dat
vetzuren uit de huid losmaakt, waar andere
bacteriën zich weer mee voeden. Andere door
de acne-bacterie geproduceerde eiwitten
veroorzaken ontstekingen.
Ook biologisch vlees kan genetisch
gemodificeerd
materiaal
bevatten.
Klanten
zijn
boos.
Maar
ook
pragmatisch: 'Het moet natuurlijk niet
te duur worden....'
Het genoom van de bacterie vormt een
blauwdruk voor middelen tegen acne. De
farmaceutische industrie toont daarom een
meer dan gemiddelde interesse in de bacterie.
Kopers van smeersels en andere middeltjes
tegen acne vormen een lucratieve markt.
VOLKSKRANT, 26 JULI 2004
De slag is kennelijk verloren, zegt Anneke
Blauwendraad verontwaardigd terwijl ze een
zakje biologisch rundergehakt (97 cent per
honderd gram) bij slager Gerrit Takke
afrekent. 'Je verwacht dat je bij de biologische
slager genvrij vlees kunt kopen, maar dat is
dus al niet meer zo.'
Strijd tegen puist duurt voort
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
5
De vaste klant van De Groene Weg in Utrecht
is onthutst over de berichten dat in biologisch
vlees genetisch gemanipuleerde organismen
(GGO's) zitten - hoewel nog altijd veel minder
dan in 'gewoon' vlees. Het zou te kostbaar zijn
om het vlees genvrij te houden. Onacceptabel,
vindt Blauwendraad, die standaard etiketten
naleest op aanwezigheid van GGO's. 'Daarmee
zet je de deur op een kier.'
Wijnhuizen samen tegen
genetische manipulatie
NRC, 10 JULI 2004
Grote namen in de wijnbouw willen
voorkomen dat er in wijngaarden
geëxperimenteerd wordt met genetisch
gemanipuleerde wijnstokken.
Franse en Italiaanse firma's zoals Chateau
Latour, Romanée-Conti en Vega Sicilia,
hebben na een bijeenkomst in Parijs besloten
gezamenlijk op te trekken tegen voorgenomen
proeven. Het INRA wil later dit jaar onderzoek
in echte wijngaarden hervatten met zeventig
genetisch gemanipuleerde druivenplanten.
Een aantal beroemde wijnbouwers vreest dat
de betrokken Franse bewindslieden in Parijs
op het punt staan daar toestemming voor te
geven.
INRA wil nu verder gaan met de
proefnemingen in de open lucht. De
onderzoekers hopen sterke wijnstokken te
creëren die bestand zijn tegen bijvoorbeeld
schimmels en vooral de wijnstokkenziekte die
in Frankrijk court-noué heet.
Aubert de Villaine van de Domaine de la
Romanée-Conti vreest dat de onderzoekers
straks genetisch gemanipuleerde wijnstokken
planten en die om de haverklap opnieuw gaan
manipuleren. In de wijnbouw is om de
haverklap bijvoorbeeld eens per tien jaar. De
Villaine noemde dit gevaarlijke haastwerk
,,een nachtmerrie''. De wijncultuur is volgens
hem gedurende eeuwen langzaam gegroeid en
zeer kwetsbaar. Experimenten kunnen de
traditionele wijnbouw volgens hem snel
ruïneren.
Klimaat &
Evolutie
Merkt Europa al gevolgen
van broeikaseffect?
TROUW, 21 AUGUSTUS 2004
Deze
week
kwam
het
Europees
milieuagentschap met een onheilspellend
rapport over snelle verandering van het
klimaat. Vooral in Europa.
Deze week vielen er negen doden bij noodweer in
Frankrijk. In Friesland kwam vorige week in
ongeveer 30 uur meer dan 80 millimeter regen
naar beneden. In Cornwall werden huizen
weggespoeld. Het lijkt erop dat de gevolgen van
het broeikaseffect steeds zichtbaarder worden.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Het rapport herinnert aan de hittegolf van vorig
jaar die aan meer dan 20.000 mensen het leven
kostte. Alleen al vorig jaar smolt 10 procent van
het ijs van Alpengletsjers en in Zuid-Europese
landen lag de opbrengst van de oogst 30 procent
lager dan gemiddeld. Het jaar daarvoor werden
elf landen getroffen door overstromingen, mede
door overvloedige regenval, waarbij ongeveer
tachtig doden vielen. Sinds de jaren tachtig zijn
twee van de drie catastrofes gerelateerd aan
extreme weersomstandigheden.
Het rapport wijst erop dat de jaren negentig van
de vorige eeuw de warmste waren die ooit zijn
gemeten, dat de gemiddelde temperatuur iedere
tien jaar stijgt met 0,2 graden Celsius. En de
opwarming gaat in Europa sneller dan elders,
aldus de onderzoekers. Als dat zo doorgaat, aldus
het EEA, heeft de klimaatverandering nog veel
grotere consequenties dan tot nu toe werd
voorspeld. Voor het einde van deze eeuw zou het
wel eens voorbij kunnen zijn met koude Europese
winters. De zomers zullen steeds meer
hittegolven laten zien en toenemende zware
regenval.
