Filosofie Overzicht filosofen - Socio

Filosofie
Overzichtfilosofen
Oudheid
Filosoof
Thalesvan
Milete
Anaximenes
Heraclitus
Periode
7e-6e
eeuw
v.C.
6eeeuw
v.C.
6e-5e
eeuw
v.C.
Gedachtegoed
Waterisdeoerstof;
ð Startvandevraagnaarde
oerstof
Luchtisdeoerstof.
§
§
§
§
Principevanhet
veranderen
Ordeningsprincipe(logos)
Dialectischdenken
Inzichtàzinzicht
(kennisprincipeleidt
totzingeving)
Belangrijkstepunten
– allesbestaatuitwater(wantijs,
waterenwolkenzijndezelfde
substantie)
–
–
–
–
Pythagoras
6eeeuw
v.C.
§
Parmenides
vanElea
6e-5e
eeuw
v.C.
§
§
Menkanalles
terugbrengennaar
getallen.
VerzettegenHeraclitus
Hetblijvende,
eeuwigdurendeprincipe
vanalles
–
–
–
–
Zenovan
Elea
5eeeuw
v.C.
§
§
Protagoras
Probeerdedieschijnbare
veranderingte
ontmaskerend.m.v.
rationeleuitleg
Wekunnenonsnietaltijd
beroepenoponze
zintuigelijke
waarnemingen
–
–
–
Ordenendprincipe=de
verandering=delogos
“Allesvloeit”>niethet‘zijn’,
maarhet‘worden’doetertoe
Dialectischdenken:conflictvan
tegengestelden,waardoor
vooruitgangmogelijkis.
Dewijsheidv/dlogoszorgtvoor
eenverborgenharmonievan
alletegenstellingen.
Alles(hetreële)wordtvertaald
naarcijfersenformules.
Absoluteontkenningvanelke
verandering.
Alleeninzichtinheteeuwige
blijvende‘zijnde’iswaarheid,
derestisslechtopinie
Actuelekwestie:conservatieve
versusprogressieve
Logischdenkenkantot
conclusieskomendiedetegen
dealledaagseobservatie
ingaan.
Bijv.achillesendeschildpad
SlootzichaanbijParmenides
ð Debasisvoordetweescholen:progressiefenconservatief
5eeeuw § Sofist(retoriek)
– Sofistenproberenallesin
v.C.
§
Concretemensmetzijn
twijfeltetrekken,omzonder
handelingenmoetinhet
degelijkeargumentatiemaar
middelpuntvanhet
weldoorrederneringtotde
denkenstaan
waarheidtekomen.
1
Mensmaatstafvanalledingen
=>geenabsolutewaarheid=>
retoriekalleenvooreigen
belang.
§
Ethiek:kritischonderzoekenennadenkenoverhetmenselijkehandelenen
denken
§
Socratischgesprek(=>maieutiek/bevallingstechniek):totkenniskomendoor
vragentestellen,zodatdewaarheiddieergensinonsverborgenzitgeboren
wordt.
§
Hetware(inzicht)leidttothetgoede(uitzicht),maarooktothetschone(zinzicht)
§
Daimonion:goddelijkbeginseldatinonsleeftenwijinonsmoetenleren
kennenàvalsebehoeftenontmaskerenenverwerpen(weinignodig>staje
dichterbijjezelf)
§
Socratesishistorischbelangrijk:grotenadrukgelegdopdewaardevanelk
individu(daimonion),opdeeerlijkheidenophetsamengaanvanmoraalen
politiek
Ideeënleer
§
Deechtewerkelijkheidishetideaal,enwatwijderealiteitnoemen,isslechts
eenzwakkeafschaduwingvandatideaal.
§
Dezinvanhetlevenvindenwedoordeontwikkelingvanonzegeestelijke
vermogentestimuleren.
§
Platobeschouwdedezielalshetintellectuele(inzicht)enhetmorele
(uitzicht)zelf.
§
Dezieliseendriespan:derede(logos/wagenmenner/intellect)zorgtvooreen
evenwichttussenonzewil(thumos/nobelepaard/doorzettingsvermogen)en
onzelust(epithumia/weerspannigepaard/driftleven).
Kennisleer
§
Kennisisherinnering(vantoenwijnogindeideeënwereldleefden)
§
Alswemetdatverstandtotdiekenniswillenkomendanmoetenwij
discipline(thumos)hebbenomaandeverleidingen(epithumia)teweerstaan
v
àopstijgen /dzielnaardeideeënwereld
§
Hethoogsteideeisdeideevan‘hetschoon-goede’,verwezenlijktinGodà
kangaanleidentotzingeving.
Deugdenleer
§
Dedeugd(=positieveeigenschapv/dmens)bestaaterinordeenharmoniev/d
zieltebereiken,voordeinstofgevangenmensen.
ð Doorwijsheid,dapperheid,matigheidenrechtvaardigheid.
§
Richtsnoervoorhetpolitiekehandelenàutopischestaat
§
Deugdenindelenvolgensdemaatschappelijkeklassen(heersers=praktische
§
Socrates
5eeeuwv.C.
Plato
5e–4eeeuw
v.C.
–
wijsheid,soldaten/ambtenaren=dapperheidenmoed&boeren/arbeiders=
bescheidenheid,gehoorzaamheidenmatigheid)
Delogica=>syllogisme
§
Logischeredernering/denkhandelingbestaandeuittweepremissen
(majorterm=hoofdstellingendaaraanondergeschikteminorterm),waaruit
eenconclusieafgeleidwordt.
Categorieënleer
§
Overstapnaardemetafysica>watzicherachterhetfysische?
§
Onderscheidtussendestof(materie)endevorm(degeest,hetdenken,de
idee,dekrachtofdepotentie)
eeee
Aristoteles
4eeeuwv.C.
Immoreelcynisme
2
Dialectischewisselwerkingtussenstofenvormàzoektochtnaarevenwicht
tussendezetwee
§
Hiërarchie:bovenaanstaatGod(dezuiverevorm),alderestiseenmengvorm
vanstofenvorm(zelfsindezuiverstestofzitdepotentieofmogelijkheidom
ietsteworden)
§
Vijfdeelement:deAether=substantiewaaruitlichtzichvormt
Mensvisie
§
Demensiseengemeenschapsdier,wiensverstandhemonderscheidtvande
restvandeorganismen.
