Gespleten geesten

Nummer 5, 10 november 2006
Gespleten geesten
MRI-onderzoek zoekt blauwdruk schizofrenie en psychose
Een verstoorde wisselwerking tussen emotie en cognitie ligt mogelijk ten grondslag aan de psychiatrische
aandoeningen schizofrenie en psychose. Met zijn onderzoek naar waar het spaak loopt in de hersenen hoopt
de kersverse hoogleraar Cognitieve Psychiatrie, dr. André Aleman in het Neuroimaging Centre van UMCG en
RUG op het spoor te komen van betere therapieën. De prestigieuze European Young Investigator Award van
de European Science Foundation helpt hem op weg.
“Dat mensen overtuigingen hebben is heel normaal. Zo kun je stellig vinden dat George Bush een slechte president is. Maar
mensen met een psychose hebben overtuigingen die compleet onrealistisch zijn. Bijvoorbeeld dat ze Napoleon zijn. Of dat
familieleden samenspannen om hen te vergiftigen.” André Aleman heeft een nog extremer voorbeeld: “Ik heb eens een
patiënt gesproken die steeds heel schichtig naar de stopcontacten in de kamer bleef kijken. Hij was ervan overtuigd dat het
gesprek werd afgeluisterd via de stekkergaatjes.”
Therapieresistent
Aleman, gepromoveerd als psycholoog, is sinds april van dit jaar hoogleraar in het Neuroimaging Centre (NIC) van de
Rijksuniversiteit Groningen en het UMCG. De komende jaren hoopt hij daar het mogelijke verband tussen het gebrekkige
zelfinzicht van patiënten met waandenkbeelden en bepaalde afwijkingen in de hersenen in kaart te brengen. “Een groot
probleem bij psychotische en schizofrene patiënten is dat ze er doorgaans van overtuigd zijn dat ze niets mankeert”, vertelt
Aleman: “Daardoor zijn ze bijzonder therapieresistent, het is erg moeilijk om ze zover te krijgen dat ze hun medicatie
innemen of therapieën aangaan. Er zijn aanwijzingen dat dit gebrek aan zelfinzicht ligt aan een tekortschietende
wisselwerking tussen gebieden in de hersenschors die betrokken zijn bij cognitie, zeg maar het meer rationele denken, en
die waar emotie, het gevoel, zetelt. Dat wil ik verder uitzoeken.”
Aleman kan met de prijs van de European Science Foundation (ESF) voortvarend te werk. Het levert hem een
onderzoekssubsidie op van 1,2 miljoen euro: ongeveer evenveel als een Nobelprijs. Daarmee kan hij vier jaar lang twee
postdocs en een AIO aan het werk zetten. Omdat Aleman al een aanstelling heeft, mag hij het voor zijn salaris
gereserveerde geld ook in de materiële kant van het onderzoek steken. Die extra armslag is uiterst welkom, verzekert
Aleman. Hij wil in zijn onderzoek veel gebruik maken van de MRI scanners van het NIC: “En elke scan kost vierhonderd
euro.”
Gespleten geest
De aandoeningen die Aleman onderzoekt zijn bepaald niet zeldzaam. Zo'n 150.000 Nederlanders, één procent van de
bevolking, lijden aan schizofrenie. In de volksmond is schizofrenie synoniem met ‘gespleten persoonlijkheid’. Dat klopt dus
niet, zegt de hoogleraar: “Schizofrenie is Grieks voor ‘gespleten geest’, en dat is ook precies wat de aandoening inhoudt: een
splitsing tussen denken en gevoel.” Mensen die schizofreen zijn, vervolgt Aleman, verenigen niet twee personages in zich —
als dr. Jekyll en mr. Hyde — maar laten een ontkoppeling tussen denken, gedrag en gevoel zien. “Zo kan een
schizofreniepatiënt huilen als er iets prettigs gebeurt of breed staan grijnzen op een begrafenis. Erg verwarrend en pijnlijk
voor de omgeving.”