Toch is het de vraag of dit soort conclusies niet te
snel worden getrokken. Dat betekent niet dat het
door de mens veroorzaakte broeikaseffect niet
zou bestaan - slechts een handjevol internationale
wetenschappers blijft zich hardnekkig tegen de
bewijsvoering daarvan verzetten. Het is
verleidelijk om recente natuurfenomenen toe te
schrijven aan het broeikaseffect, maar het is ook
riskant. Schommelingen in het klimaat zijn er
altijd. Pieken in het weer (een decennium is in de
klimatologie, waar eerder in millennia wordt
gerekend, nauwelijks interessant) kunnen niet als
bewijs dienen voor veranderingen op de lange
termijn. Dat geldt voor regionale afwijkingen.
Europa is op wereldschaal te klein om stellige
uitspraken over te doen.
Opwarming Europa
verrijking natuur
VOLKSKRANT, 19 AUGUSTUS 2004
Alleen de zon vertoont
kuren
GRASDUINEN, AUGUSTUS 2004
NRC, 28 MEI 2004
Winterlandschap, geschilderd tijdens de Kleine
IJstijd.
Hoe betrouwbaar is de zon? Sterrenkundigen
hebben geen idee. In elk geval vertoont de zon
af en toe kuren waar andere sterren geen last
van hebben. Tussen 1645 en 1715 vertoonde de
zon geen vlekken en uitbarstingen. Tijdens
deze inactieve periode was het op aarde
ongeveer een graad kouder dan normaal. De
extreem strenge winters van die ‘Kleine IJstijd’
zijn onder andere vastgelegd door Hollandse
meesters als Hendrik Avercamp. Niemand
weet wat er met de zon aan de hand was, en
wanneer er opnieuw zo’n Kleine IJstijd kan
optreden.
Maar andere sterren als de zon blijken geen
last te hebben van zulke inactieve periodes.
Ook blijkt er geen duidelijk verband te bestaan
tussen hun magnetische activiteit en de
hoeveelheid energie die ze uitstralen. Met
andere woorden: de zon vormt de
uitzondering op de regel. Wie weet staat de
volgende Kleine IJstijd voor de deur. Haal de
schaatsen maar vast uit het vet.
Het gaat goed met het
wild
Europa is de laatste decennia groener
geworden. In het midden en noorden van
Europa leidt het overschot aan kooldioxide in
de lucht en hogere temperaturen tot
aanzienlijk betere landbouwopbrengsten. Op
twee van de drie bergtoppen groeien meer
plantensoorten dan ooit. Ook zijn meer
vogelsoorten dan voorheen in staat in Europa
te overwinteren.
Nu eens pósitief nieuws over de natuur:
het gaat verbazingwekkend goed met
het grote Europese wild. Ree, wolf,
gems en andere grote zoogdieren
rukken op. Maar gevaar blijft er: een
snelle klimaatverandering kan de
dieren alsnog de das omdoen.
Over de oorzaken - mens of natuur - laat het
rapport zich niet uit. 'Het klimaat verandert
zeer aanwijsbaar', zegt dr. K. Wieringa van het
RIVM, een van de onderzoekers. 'Het is dus
hoe dan ook nuttig om je daar op voor te
bereiden.'
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
Gems, steenbok en wolf dreigden ooit
compleet uit Europa te verdwijnen, maar
hernemen zich eveneens. Vooral de wolf breidt
zich spectaculair uit. ,,Twintig jaar geleden
gold die in Europa als bijna uitgestorven'',
vertelt Prins. ,,Hij zat alleen nog in de
Appenijnen en in een klein deel van Spanje.
Niemand had kunnen bedenken dat hij zich zo
zou herstellen.'' Maar ziedaar. Vanuit de
Appenijnen trok de wolf onverschrokken de
Italiaanse Alpen in. Van daaruit ging hij naar
de Franse Alpen. En nu zit hij al in de Jura.
Asgrauw maanlicht
Het klimaat in Europa verandert, maar
dat is niet alleen slecht nieuws. Dat
blijkt
uit
een
studie
naar
22
klimaatgevoelige indicatoren, gemaakt
door het Milieu- en Natuurplanbureau
van het RIVM in Bilthoven.
Volgens de inventarisatie is de concentratie
kooldioxide 34 procent hoger dan een eeuw
geleden, en is de aarde gemiddeld 0,7 graden
warmer. In Europa is dat zelfs 0,95 graden. De
temperatuurstijging kan zelfs oplopen tot 6
graden in 2100.
de eland op via het oosten. Hij staat al bij
Berlijn.''