§
Opditniveauvaninzichtviahetverstand,vindenweookdebelangrijkste
deugdenendebronvanzinofgeluk.
Economie,politiekenethiek
§
Inbeddingrelatietusseneconomieenethiek
§
Economieiswetenschapvan:opmoreelenpolitiekverantwoordewijze
producerenenconsumeren&hetzichmateloosverrijken.
§
Guldenmiddenweg:extremenvermijdeneninalles‘realistisch’zijn(bijv.geen
idealestaatnastreven)
§
Verwantmetcynici:zagenindatdemeestemensenhypocrietwarenen
alleenaaneigenprofijtdachten>leefdensober
(Zenoendestoïcijnengingennietzoveralsdecynici)
§
StoïcijnenweiniggeduldmetPlato’sideeënleerofAristotelesmetafysicaà
moetopjegezondverstand&ervaringvertrouwen.
§
Allesheefteenbegineneeneinde=>redentotbescheidenheid
§
Demenshadeencentraleplaatsbijdestoïcijnen.
§
Godstaatnietbovendewereld,maariserdeelvan>iedermensheefteen
deelgoddelijkheidinzich(daimonionvanSocrates)
ð Antwoordopdevraagnaarzineninzicht:hetlevenvandemensisgoed
alshetinharmoniemetdiev/dnatuurverloopt.
§
Volmaaktemenselijkevrijheid=deugdbereikendoorpassiesteleren
beheersen(nietlatenmeeslependoorgevoelens).
§
Beschouwenallemensengelijk⇒1eradicaaldemocratischeleer
§
KeerdeterugnaardeidealewereldvanPlato
§
Het‘EneenhetAl’=opperstewezen,oergoede
§
DitEnekanmenmetzijnverstandnietlerenkennen,maardooreenvorm
vanuitstraling(emanatie)scheptditEnedewereldgeest(nous),dewereld
vandeideeëndiedewerkelijkewereldis.
§
Dezintuigelijkewereldismaareenbedrieglijkeafschaduwingvandezeware
ideeënwereld(netalsbijPlato)
§
Het‘Boze’=dezuiverestof,absolutetegenstellingtothetEne
ð Hetkomteropaanopnieuwuitdiezintuigelijkewereldoptestijgenenhet
boze(destof)zoveelmogelijktebeheersen(extase)
§
Zeno
(stoïcisme)
4e–3eeeuw
v.C.
Plotinus
(neo-
platonisme)
3eeeuwv.C.
Socrates:
IàUàZ
viahetwareenhetgeodetothetschone
Plato: I&UàZ
dehoofsteideeisdeideevanhetschoongoede
Aristoteles:
IàU&Z
Gabirol
§
Joodsefilosoof
11eeeuw
§
Ontwikkeldezijndenkbeeldenvanuitdeneoplatoonsetraditie.
Maimonides § Joodefilosoof:opzoeknaarantwoordenopdefilosofievragendoorderatio
tegebruiken.
12eeuw
3
§
§
Avicenna
10e–11e
eeuw
Averroës
12eeeuw
Scholastieke
filosofie
§
§
Boek:‘GidsvoordeVerdoolden’>wilbewijzendatmenmethetverstandde
waarhedenvandeBijbelkanvinden
DirecteinvloedgehadopThomasvanAquinoenanderewestersen
Islamitischefilosoof
TrachtteAristotelesenhetneoplatonismeteverbinden
Islamitischefilosoof:verwerktedefilosofievanAristotelesenlegdedenadruk
opkritischdenken.
Christelijkefilosofiev/dmiddeleeuwen
§
Centraalstaatderelatietussengeloofenrede,watneerkomtopde
verhoudingtussenzineninzicht.
§
Vroege,hoogenlatescholastiek
§
Vroege=>menginguitv/hsamenvallenvangeloofenrede
Thomas
§
Hoogscholastiek=>duidelijkonderscheidtussengeloof&rede
vanAquino
§
Thomasmaakteals1eonderscheidtussengeloofenweten
§
TheoloogThomas:Godbestaat
13eeeuw
§
FilosoofThomas:bespreekthoedezielinhetlichaamaankenniskomt
§
Wemoetenzelfvanonderuittotwaarhedenkomenmetonzezintuigelijke
waarnemingenenonsverstand
§
Transcendent=datwatdemenselijkemateriëlewerkelijkheidoverstijgt
§
Immanent=datwatindemenszelfaanwezigis
ð Komensameninéénwaarheid;openbaarengeloofenerzijdsen
menselijkedenkenanderzijdshebbenelkaargevonden
§
IàUàZ(netalsSocratesenHeraclitus)
§
Causaliteitsprincipe:ermoeteersteenoorzaakvanallesbestaan(vijf
beroemdegodsbewijzen)
William
§
Latescholastiek=>geloofenredevanelkaargescheiden
vanOckham § Alsjeietszonderhypothesekanverklaren,moetjedatookdoenà
voorbereidingophetontheologischdenken
14eeeuw
§
Radicalescheidingtussenfilosofieentheologie
Indeverlichtingginghetervooralomnategaanhoewekunnenkennen(kennisproces),hoe
betrouwbaaronzekennisis&ofwetoteenabsolutewaarheidkunnenkomen⇒kennisleer/theorie
René
Descarteswildeeenjuistinzichtindedingenkrijgen.
Descartes
§
Methodischetwijfel=systematischetwijfelomzototkennisenwaarheidte
(rationalist)
komen;
wevertrekkenvanietsempirischdatweintwijfeltrekken.
e
17 eeuw
§
“Ikdenkdusikbesta”=>hetbeginomrationeeleenwerkelijkheidopte
bouwen:
o Hetdenken(cogitatio),dewereldvandegeest,alleswatikhierklaar
enduidelijkuitken,bestaat(wanthetis‘clairetdistinct’;duidelijkenvan
derestonderscheiden)
o BestaanvanGod.DeideevanGodishetbewijsvanZijnbestaan,want
deonvolmaaktemenskanniethetvolmaaktehebbenuitgevonden.
o Hetbestaanv/dmateriëlewereld,dewereldv/duitgebreidheid
(extensio).Wehebbeneenklareenduidelijkevoorstellingvandeze
wereld,dusbestaatze.