Aleman wil dergelijke symptomen onderzoeken, om op het spoor te komen van wat er dan op hersenniveau gebeurt. Het is
belangrijk om één symptoom tegelijk onder de loep te nemen, benadrukt hij: “Patiënten met waanvoorstellingen kunnen
heel verschillende ziektebeelden hebben, waardoor je gauw door de bomen het bos niet meer ziet.”
Verminderd zelfinzicht
Aleman verhaalt over experimenten waarop de huidige theorieën over de relatie tussen cognitie, emotie en psychose zijn
gebaseerd. Zo is er de Wisconsin Card Sorting Test, waarin proefpersonen kaarten volgens een bepaald voorschrift moeten
sorteren: “De experimentator geeft met ‘goed’ of ‘fout’ aan of de gebruikte sorteerregel de juiste is. Dan verandert de
experimentator de sorteerregel en meet hoe lang het duurt voordat de proefpersoon zijn sorteergedrag verandert.
Psychotische patiënten volharden in het toepassen van een eenmaal ontdekte sorteerregel, daarbij de constante
foutmeldingen negerend. Dat duidt op een cognitief probleem in de prefrontale hersenschors.” Dat gebied ligt vlak onder
het schedeldak zo ongeveer schuin boven de linkerooghoek.
“Maar een gebrekkige cognitie kan schizofrenie en psychose slechts gedeeltelijk verklaren”, vervolgt Aleman. Dat er ook
emotie in het spel is, blijkt uit een experiment dat de activiteit van de emotionele centra, dieper in de hersenen, ter hoogte
van de oren, onderzocht. “Proefpersonen in een MRI-scanner krijgen de opdracht te denken aan een persoon die ze na aan
het hart ligt. Vervolgens krijgen ze reeksen woorden als ‘sympathiek’, ‘lief’, ‘onuitstaanbaar’ of ‘afschuwelijk’ te horen.
Daarna moeten ze aan zichzelf denken terwijl dezelfde woorden klinken. Bij psychotische en schizofrene patiënten zijn de
emotionele centra tijdens het tweede deel van het experiment mogelijk minder actief. Dat zou een aanknopingspunt zijn
voor het verminderde zelfinzicht.”
Complex brein
Aleman wil psychotische en schizofrene patiënten onderwerpen aan soortgelijke tests, terwijl de MRI-scanner de activiteit
van de emotionele en cognitieve centra én de zenuwbanen daartussen in kaart brengt. De proefpersonen wil hij werven
onder patiënten van het Universitair Psychiatrisch Centrum, maar ook andere psychiatrische behandelcentra in het
Noorden: “Natuurlijk doen de patiënten vrijwillig mee.” Het onderzoek kan de weg effenen naar therapieën om de
gebrekkige communicatie tussen emotionele en cognitieve centra te herstellen of te verbeteren. Aleman: “Daar zijn
technieken voor. Van Transcraniale Magnetische Stimulatie, waarbij een sterk magneetveld op een deel van de hersenen
gericht wordt, is aangetoond is dat het de activiteit van zenuwen kan beïnvloeden. Ook cognitieve therapie kan mogelijk
helpen.”
Maar voor het zover is, zal Aleman toch eerst de blauwdruk van de hersenactiviteit bij psychose en schizofrenie moeten
hebben. Dat is al lastig genoeg. Aleman: “Er wordt wel eens gezegd dat het menselijke brein het meest complexe voorwerp
in het heelal is. Schizofrenie is de meest complexe aandoening van dat brein.”
Marcus Werner
Prijs
Jaarlijks worden Europa-breed vijfentwintig Young Investigator Awards toegekend. De nationale
wetenschapsorganisaties, voor Nederland NWO, vragen talentvolle jonge onderzoekers een voorstel te schrijven,
selecteren hiervan de beste en dienen deze in bij het ESF. Van de in totaal 550 voorstellen dit jaar bleven er na de
nationale selecties 120 over. Uiteindelijk mochten zestig onderzoekers hun plannen komen toelichten. Aleman zat, als
een van de vijf Nederlandse prijswinnaars, daarbij: “Zo'n prijs is toch heel mooi, een erkenning voor je werk en het geeft
veel mogelijkheden om onderzoek op te zetten van internationale betekenis.”