In de hoeveelheid licht en warmte die
de aarde jaarlijks van de zon opneemt,
komen lange-termijn veranderingen
voor die een grotere invloed kunnen
hebben dan het broeikaseffect. Dat valt
af te leiden uit metingen van de
hoeveelheid zonlicht die de aarde naar
de maan weerkaatst. De vraag is wat de
relatie is met het broeikaseffect.
In Science van deze week (28 mei) brengen
onderzoekers van het Big Bear Solar
Observatory en van het W.K. Kellogg
Radiation Laboratory, beide in Californië, de
resultaten van vijf jaar lichtmetingen aan de
maan. Zij maten, met behulp van een gewone
sterrenkijker, uitgerust met een gekoelde
CCD-camera, de helderheid van het donkere
deel van de maan. Dat is het deel dat niet door
de zon wordt beschenen maar zwak wordt
verlicht door het zonlicht dat de aarde naar de
maan kaatst.
TROUW, 9 JULI 2004
De natuur staat er beroerd voor, horen we keer
op keer. ,,Het hangt maar net vanaf waar je
naar kijkt'', relativeert Herbert Prins,
hoogleraar ecologie aan de Wageningen
Universiteit. ,,De Noordse woelmuis en
bepaalde orchideeën doen het inderdaad niet
best. Maar de grote zoogdieren in Europa juist
wel. Die zijn bezig aan een spectaculaire
comeback.''
Gems, steenbok, ree, eland, wolf, wild zwijn,
stuk voor stuk zijn ze weliswaar door een crisis
gegaan, soms zelfs langs de rand van de
afgrond. Maar inmiddels gaat het over vrijwel
de hele linie weer bergopwaarts. Zo blijkt de
eland, ooit teruggedrongen tot diep in
Scandinavië, stilletjes de Sont te zijn
overgestoken. ,,Hij zit weer volop in ZuidZweden. Hij is zelfs al in Denemarken
gesignaleerd'', licht Prins toe. ,,Daarnaast rukt
6
Het donkere gedeelte van de maan wordt verlicht
door de weerkaatsing van zonlicht via de aarde
naar de maan.
Dat donkere deel is wel 10.000 keer
lichtzwakker dan het heldere, maar kan toch
bijna de hele maan-maand lang worden
geobserveerd. Ook met het blote oog is het
zogenoemde 'asgrauwe licht van de maan' een
aantal dagen voor en na nieuwe maan
uitstekend te zien. In Engelse literatuur wordt
het asgrauwe licht vaak 'earthshine'
(aardschijn) genoemd.
Enric Pallé, Phil Goode en hun collega's hopen
uit een nauwgezette meting van de sterkte van
de 'aardschijn' zo goed mogelijk het albedo te
berekenen van de aarde voor kortgolvige
zonnestraling (zichtbaar licht en kortgolvig
infrarood).
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Oeroud ijs geeft
informatie over klimaat
op aarde
NRC, 14 JUNI 2004
Onderzoekers zijn tot een recorddiepte
van 3190 meter gekomen bij het boren
in Zuidpoolijs. Via ingesloten lucht
kunnen
zij
het
paleoklimaat
reconstrueren.
De volgende ijstijd zal waarschijnlijk veel
langer uitblijven dan tot dusver is
aangenomen. Dat is één van de voorlopige
resultaten van het onderzoek aan een geheel
nieuwe boorkern uit het ijs op de zuidpool. De
boorkern bevat verijsde sneeuw inclusief
luchtinsluitsels van ruim 740.000 jaar oud.
Dat wil zeggen dat de geschiedenis van maar
liefst acht complete ijstijden erin is vastgelegd.
De lagen sneeuw die er jaar in, jaar uit, en
duizenden jaren lang, met de afwisseling van
de seizoen gevormd werden, blijken op veel
plaatsen nog volkomen onverstoord.
Omdat er betrekkelijk veel materiaal is kan het
ijs op een veelheid aan eigenschappen worden
onderzocht. De onderlinge verhouding van
stabiele isotopen, zoals die van waterstof (D en
H), zuurstof en stikstof wordt gebruikt voor de
berekening
van
de
gemiddelde
luchttemperatuur waarbij de sneeuw viel. Van
de luchtinsluitsels worden onder meer de
gehaltes kooldioxide, methaan en lachgas
bepaald na waterdamp zijn dat de
voornaamste natuurlijke broeikasgassen. Stof
en zeezout geven aanwijzingen over
windkracht. Enzovoort.
Op de lijst van nieuwe planten staan namen
als Behaarde struweelroos, Schijnegelantier,
Brede dovenetel, Citroenmelisse, Prikneus,
Slanke ogentroost en de Zuid-Afrikaanse
gierst. De nieuwe standaardlijst komt pas in
september uit, maar was zaterdag al te
bekijken op de internetpagina van het NOS
Journaal.