§
Demensals‘rescogitans’;denkendding.Demensisverdeeldtussende
wereldenv/dcogitatioendeextensio;dualisme(geest<->lichaam)
Gottfried
§
Gafeenorigineelantwoordopdevraagomtrentdevrijewil
Wilmhelm
Leibniz
§
4
(rationalist)
17e–18e
eeuw
§
§
JohnLocke
(empirist)
17eeeuw
§
§
§
§
§
§
§
George
Berkeley
(empirist)
17e–18e
eeuw
§
§
§
GodisdeGroteUurwerkmaker;bewegingenv/deneklok(onslichaam)op
voorhandafgestemdopdiev/dandereklok(onzegeest)àindrukdatereen
directverbandistussenlichaamengeest
Toontaandathetrationalismemetvragenbleefzittenàontstaanandere
benaderingenv/drealiteitàempirisme
Grondleggervandeempirischeleer
Verwerptaangeborenconcepten/moreleideeënàallesmoetkomenuit
ervaringendieweopdoeninonslevenenzintuigelijkewaarnemingenàzo
krijgtonsbewustzijninhoud(ideeën)
Zintuigelijkeervaring:sensation
o Primaire=objectievekenmerken(dezeeigenschappenzijnonlosmakelijk
metalledingenverbonden)
o Secundaire=subjectievekenmerken(ontstaandoorinwerkingvan
onzichtbarestofdeeltjesoponzezintuigen)
Innerlijkezelfobservatie:reflection
Lockevertrektnietvanuittwijfel(zoalsDescartes),maarhijbekomttwijfelà
wezijnmaarzekervan2elementen:onseigenbestaanenhetbestaanvan
God,verdergeloofthijnietinabsolutezekerheidenbewaarthijeenzekere
matetwijfel
Zijnideeënhebbeneenduidelijkeinvloedgehadopdedriegroterevolutiesà
democratie&religieuzetolerantie
Lockepleittevooronderlingbegripomdatallemaalverschillendeervaringen
leidentotverschillendeideeën=>anderennietautomatischovertuigddoor
jouwinzichten
Radicaalstevanalleempiristen,omdathijhetbestaanvandemateriële
wereldverwierp
IntermenvanLocke:allesecundaireeigenschappenzijnsubjectiefen
behorenenkeltotdewaarneming,máárdeprimaireeigenschappenzijnook
subjectiefvolgensBerkeley.
“Erkangeenobjectzondersubjectzijn”.
Hetobjectbestaataltijduitsluitendinrelatietoteensubject,enisdus
afhankelijkvan&wordtbepaalddoorhetsubject,waardoorhetobjectals
loutereverschijningopzichzelfnietbestaat.
(ofwel:hoebewijzenwedatwaarnemingeneenoorzaakhebben?)
Opdezemanierverwerpthij‘tbestaanv/dmateriëlewereld,maarhijiswel
zekerv/hbestaanvanGod,dezielenhetik.
§
Wekunnendezeargumentennietmetonsgezondverstandweerleggen,
maarslechtdoortewijzenoplogischeenempirischedenkfouten.
DavidHume
§
Bouwteenkennisleerenmoraalfilosofieuit
(empirist)
§
Verklaartdevieromstandighedendieertoeleidendatmenrechtvaardigheid
nietkanwegdenken
18eeeuw
§
Kennisleer:allekennisbegintmetindrukken(impressions),dieideeën
veroorzakenàverbindingvandezeideeënvergrootdestofvanonzekennis.
o Logisch-rationaalkunnenweniettotdeideeënvanoorzaakengevolg
geraken,wantwemoetenuitgaanv/dzintuigelijkeervaringen.
o Religieuzewaarhedenkunnenwedaaromooknooitkennen,maar
moetenwordengeloofd.
§
UiteindelijkwerdHumeeenscepticus:doorervaringenobservatiekunje
nietsoverdewerkelijkheidtewetenkomen.
Zowelderationalistenalsdeempiristenkomentoteenimpasse,waaruitKantdefilosofiezal
trachtenteredden.
Zehebbendebeperkingenaangetoondvanzowelonzezintuigelijkeervaringalsonsverstand.
§
5
Immanuel
KritikderreinenVernunft
Kant
§
Dewerkelijkheidopzich(dasDing-an-sich)zendtzintuigelijkewaarnemingen
(brugtussen
uitdieonsverstandbereiken(=empirisme).Welisonsverstandeen
empirismeen
gestructureerdinstrument,eengeformatteerdeschijf,waardoorde
rationalisme)
waarnemingenindeinonsaangeborencategorieënwordengeplaatst(12
aangeborencategorieën)
18eeeuw
§
⇒Hetinzichtdatonsverstanddezintuigelijkeervaringenautomatisch
vervormt,zodatweinfeiteoverhet
Ding-an-sichnietskunnenweten.
o ‘Nou-menon’=dasDing-an-sich,watnietviadezintuigenmaarviade
geest/‘nous’gekendwordt
o ‘Fenomenen’=verschijnselen,deervaringenwaargenomendoorde
zintuigen.
§
Tweesetsvanoordelen:
o Analytisch:steuntvolledigopderationaliteit,ervaringspeeltgeenrol
(gezegdalinhetonderwerp)
⇔Synthetisch:metmeerdanlouterrationaliteit,metelementenuit
dezintuigelijkeervaring
o Empirisch:steuntvolledigopdezintuigelijkeervaring
⇔Apriori:metmeerdanalleenzintuigelijkeervaring
§
Kantverbindtderationelestructurenv/hverstandmetdezintuigelijke
ervaringenomvanwarekennistekunnensprekenàgeenlink,danishet
nonsensvoorKant.
§
Radicaleantwoordopdevraagnaarinzicht=Kantkongeenenkelegrote
waarheidvandefilosofiemeerbewijzen,omdatdezewaarhedenniets
empirischhebben
⤇drastischvoordezinvraag&devraagnaarhandelen
KritikderpraktischenVernunft
§
Moraalfilosofie:KantgaatmoreelbewijzendaterdantocheenGodbestaat.
§
Ermoeteenhogerehandzijndiederechtvaardigheid(cf.Hume)verzekert,
wantdemenserhierzelfniettoeinstaatàditbewijstnietrationeelmaar
moreelhetbestaanvanGod,deonsterfelijkheidendevrijewil.
§
Tweeverschillendeniveaus:
o Intellectueleniveau:hieropblijvenwemetde‘kritiekv/hzuiverestand’
zitten,metonsdiepsteonwetendheid⇒onhoudbaarvoorhet
gewonelevenquazingevingenrechtvaardighandelen
o Morelepraktischeniveau:weaanvaarden’tbestaanvanGod,de
onsterfelijkheidv/dzielendevrijewil⇒wekunnenonzemoraal(‘t
goedeleven)opbouwen
Idealisme:filosofiezoals,zoalsbijPlato,aandeideevoorranggeeft.
– Kennistheoretischvlak:plaatsdeideebovenhet‘zijn’omtotinzichttekomen
– Ethischvlak:steltidealenalsnorminplaatsvanzichtebaserenopdefeitelijkheid,als
uitzichtbijhethandelen
Materialisme:filosofiedieaandematerievoorrangkent
– Kennistheoretischvlak:identificeerthet‘zijn’metdematerie
– Ethischvlak:kent,vanuitbezitsdrangofegoïsme,aanhetmateriëlemeerwaardetoedan
aanhetculturele
– FranseenDuitsematerialistenvande18een19eeeuw:gaanuitvandeontwikkelingvan
denatuurwetenschappenenstellendatalles,ookhetdenken,uitmateriebestaat&dat
degeestinfeiteeenproductvandezematerieis.
6
Hegel
18e–19e
eeuw
Feuerbach
19eeeuw
Driepijlersvanzijntheorie:
§
Logica:hetzelfdealsontologieofzijnsleer(hetZijnvandelogos,degeestof
Godvoordeschepping)
§
Natuurfilosofie:eencontradicatietussendezuiveregeestendestof,
daardoorGodzichdoordeSchepping‘vervreemde’indemateriëlewereld
⇒dezecontradictie=motorvanelkeverdereontwikkeling
§
Filosofievandegeest:indemensbegintdeterugkeervandegeestnaarzijn
oorsprong.
ð ZoverklaartHegeldeontwikkelingv/dhelegeschiedenisterugkeer,via
contradicties,vandegeestuithet‘anderszijn’totGod
Evolutievandemens
§
Individuelemensalseenbezield,intuïtiefwezenà‘verschijnendebewustzijn’
àhetbewustedenken
§
Subjectievegeest:demenszietdanzijneigengeestelijkesubstantieals
identiekmetzijnbewuste(denkendeenwillende)handelen.
§
Objectievegeest:komterdoordeevolutievandedoordemensen
geschapeninstellingen(hetRecht,deMoraal,etc.)
§
Modernestaat:hierinculmineertalles,watvoorHegelde‘verschijnende
God’betekent(verenigingvanhetsubjectieveenhetobjectieve)
§
ZokeertdeGeest(Weltgeist)viadegeschiedenisv/dmenseneninstelling
terugtotGod,het‘denkenv/hdenken’
§
Optimismeindezevisie:weontwikkelenonszelfenonzecultuurtoteen
steedsgrotererijkdomenvrijheid,omuiteindelijkterugtekomentotGod
Dialectiek
§
=Systematischemaniervandenkendiegebruikmaaktv/egedachteenhet
tegenovergesteldeervanomtoteenstandpunttekomen(detwee
tegengesteldenversmeltenineensynthese,dieophaarbeurtweerthese
wordtenz.)
§
Hegelisookbelangrijkgeweestvoordeontwikkelingvandedialectiek,
uitgaandev/dcontradictietussenGod(Geest,Idee)endenatuur(stof,
materie).
§
Schema:thesis(T)–antithesis(A)–synthese
§
Zintuiglijkheid,waarheidendewerkelijkheidzijnééngeheel,waarinhet
geestelijkeenhetstoffelijkeindemenssamenkomen⇒soortsynthesevan
hetmaterialismeenidealisme,omdatdemenszoweluitgeestalsstof
bestaat
Materialistischhumanisme
§
=Specifiekantwoordopdezinvraag
§
Godiseenscheppingvandemens
§
Weverspillenonzeenergieaaneenillusieà‘Entfremdung’(aliënatie=
vervreemding)
§
Alleendoorzichtebevrijdenuitdeillusievandegodsdienstkandemens
zichzelfvolledigontwikkelen
§
Naastenliefde:alswealonzekrachtenaandemensenwijden,kunnenwedit
levenendezewereldbetermaken.
§
Antropocentrischefilosofie:Feuerbachlegtdenadrukopdemens(i.t.t.Hegel,
diedenadruklegtopdeGeest)
Kritiek
§
ZowelvanuitdeChristelijkedenkersalsvanuitMarxenzijnvolgelingen
7
KarlMarx
19eeeuw
Marx’kritiekopFeuerbach
§
Akkoord:datdemensenzichmoetbevrijdenuithetidealisme&deillusievan
degodsdienstmáár:
§
‘Demens’vanFeuerbachiseenabstractieàwemoetenkijkennaarlevende
mensenàdaaromiszijnmaterialisme‘historisch’
§
DedialectischemethodevanHegelmagnietzomaaropzijgeschovenworden
àvanbelangomnieuwematerialistischtheorieteontwikkelen
§
Degodsdienstheefttweekanten:mensengehoorzaamenvolgzaamhouden
&uitwegvoormenselijkeellende(zingeving)
ð VolgensMarxheefthetalleenmaarzinomdeillusieteverwerpen,als
mensentegelijkertijdinzichtkrijgenindewareoorzakenvanhunellende
endemiddelenhebbenomhierietsaantedoen.