Florist dr. Ruud van der Meijden van het
Nationaal Herbarium Nederland heeft twee
verklaringen voor het toenemend groeiend
aantal
nieuwe
planten:
de
klimaatsverandering, het wordt warmer én het
effect van verstedelijking. ,,Steen warmt
makkelijker op en ontwatert sneller. Hierdoor
ontstaat een savanne-achtig klimaat'', zegt hij.
Wetenschap &
Onderzoek
VOLKSKRANT, 5 AUG 2004
Vijftig nieuwe
plantensoorten in
Nederland
NATUURWETENSCHAP & TECHNIEK,
MEI 2004
De OmegaWave geeft binnen vijf
minuten aan hoe een topsporter in zijn
vel zit. De sporter hoeft zich daar niet
voor in te spannen. Het Olympisch
Comité wil alleen wetenschappelijk
bewezen medailles halen.
Doorschijnend sterrenkroos
Bètastudent krijgt 1500
euro bonus
Het boren leverde een ijspilaar met een
diameter van ongeveer 10 cm. Die werd
diepgevroren naar Europa gestuurd voor
laboratoriumanalyse.
ConditieTest zonder
zweten
Studenten in exacte vakken die
voldoende studievoortgang boeken,
kunnen een bonus krijgen van 1500
euro. De bonussen worden volgend jaar
voor het eerst uitgedeeld aan studenten
die op tijd hun diploma halen.
Nu behalen jaarlijks bijna veertienduizend
studenten in deze disciplines een diploma, te
weinig om aan de vraag vanuit het
bedrijfsleven, onderzoeksinstellingen en de
overheid te voldoen.
NRC, 26 JULI 2004
Ook dreigt een flink tekort aan technische
onderzoekers, onder meer op het gebied van
landbouw, techniek, natuur en gezondheid.
Universiteiten halen nu al een groot deel van
hun wetenschappelijk personeel uit het
buitenland.
In Nederland komen door verandering
van het klimaat vijftig nieuwe soorten
planten voor. Deze planten konden
voorheen alleen zuidelijker groeien.
Met de bonussen voor de bèta-afgestudeerden
wil het kabinet 'het maatschappelijk belang
onderstrepen van een keuze voor bèta en
techniek', schrijft Van der Hoeven aan de
Tweede Kamer.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
7
"Ontbloot je bovenlichaam maar en ga rustig
liggen", zegt de bekende atletiektrainer Henk
Kraaijenhof. Hij gaat mijn conditie testen met
de OmegaWave. Hij plakt drie elektroden op
mijn borst, twee om mijn enkels en twee om
mijn polsen. De test begint en ik zie mijn
elektrocardiogram (ECG) op de monitor
verschijnen. Kraaijenhof: "We meten dertig
seconden lang je Differentieel ECG en daarna
meten we twee minuten lang je Heart Rate
Variability, de variatie in je hartslag."
Vijf minuten later print Kraaijenhof de
resultaten uit. ` Je Tension index is aan de
hoge kant, je bent wat gestrest. Dat kan stress
door sport zijn, maar ook werkstress. Het
eindoordeel van de OmegaWave luidt dan ook
incomplete recovery. Ik zou vanavond niet
zwaar gaan trainen", zegt Kraaijenhof wijzend
op mijn tennistas.
Het is te bizar voor woorden. Ik hoef geen
inspannende Coopertest te doen. De
OmegaWave bepaalt in rust hoe uitgerust dan
wel gestrest ik ben. En de uitslag klopt als een
bus: ik heb het weekend hard doorgewerkt en
slecht geslapen. Gelukkig voegt de trainer, die
sprintster Nellie Cooman naar diverse gouden
medailles loodste, eraan toe: "Maak je geen
zorgen. Na een nacht goed slapen kunnen de
waarden alweer normaal zijn."
"Voor mij is de OmegaWave de heilige graal",
zegt Kraaijenhof in de ruimte die hij heeft
gehuurd in bet Sportcentrum Amstelpark in
Amsterdam. "Het is vele malen beter dan alles
wat we hiervoor hadden. Ik train de sprinter
Troy Douglas al jaren. Waarom denk je dat hij
op zijn 41e zoveel concurrenten nog de hielen
laat zien? Hij is zo'n type die het leven door
een roze bril ziet. Dat is lastig voor een trainer.
Troy zal niet snel aangeven dat hij zich moe
voelt. Als trainer kan ik zo iemand gemakkelijk
te zwaar belasten. Met de OmegaWave zie ik
hoe lang zijn herstel duurt na een training.
Troy werkt nog maar vier trainingen per week
af. Zonder de OmegaWave was hij
waarschijnlijk al opgebrand."
Eerst zien dan geloven, dacht NOC*NSE Het
comite vroeg aan inspanningsfysioloog drs Jos
van Dijk van de afdeling Trainings
Geneeskunde en Trainings Fysiologie van de
Landmacht om de scores van het Dif. ECG met
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
een experiment op waarde te schatten.Van
Dijk onderwierp zeven redelijk getrainde
lopers aan een zware training en keek of hij
met de OmegaWave de supercompensatiecurve kon meten. Van Dijk:`Bij alle lopers
vonden we hoge melkzuurwaarden in het
bloed, een teken dat de training inderdaad
zwaar was. Met de OmegaWave konden we
echter geen supercompensatiecurve vinden in
de 24 uur na de training. We vonden zelfs geen
verschillen tussen lopers die wel en niet zwaar
getraind hadden."
Black box
Kraaijenhof ergert zich mateloos aan de
houding van het NOC*NSE "De Russen
hebben het apparaat uit en te na getest. De
OmegaWave is klaar voor gebruik. Het lijkt er
echter op dat NOC*NSF al die research weer
opnieuw wil gaan doen. Zij lijden een beetje
aan het `not invented here'-syndroom, ze
kunnen niet uitstaan dat anderen het ontdekt
hebben."
aantal variabelen van tevoren zelf vaststelt.
Het is volgens beide jongens zelfs mogelijk
een hele grote 'bemande' waterraket in dit
model te vatten.
Het stuitervermogen van
de Roteiro
NRC, 21 JUNI 2004
Voor het EK voetbal heeft Adidas de
Roteiro ontwikkeld. Er waren in het
begin veel klachten over de bal,
waarvan de vijf- en zeshoeken in de
buitenste laag van de buitenbal
thermisch zijn verlijmd. Maar nu hoor
je bijna geen gezeur meer over de
Roteiro.
UTRECHTS NIEUWSBLAD, 9 JUNI
2004
Volgens Bas en Jelte heeft menige jongen wel
eens een waterraket afgeschoten. Je gebruikt
daarvoor een omgekeerde plastic frisdrankfles
(PET-fles) met water en een fietspomp. De
luchtdruk in combinatie met de uitstuwing van
water schiet de raket omhoog. „Erg leuk om
te doen. Maar wij wilden precies weten hoe
dit werkt," zegt de Utrechtse scholier.
In boeken en op het internet zochten de
eindexamen-kandidaten
naar
bruikbare
informatie. Ze vonden een formule waarmee
ze de beweging deels konden verklaren. Met
behulp van de theorie maakten Bas en Jelte
een dynamisch rekenmodel op de computer.
Daarbij hielden ze onder andere rekening met
afnemende massa en luchtdruk, zwaartekracht,
luchtweerstand, diameter van in- en
uitstroomopening en eerst de impuls van de
wateruitstoot en daarna de luchtuitstoot. Op
een plein tegenover de school maakten ze een
proefopstelling voor metingen in de
praktijk.
Jelte van Oostveen (links) en Bas Hensen vinden
het na zestig keer nog steeds leuk een
waterraket af te schieten.
Hun rekenmodel bleek geschikt om een
optimale raket te ontwerpen, waarbij je een
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
Zonnestelsel &
Heelal
Cassini maakt
spatscherpe foto's van
Saturnusringen
WWW.ALLESOVERSTERRENKUNDE.NL
NASA, 1 JULI 2004
De Amerikaanse ruimtesonde Cassini,
die in de vroege ochtend van 1 juli in
een baan rond de planeet Saturnus
aankwam, heeft tientallen ongelooflijk
gedetailleerde
foto's
van
het
ringenstelsel gemaakt.
Een jaar collegegeld
dankzij de waterraket
Zijn eerste waterraket schoot Bas
Hensen (17) uit Utrecht als kind af.
Jelte van Oostveen (17) uit Houten
deed dit voor het eerst op de
middelbare school.
te bewegen de resultaten van de EMPA-test
bekend te maken.
De Roteiro tijdens een van de vele wedstrijden
van het Europees Kampioenschap in Portugal.
Tot het begin van het voetbaltoernooi in
Portugal was er niets aardigs te horen over de
nieuwe voetbal 'Roteiro' die Adidas speciaal
voor het EK ontwierp. Maar sinds het begin
van de competitie zijn geen klachten meer
vernomen. Zo gaat het altijd, zegt de
woordvoerder van Adidas Benelux. Bij elke
nieuwe bal regent het klachten en na een paar
dagen hoor je niets meer. De Roteiro blijkt al
een half jaar in roulatie zonder dat iemand iets
verkeerds was opgevallen. Het zijn de
nerveuze, bijgelovige competitiespelers die
altijd met klachten komen.
In feite geven de eisen die de FIFA sinds
januari 1996 stelt aan ballen voor een toernooi
als WK en EK de fabrikant maar weinig
speelruimte. Rondheid, gewicht (420 à 445
gram) en diameter (22 centimeter) zijn tot op
een paar procent nauwkeurig vastgelegd. De
luchtdruk binnen de bal mag na tweeduizend
rake standaardtrappen niet meer dan 0,1 bar
gedaald zijn; niet verder dan van 1,8 bar naar
1,7 bar.