Marx’kritiekopdeburgerlijkerevolutie
§
‘Vrijheid,gelijkheidenbroederlijkheid’betekenennietsvoordegrotemassa
Deontwikkelingvandemensheid:arbeidentechnologie
1) Primitievecommunisme:primitiefm.b.t.detechnologie&communistisch
m.b.t.geenklassen.
2) Ontwikkelingv/dtechnologie:ontstaanv/deerstegemeenschappenmet
eenmeerproductie(+specialisatieenarbeidsdeling)
3) Handelontstaatwatleidttoteenheersendeklasse.Inhetwesten:
klassenmaatschappij>slavenmaatschappij>feodalisme>kapitalistische,
burgerlijk-democratischestaten
àoverganghangtsamenmetmateriëlevoorwaarden
Marxstelteendemocratische,socialistischemaatschappijvoori.p.v.een
klassenmaatschappij=>democratieensocialisatie(afschaffingprivébezit).
ð Vergteenstrijdt:democratischlegaalen/ofrevolutionair
Aliënatieenreïficatie
§
Menselijkealiënatie(m.b.t.arbeiders):planningontnomen,productdatze
makenhoorthenniettoe,loonismaarkleindeelvandewinst(theoriev/d
meerwaarde)&heleleveninfabriekdoorgebracht(verspillingtalenten)
[cf.aliënatiebijHegel&Feuerbach]
§
Dubbelereïficatie:menskomtinfunctietestaanvanhetdingàmoderne
werknemerswordenaanhangselsv/dmachines&ruilmiddelengaanbijna
eigenlevenleiden(eendinggemaaktdoormensenkrijgtcontroleoverons)
KritiekopMarx
§
Kerk,adel&burgerij,traditionelefilosofen,progressievedenkersen
anarchisten.
§
Anderesocialistenverwierpenzijndialectischematerialisme.Ditiseen
methodedieinzichtgafindemateriëleevolutieendieelkehistorische
materialistischeovergangkonverklaren.
ð Uitditconflictontstondeensynthesedielateropnieuwdoorantithese
geconfronteerdwerd(feodaletijd(T)àkapitalisme(A)àsocialisme(S))
Marxsamengevat
Specifiekeaanpakv/dfilosofischevragen(inzicht,uitzichtenzinzicht)
§
Alsmaterialist:gelooftnietdatideeënalleendewereldkunnenveranderen
8
Filosofie:theoriedieinzichtverschaft&mensenoverhunsituatieinformeert
àtotmensenzelfbereidzijntothandelenovertegaanvoorbevrijdinguit
onderdrukking
§
Rekeninghoudendmetaangegevenbenaderingv/hfenomeengodsdienst
§
SchopenhauerverzettezichtegenhetabsoluteoptimismevanHegel
§
Zijnfilosofieberustoptweestellingen:
o Dewereldopzichzelf(ansich)isWil.Dezekrachtiseenblindekracht
dieallesdrijft>almachtig,onstuitbaar,zonderrede&kennis
o DewereldvoormijisVorstelling(representatie,schijn)
o “DewerkelijkheidisnietdeWeltgeistvanHegeldietotzelfkennis
voortschrijdt(vandaarHegelsoptimisme),maareenblindekracht,
‘deWil’,dieallesdrijft.”
§
Principevandeindividuatie:deWilwerktinelkvanonsalsdrangomteleven
(WillezumLeben),omonsvooruitteduwen(bijv.nietzomaarneerleggenbijmoeite
gebeurtenissen).Mááruiteindelijkgaanweonszelfvernietigen.
ð Dusgeenenkeleredentotoptimisme.
§
Ophetvlakvanzingevingtweemanierenomhetprocestevertragen:
o Kunst:soortpijnstillendmiddel(vooralmuziek)
o Godsdienst:leertonsonzebehoeftentebeperkenenminderv/h
leventeverwachtenànegatiev/dlevenswilinons,‘hetnirvana’.
§
Dus:zinloosheidkanmenoverwinnendoornietteveelteverwachtenvanhet
elvenenbescheideninhetleventestaan(levenswilnegeren).
§
Schopenhauerheefteenspecifiekuitzichtophethandelen,namelijk
rechtvaardigheidenmedelijden.
§
Kierkegaardgaatuitvanconcreteervaringenvanhetindividu.Wattelt,isde
werkelijkeexistentievandemensinhetnu.
§
Inzichtdatdewereldzinloosis(voordemens)⇒wanhoopenangst
§
Mengeraaktuitdiediepereëleangstdoorhetvolledigopgevenvanzichzelf
aanGod(religieuze)àkunjeenkelbereikenviahetinzichtindezinloosheid
vandewereldendewanhoopoverjeeigenbestaan.
ð demensisvoorzijneigenlevenverantwoordelijk,hijmoetexistentieel
denkenenhandelenenzichzondervoorbehoudaanhetherontdekken
vanbelangrijkelevenswaardenkanwijden.
TweebelangrijkeelementeninhetdenkenvanKierkegaard:
1) Opzichzelfkandemensslechtstotangstenwanhoopkomen.
2) DoordeovergaveaanGodkomtdemenstoteenzinvolhogerleveninhet
religieuze,waaralleennogreddingkanwordengebonden.
Marx&KierkegaardkeerdenzichbeidetegenHegel,maarbelangrijkeverschillen:
§
Arthur
Schopen-
hauer
eind18e–
19e
eeuw
(Romantiek)
Kierkegaard
Augustinus
4e–5eeeuw
BlaisePascal
17eeeuw
§
§
§
§
§
§
eeee
Deelvanstromingvanfilosofendienieteenzijdighetverstandbeklemtonen.
O.a.belangrijkvoordeplaatsdiehijgeeftaanhetpersoonlijkbewustzijn&
aandekennis(I)kracht(U)vandeliefde(Z).
Deelvanstromingvanfilosofendienieteenzijdighetverstandbeklemtonen.
DooreenmystiekeervaringkomthijtotdeovergavenaandeOpenbaringen
Godsgenade(vredevandeziel)enbenadrukthijderolvanhetgevoel.