Ingewikkelder
ligt
het
met
de
stuitereigenschappen van de bal. De FIFA eist
dat een bal die op 1,8 bar luchtdruk (0,8 bar
overdruk) is gebracht en die van twee meter
hoog op een massief stalen plaat valt bij
twintig graden Celsius minstens 120 en
hoogstens 165 centimeter terugstuit. Een
'rebound' van 120 à 165 centimeter, heet dat.
Dat is een merkwaardig ruime marge, de ene
bal verliest maar liefst veertig procent van zijn
energie per stuitering, de tweede nog geen
achttien procent. Dat zijn twee totaal
verschillende
ballen.
Als
voetballers
verschillen opmerken tussen ballen, dan moet
het vooral in deze variabele zijn.
Wat de stuiterprestaties van de Roteiro-bal
zijn is niet bekend, want Adidas viel er niet toe
8
Closeup van
Saturnus.
het
ringenstelsel
van
Volgens Carolyn Porco, leider van het
camerateam, zijn de beelden 'schokkend
mooi'. Van sommige foto's wilde ze
aanvankelijk zelfs niet geloven dat ze echt
waren. 'Ik had het idee dat mijn teamleden me
met computerbeelden voor de grap hielden,'
aldus Porco op een persconferentie. Op de
foto's zijn knikken, gegolfde randen en
spiraalvormige golfpatronen te zien. Een deel
van de foto's is van de onverlichte kant van de
Saturnusringen gemaakt. Die foto's zien er
raar uit: alleen delen van het ringenstelsel die
kleine hoeveelheden deeltjes en stof bevatten,
lichten dan op, net als stofdeeltjes op de
voorruit van een door de zon beschenen
autoruit.
Buitenkant
Saturnusringen bevat
meer ijs
UNIV. OF COLORADO, 7 JULI 2004
WWW.ALLESOVERSTERRENKUNDE.NL
In de buitendelen van de ringen van
Saturnus komt meer ijs voor dan in de
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
binnendelen.
Dat
blijkt
uit
waarnemingen
van
de
ultravioletspectrograaf aan boord van
de
Amerikaanse
planeetverkenner
Cassini.
G-ring is genoemd, betekent echt niet dat er
sprake was van een spelletje kosmisch
ringsteken.
De analyse van de metingen is nog in volle
gang, maar onderzoekers van de Universiteit
van Colorado in Boulder verwachten dat de
vondst uiteindelijk nieuw licht zal werpen op
het ontstaan van de ringen. De opnamen die
door het Cassini-instrument zijn gemaakt,
behoren tot de allerbeste ultravioletfoto's die
ooit van de Saturnusringen zijn genomen
Jupiter en Saturnus
ontstonden op
verschillende wijze
WWW.ALLESOVERSTERRENKUNDE.NL
LOS ALAMOS NATIONAL LABORATORY
13 JULI 2004
laboratoriumopstelling
wisten
de
onderzoekers met behulp van heel fijn
'modelzand' allerlei stromingspatronen op
Mars in het klein na te bootsen. Hoewel ze zelf
toegeven daarmee niet alle vermeende tekenen
van stromend water te kunnen verklaren,
biedt hun theorie wel degelijk inzicht in het
ontstaan van droge geulen en 'rivierbeddingen'
op plaatsen waar het zó koud is dat de
aanwezigheid van stromend water er erg
onwaarschijnlijk wordt geacht.
Naar de ijzeren knikker
VOLKSKRANT, 31 JULI 2004
De Amerikaanse ruimtesonde Cassini komt aan
in een baan rond Saturnus.
Maar spectaculair was het natuurlijk wel.
Nooit eerder vloog een ruimtesonde zo dicht
boven de zwaar bewolkte dampkring van de
reuzenplaneet: slechts 18.000 kilometer.
Nooit eerder heeft er een kunstmaan rond
Saturnus gedraaid. Nooit eerder zijn planeet,
ringen en manen zo gedetailleerd onderzocht
als de komende jaren gaat gebeuren. En
trouwens, nooit eerder is zo’n duur en
complex onbemand ruimteschip naar de
buitendelen van het zonnestelsel gestuurd.
Onbemande ruimtesondes onderzoeken
de buitendelen van het zonnestelsel,
maar Mercurius - een klein planeetje
om de hoek - is nog nooit volledig in
kaart gebracht.
Maandagochtend gaat daar verandering in
komen, met de lancering van de Amerikaanse
Messenger.
Geulen op het
Marsoppervlak: water of
zand?
Jupiter en Saturnus ontstonden niet op dezelfde
manier.
De reuzenplaneten Jupiter en Saturnus
ontstonden waarschijnlijk niet op dezelfde
manier. Dat concluderen astronomen op basis
van gedetailleerde computermodellen. Zware
elementen, zoals ijzer, silicium, koolstof,
zuurstof en stikstof, zijn in Saturnus in de
planeetkern geconcentreerd, maar in Jupiter
is er sprake van een veel sterkere menging met
de lichte elementen waterstof en helium. Dat
doet vermoeden dat de planeten een
verschillende ontstaanswijze hebben gekend.
NRC, 28 MEI 2004
Vier jaar geleden was er grote
opwinding over de ontdekking van
diepe geulen op het oppervlak van de
planeet Mars. Die zouden erop wijzen
dat er ooit op Mars water aanwezig
geweest moet zijn. En waar water is, is
leven. Maar was het wel water?
In de ban van de
reuzenplaneet
Niet dat we volgende week een gedetailleerde
atlas in handen hebben van de binnenste
planeet in het zonnestelsel. Pas in maart 2011,
na een reis van zesenhalf jaar, komt het toestel
aan in een baan rond Mercurius. Want ook
wat dat betreft lijkt de vergelijking op te gaan:
het is soms makkelijker om met een vliegtuig
naar de andere kant van de wereld te reizen
dan met het openbaar vervoer je eigen stad te
doorkruisen.
Het is ongeveer dertig jaar geleden dat er voor
het laatst een ruimtesonde met hoge snelheid
langs Mercurius vloog. De Amerikaanse
Mariner 10 maakte in het voorbijgaan foto’s
van één helft van de planeet, die op het eerste
gezicht als twee druppels water op de maan
lijkt: een kale steenwoestijn met talloze
inslagkraters.
Maar
daar
houdt
de
overeenkomst wel op.
WWW.ALLESOVERSTERRENKUNDE.NL
VOLKSKRANT, 3 JULI 2004
Donderdag vloog de ruimtesonde
Cassini
met
een
welgemikte
remmanoeuvre het ringenstelsel van de
planeet Saturnus binnen. Met een
waslijst aan onopgeloste raadsels. Over
de draaisnelheid, de radiostraling, de
manen.
Tekening van de ruimtesonde Messenger in een
baan rond de planeet Mercurius.
Een foto van de geulen op Mars, gemaakt door
de Mars Global Surveyor. Foto: Reuters
Meteen maar een misverstand uit de weg
ruimen: Cassini vloog donderdagochtend
vroeg niet dwars door de ringen van Saturnus
heen. NASA vindt het ongetwijfeld stoer
klinken dat de peperdure ruimtesonde ‘door
een opening in het ringenstelsel’ is gestuurd,
maar in werkelijkheid bleef Cassini veilig
buiten de kronkelige F-ring. Dat er nóg veel
verder naar buiten een diffuse schijf van
stofdeeltjes rond de planeet draait die ooit de
Onderzoekers van Rutgers University in New
Jersey zeggen dat de geulen net zo goed
veroorzaakt kunnen zijn door 'droge'
zandstromen. Zij maken aannemelijk dat
tijdens
aardverschuivingen
op
Mars
zanddeeltjes zich in stromende lucht heel
gemakkelijk gaan gedragen als een vloeistof.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
9
Dat is een gevolg van de geringe zwaartekracht
op Mars en de ijle atmosfeer. In een
Met een middellijn van 4878 kilometer is
Mercurius de kleinste van de vier ‘aardse’
planeten. Maar in tegenstelling tot Venus, de
aarde en Mars – stenen ballen met een kern
van metaal – is Mercurius een ijzeren knikker
met een gesteentemantel van slechts 600
kilometer dik. De oorsprong van die bizarre
inwendige opbouw is een raadsel, al zijn er
verschillende theorieën over. Zo is het
denkbaar dat Mercurius oorspronkelijk veel
groter was, en dat een deel van de mantel
langgeleden is weggeslagen bij een kosmische
botsing.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht
Titan blijkt nog
vreemder
VOLKSKRANT, 10 JULI 2004
Elisabeth Turtle van de universiteit van
Arizona hield er afgelopen week
gewoon de moed in. Weliswaar waren
de eerste foto's die het ruimtevaartuig
Cassini naar huis seinde van Titan, de
grootste
maan
van
Saturnus,
onverwacht vaag. Maar, zei ze, `zo is er
wel een hoop spannend werk te
verzetten'.
De sonde, met aan boord de speciale
VIMScamera die infrarood licht analyseert,
vloog vrijdag een week geleden 339 duizend
kilometer hoog over de oranje, dichtbewolkte
maan, die anderhalf keer zo groot is als `onze'
maan.
tegenaan kijken. Zo'n 'puinschijf' ontstaat
wanneer kleine brokstukken zoals planetoïden
en kometen met elkaar in botsing komen. Uit
zo'n botsings- en aangroeiproces kunnen in
enkele tientallen miljoenen jaren tijd
volwaardige planeten ontstaan. Met de Kecktelescoop op Hawaii zijn nu verstoringen en
verdichtingen in de schijf ontdekt, die doen
vermoeden dat zich al grotere objecten aan het
vormen zijn.