LigtindelijnvanAugustinusengrotemystici
Vormtbrugnaaroostersefilosofie,fenomenologenenexistentiefilosofen.
9
Fenomenologie:deleervandefenomenenofdeverschijnselen(nietfilosofischdenken).
Onderscheidtussen:
– FenomenologievanKant:‘deleerv/dverschijnselenv/ddingen’tegenoverhetDing-an-sich
– FenomenologievanHegel:hetaanzichzelf‘verschijnenvandegeestdoorheendenatuur
endegeschiedenis,vanuitdezintuigelijkekennistothetabsoluteweten
– Modernefenomenologie:Brentano,Husserl,Heidegger
Edmund
§
Husserlginguitvande‘intentionaliteit’vanBrentano,hetophetobject
Husserl
gerichtzijnvandegeest(werichtenonzepsychologischeaandachtdus
volledigophetobjectdatwewillenkennen)
19e–20e
§
Defenomenologie‘reduceert’onsdenkentothetobject,gefixeerdzijnopde
eeuw
essentieàbeschrijvendepsychologie(ikweetdatikditobjectwaarneemengeenander)
§
Fenomenologischereductie:onsvanallevooroordelenontdoen⇒reduceren
vandeessentietotwatwerkelijkvanbelangis
§
Devraagnaarwatweeigenlijkwaarnemen:hetwaargenomenobject
(fenomeen)verschijntinmijnbewustzijn,maarismeerdanwatinmijn
bewustzijnverschijnt.
§
Wegaanproberenhetwezenvandiedingentebereiken,het‘Wesenschau’.
VoorHusserlbestaatdewerkelijkheid-op-zich(Kant)niet,erbestaanalleen
maarfenomenen.Hetzijndeverschijntslechtsinendoorfenomenen.
ð DaaromisdefenomenologiedeeerstewetenschapvolgensHusserl.
(doortelkensopnieuwdoortedringenindefenomenen,ontdekje
gemeenschappelijkeelementendiediepergaandandeuiterlijkeverschillen)
Defenomenologieveronderstelteengeheelnieuwehoudingenwijzevan
zinvol‘kijken’dienietvanzelfsprekendisàresultaatisverrijkend.
[InhetexistentialismezethijdetraditievanHusserlvoort,eninzijnpolitieke
engagementstaathijdichtbijhetMarxisme⇒synthesehiertussen]
Sartreshumanistischofatheïstischexistentialisme
§
“Jesuis,doncjepense”àhetleveniseenvrijevalvandemoederschootin
hetgrafàhettoevalkanzowelindenegatievealspositievezinontwikkelen.
§
Dewerkelijkheidbestaatuitdewerkelijkheid-op-zichendewerkelijkheidvoor-mij.Alleendewerkelijkheiddieikbeleefisvanbelang,maarmijn
subjectiviteitsluitdewerkelijkheidvananderennietuit.Kenniskomtdusniet
viadegroteovergeleverdesystemen,maarviahetindividu.
§
Existentiëlebenadering:deobservaties/ontmoetingenmetanderenbewust
belevenenfenomenologischonderzoeken(dieanderen,diewealsdeelvan
dewerkelijkheid-voor-onsontdekken,leiddenonstotdeintersubjectiviteit).
§
Demensistotvrijheidveroordeeld:fundamenteelvrij,maarditistegelijkeen
gegeveneneenopdrachtomonsinvrijheidteontwikkelen.Dezeopdrachtis
zwaarenbrengtangst&verantwoordelijkheidmetzichmee.Maarvolgens
Sartremagjenietdespronginhetgeloofmaken(Kierkegaard).
§
Dezehoudingkanleidentotwanhoop,omdatergeenenkeleoplossing
schijnttezijn.Sartreverwerptdit,omdatvolgenshemjuistdoorhet
existentialismeeenechtmenselijklevenmogelijkwordtgemaaktàradicaal
optimismedatdemenskeuzevrijheidgeeft.
§
Hethumanistischeofatheïstischexistentialismeiseenhumanismeinde
diepstebetekenisvanhetwoord,omdatdemenshiervolledigvoorzijn
dadenenzijnontwikkelingverantwoordelijkis(keuzevrijheid)enomdatde
subjectiviteitmeteenalleanderemensenbevat.
Sartressocialefilosofie
§
Sartrestondwelvoordeuitgebuitemassamaargingnietakkoordmetalles
watdeMarxistendeden
§
Jean-Paul
Sartre
20eeeuw
10
TegenoverhetsysteemvanHegelstaatdetheorievanKierkegaard.Uit
Hegelshistorischeendialectischeidealismekwamhethistorischeen
dialectischematerialismevanMarx,enKierkegaardstondaanhetbeginvan
hetexistentiëledenken.
§
MarxenHegelsprekenvangrotestructurenwaarinhetindividuzijnleven
moetleidenàexistentialismebrengthieropeencorrectieenwijstookopde
individuelepersoon.
§
Wemoetendeonafhankelijkheidvanhetexistentialismebehouden,ondanks
dathetmarxismezocentraalstaat.
o Marxismezonderexistentialisme=dogmatisme
o Existentialismezondermarxisme=pessimisme
Tweeverschillendestromingendiezichophetexistentialismeberoepen:
– HetatheïstischedenkenvanSartre
– DereligieuzefilosofievanGabriëlMarcel
ð ookdeJoodsefilosofieneemthieraandeelmetMartinBuberenEmmanuelLevinas
Hetexistentialisme=eenfilosofischestromingdieindividuelevrijheid,verantwoordelijkheiden
subjectiviteitvooropstelt.Hetexistentialismebeschouwtiederepersoonalseenuniekwezen,
verantwoordelijkvooreigendadeneneigenlot.Deuitdagingvaniederindividueelmensisom-in
afwezigheidvaneentranscendentegod-binnenzijnabsurdenzinloosbestaanzijnvrijheidte
gebruikenomeeneigenethosoptebouwenenzijnbestaanzodoendezintegeven.
Gabriël
Onderscheidtussenhebbenenzijn
Marcel
§
Datwatwezijnisonswezen,watwehebbeniswatwebezitten.Hethebben
vandiedingenmoetenweonderscheidenvanhetzijn.
20eeeuw
§
Datgenewatwehebbengaat
§
Wanneerwevoldoendehebbenennietteveel,voldoendeverstandkunnen
gebruiken&wanneerikmetmijnemotieskanbeleven(geenslaafervanzijn)
enzeondercontroleheb,spreektmenvanhet‘zijn’enniet‘hebben’.
Onderscheidtusseneenprobleemeneenmysterie
§
Menbehandeltdevraagnaarinzichtenzindoorhierineenfundamenteel
onderscheidtemaken.
§
Probleem:watwekrijgenindewetenschap,waarwemeegeconfronteerd
worden.Wesprekenhiervoorvooralhetverstandaan.
§
Mysterie:ietswaarinikzelfmetmijnhelewezenbetrokkenben.Hierbij
komenweniettotdeoplossingdooralleenexterneelemententegebruiken.
§
Demenskaninzijndenkenverdergaandanhetonderzoekv/dproblemen
(metderede)enkanzichopstellenvoorhetmysterieomdathijleertinzien
dat"hetzijneenmysterieis”
Christelijkhumanisme
§
Doorzoonzeexistentie,onsbestaanbewustendoorvoeldtebeleven,komen
wetotdat“zijn”,datopzichtragischis(deangstvanKierkegaard,Heidegger
enSartre)endatweslechtskunnenverdragendooronsterichtenopde
gemeenschapmetGodendeanderen.
Post-socraat/neosocratisme
§
MarcelkanheelzijnfilosofieookuitwerkenvanuitSocrates(evenwicht,niet
hetextremedenken,ondercontrolehoudenvanemoties,..)
MartinBuber ‘Ichunddu’(belangrijkstefilosofischeboek)
(joodse
§
‘Ich-du’:slaatophetmenselijkebestaan,datwezenlijkeenrelatieistussen
filosoof)
een‘ik’eneen‘jij’.Doordiebetrekkingtoteen‘jij’wordenwepasecht‘ik’.
Wemoetendierelatietotdeanderen(ookGodennatuur)ontwikkelen.
§
‘Ich-es’:slaatopdeervaringvandedingenrondons.
§
11
19e–20e
eeuw
§
§
§
Emmanuel
Levinas
20eeeuw
§
§
§
§
§
ErnstBloch
19e–20e
eeuw
§
§
§
Inhetdagelijkselevenlopendietweemomentendoorelkaarheenen
gebeurthetvaakdatweookonzemedemensenalsdingervaring,inplaats
vaneenrelatiemethenaantegaan.
DehoogsterelatieisdiemetGod,heteeuwige‘Du’.Hiertoekomenwepas
alsweopnieuwdedialooglerenontwikkelenmetanderen.
Doordezeonophoudelijkedialoogontstaatereennieuwemaatschappij⇒
utopie,volgensBubereennognietgerealiseerdideaalbeeld(nietonmogelijk!)
Gebruiktookdefenomenologischemethode
1edimensie:hetkennen.Van(be)grijpennaarzichzelflatenrijpen,ofwel
openstaanvoordeAnder(omdeechtewerkelijkheidtebenaderen)
2edimensie:ethiek(m.b.t.hethandelen).Hetinvraagstellen&relativeren
vanmijnspontaniteit.Wemoetennietvanuitheteigen,subjectievebeginnen
maarvertrekkenvanuitdeanderen.
Hetinzichtindewerkelijkheidrichtzichdusnaarhetbelangvanhetjuiste
uitzichtoponsverantwoordelijkhandelen.
Openstaanvoordeanderenverantwoordelijkheidnemengeeftzingeving.
AantalaspectendiesamenkomenbijBloch:fenomenologischonderzoek,de
joodseenchristelijketraditie&hetmarxisme.
Blochzoektsporenvaneendieperewerkelijkheidachterdeoppervlakkige
schijnvanhetalledaagse
àwijzenopdeontvreemdesituatievandemensendemaatschappij
Abstracteutopieën:wereldvreemde,vrijblijvendefantasieëndieonshelpen
uitonzedagelijksewerkelijkheidteontsnappen.
Concreteutopieën:wensdromendiewelbereiktkunnenworden,endaarom
deontwikkelingvanindividuenmaatschappijmogelijkmaken.
(menskanniettevredenzijnzolangergeenvoldoendevrijheid&gelijkheidv.kansenbestaat)
‘Doctaspes’:eenbewuste,intelligentehoopdievervannaïefis.
⇒Militantoptimisme:hetisalleenmaargerechtvaardigdalswetegelijkertijd
proberenietsaanonzetoestandtedoen.
§
“AlleeneenatheïstkaneengoedChristenzijnenalleeneenChristenkaneen
goedatheïstzijn”
o EenatheïstheeftgoeddoordateenChristendiewillevenvolgens
Jezus,demenscentraalplaatstennietdesabbat.
o AlleeneenChristenkaneengoedatheïstzijnwanteenchristen
aanvaartgeenveelgodendom,hijziethetgoddelijkealsdemens.
§
Traditionelegodsdienst:verzachtdemenselijkeellendeenvertroostmeteen
vooruitzichtopeenhiernamaalswaarallesbeterisàreactionair
§
Degodsdienstdiedemenselijkebevrijdingtothaaropgavemaakt:strijdt
daadwerkelijkvoorverbeteringv/hmateriëleéngeestelijkemenselijkelot
§
Hetisonzemenselijkeplichtgeenenkelonrechtinonslevenofindatvan
onzemedemensentedulden(solidariteit),entegelijkertijdonzeeigen
mogelijkhedenzoveelmogelijkteontwikkelen
ð DituitzichtophethandelenspruitvoortuitBlochsspecifiekemanier
omtotinzichtenzingevingtekomenviahetzoekenvansporen.
FrankfurterSchule=eengroepdenkersdieuitallerichtingenkwamenomeenaantalprojectenin
verbandmetdestudievandetijdsproblemenuitteweten>verschillendegezichtspunten.
HuntheoriewerdgebouwdopdepsychoanalysevanFreud&‘thistorischmaterialismevanMarx.