Foto van de stofschijf rond de ster AU
Microscopium.
Retourtje naar de ruimte
NRC, 14 JUNI 2004
SpaceShipOne dat eronder hangt. In ongeveer
een uur cirkelt het naar de lanceerhoogte van
circa 15 kilometer. Eenmaal los van het
moederschip richt SpaceShipOne de neus
omhoog en begint een vlucht van 80 seconden
die het ruimtevaartuig een snelheid van meer
dan 3500 km/u moet geven, drie maal de
geluidssnelheid en voldoende om hoger te
komen dan de 100 km die volgens afspraak
geldt als de 'grens' tussen aardse atmosfeer en
de ruimte. Waarna de afdaling wordt ingezet
en SpaceShipOne als een zweefvliegtuig na een
vlucht van anderhalf uur zal landen - eerder
nog dan White Knight.
Metingen van Sloansurvey ondersteunen
theorie over donkere
energie
WWW.ALLESOVERSTERRENKUNDE.NL
SLOAN DIGITAL SKY SURVEY
19 JULI 2004
Volgende week schiet het eerste
particulier gebouwde ruimteschip de
lucht
in.
Het
raketvliegtuig
SpaceShipOne zal zijn ruimtedoop
beleven door even buiten de aardse
atmosfeer te reiken.
Infraroodfoto van Titan, gemaakt door de
Amerikaanse ruimtesonde Cassini.
Later volgen duikvluchten tot op een hoogte
van 1200 kilometer. Dan wordt met radar zelfs
een driedimensionaal beeld van het
maanoppervlak gemaakt. In januari 2005
wordt aan een parachute de Huygenssonde op
Titan neergelaten, die de atmosfeer en de
bodem van nabij gaat inspecteren.
De VIMS-camera kon bij deze scheervlucht
details
tot
tien
kilometer
grootte
onderscheiden, maar zag vooral zachte en
glooiende contouren, zelfs bij de paar
golflengtes van het licht waarbij het
wolkendek doorzichtig is.
Heel markant is een helder gebied van
methaan-cumuluswolken aan de zuidpool van
de maan. Op het zuidelijke halfrond is het nu
zomer. Mogelijk, speculeerde Turtle, maakt de
flauwe zonneschijn van het oppervlak daar al
voldoende gassen los, om de Titaanse
zomerhemel te vullen.
Computersimulatie van de ruimtelijke verdeling
van gas in het heelal.
De SpaceShipOne tijdens een testvlucht,
hangend onder het draagvliegtuig White Knight.
Foto: Scaled Composites
Maandag 21 juni, ruim veertig jaar nadat de
Vostok-1 Yuri Gagarin de ruimte inschoot, zal
ook het eerste particuliere ruimteschip een
mens in de ruimte brengen. Aan boord zit één
testpiloot die binnen anderhalf uur minstens
100 kilometer omhoog zal schieten. Het is de
eerste stap op weg naar betaalbaar
ruimtetoerisme.
Het ruimteschip bestaat uit de combinatie
White Knight, een vliegtuig dat als eerste
lanceertrap fungeert, en raketvliegtuig
Nieuwe metingen aan de verdeling van gas in
het heelal ondersteunen de theorieën over het
bestaan van donkere energie. De ruimtelijke
verdeling van ijl gas is in kaart gebracht door
waarnemingen van enkele duizenden ver
verwijderde quasars, waarvan de straling
gedeeltelijk wordt geabsorbeerd door het
koelere gas. Op die manier krijgen astronomen
een beeld van de wijze waarop materie in het
heelal is samengeklonterd. Dat biedt weer
inzicht in het ontstaan en de vroege evolutie
van het heelal. De metingen zijn in
overeenstemming met recente theorieën over
donkere energie - een mysterieuze afstotende
kracht in de ruimte die een versnelling van de
uitdijing van het heelal tot gevolg heeft. De
quasarwaarnemingen, verricht als onderdeel
van de Sloan Digital Sky Survey, bieden ook
informatie over de (zeer geringe) massa van
neutrino's
Planeten-in-wording
rond nabije dwergster
UNIVERSITY OF HAWAII, 12
AUGUSTUS 2004
Rond de ster AU Microscopium is een
planetenstelsel in wording. Au Mic is een zeer
jonge dwergster die half zo zwaar is als de zon.
Hij staat op een afstand van 33 lichtjaar in het
sterrenbeeld Microscoop, aan de zuidelijke
sterrenhemel. Rond de ster werd vorig jaar
een afgeplatte schijf van stof ontdekt, waar we
vanaf de aarde vrijwel exact van opzij
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 19
10
St. Bonifatiuscollege, Utrecht