Marx:demensalssociaalwezen,deeconomische&socialekrachten,hetbelangvande
productiekrachteneneenhistorischoptimisme.
Freud:demensalsindividu,demenselijkepsyche,hetbelangvandeseksualiteiteneencultureel
pessimisme.
§
12
Rakendethema’s:
– Allebeigelovenzedatdebestaandeillusiesdoorbrokenmoetenwordenomde
werkelijkheidtelerenkennen
– Allebeigelovenzeinhetprimaatvanderedeoverhetgevoel
– DeindividuelemensbijFreudisdezelfdemensalsdiegeneoverwieMarxhetheeft.
Herbert
MarxenFreud:nieuwesynthese
Marcuse
§
MarcuseprobeertdetegenstellingtussenFreudenMarxoptelossenvanuit
‘vervreemding’(aliënatie):
20eeeuw
o Marx:vervreemdingvandeproductiemiddelenen–proces
o Freud:vervreemdingalsonaangepastheidaanderealiteit(vandaar
’tafwijkendgedag)
o àHetheeftgeenziniemanddoortherapietewillenaanpassenaan
eenvervreemdewereld,zolangmenniettegelijkertijdprobeertdie
wereldrechtvaardigtemaken.
§
VolgensMarcusezijnhetlustprincipeenrealiteitsprincipeniettotaal
onverenigbaar(beideprincipeszijnbepaaldonderhistorischeomstandigheden)
§
Alsweerinslagendebevredigingvanonzemateriële,sensueleengeestelijke
behoeftenuitdecommerciëleendominerendecontrolesfeertehoudenen
onzefantasienietvolledigtelatenbepalendoordemassamedia,zullenwe
deervaringopdoenvaneennieuwsoortrealiteitsprincipedatonsnietdwingt
onzeinstinctenteverdringen.
Hetfascisme
§
Marcusekeekvooralnaardesocialepsychologiediedezebewegingmogelijk
hadgemaaktàstudievandezogenaamde‘autoritairepersoonlijkheid’.
§
Detotalitairestaatsvormiseenmogelijke,maarnietnoodzakelijks
transformatievandeliberaalkapitalistischemaatschappij.
§
Dezeautoritairementaliteitisgeenrecentverschijnsel,maarhetresultaatv/e
eeuwenlangeontwikkeling(moetjebegrijpenomhetfascismetebestrijden)
Hetstalinisme
§
Sovjet-Unie:dewegnaareenautoritairemaatschappij.
§
Hierhadmendefoutbegaanhetkapitalistischeproductiemodeloverte
nemenendatleiddetoteenonderontwikkelde,verarmdemaatschappijmet
eengrotebeperkingv/dindividuelevrijhedenenmenselijkebehoeften.
HetWestenalseendimensionalemaatschappij
§
Studievanhetwestersekapitalismeendevrijemarkteconomie
àconsumptiemaatschappij.Stellingen:
§
Maatschappijmetééndimensie:namelijkzoveelmogelijkwinstmaken.Alhet
andereisdaaraanondergeschikt.
§
Hetzalheelmoeilijkzijnomietsaandesituatieteveranderen,omdatokde
arbeidersklassebijnavollediggeïntegreerdis(cf.revolutievanMarx)
§
Marcusgeloofdedatdegroependienogniettotaalinhetsysteemwaren
opgenomen,wellichttot‘nrevolutiekondenkomen(beginnendebevrijding)
Repressievetolerantie,negatiefdenkenendeGroteWeigering
§
OmtoteenjuistinzichttekomenmoetenwevolgensMarcuseopnieuwleren
negatiefdenken(wanthetheersendesysteemopzichisnegatief).
§
Wewordenzelfsschijnmensen(welatenonsdoorschijninpalmen)
§
DitkritischeinzichtbiedtuitzichtopdeGroteWeigering.
§
Wemoetenvandevervreemdingvanhetbewustzijn,tothetbewustzijnvan
devervreemdingkomen,willenweopnieuwzichtkrijgenopdezinvanhet
leven.
13
Rationalisme: Wewaarheidkanwordengevondendooronsverstand,onzeratio.
Empirisme:
Dezintuigelijkewaarnemingenzijnhetbasisinstrumentomdewaarheidtevinden.
Zelfstudie–Hfst5
Fritz
Zingevingenethiek
Schumacher
§
Toespitsingopethiek,wanthetisvoordemensteweinigduidelijkwathij
werkelijkverlangt;watdemenszingevingverschaft.
§
Vierzijnsniveausindewereld:dedelfstoffen,planten,dierenenmensen.
ð Hogerezijnsniveausàstijgendegraadvanvrijheid&dalendegraadvan
noodzakelijkheid
§
Convergerendeproblemen:problemendiezoweinigmogelijktemaken
hebbenmethetzelfbewustzijn,hetbewustzijnvanhetleven
⇒Oplossing:binnenhetkadervandewettenvandelevenlozenatuur
(logica->eenduidigeoplossing).
§
Divergerendeproblemen:problemenwaarvoortegenstrijdigeoplossingen
uitgewerktworden.
⇒Oplossing:mentreedtbuitenhetzijnsniveauvandelevenlozenatuur.
Slechtswanneermeneenberoepdoetophetzelfbewustzijn,krijgtmende
mogelijkheidomdespanningaftewegeneneenethischekeuzetemaken.
Economieentechnologievoordemens
§
DivergerendeeconomischeproblemenwordenvolgensSchumacheropde
meestoptimalewijzeopgehevendoorvanuitdeeconomischepraktijkophet
microniveaudievanhetmacroniveautebereiken.
§
Deintermediairetechnologie,inplaatsvandemodernetechnologie,moetals
essentiëlemicro-invalshoekverstaanworden
ð Heroriënteringvandetechnologie(divergerendprobleem):
§
Opdatvanuitdemicrosfeereeneconomischalternatiefzoumogelijkworden,
ishetvereistdatpraktischeexperimentenontstaandiedemogelijkheid
scheppendatanderenooktoteenmeeroptimalepraktijkovergaan(=de
machtvanhetvoorbeeld).
§
Schumachersvisie=vanuithetmicroniveau,viademachtvanhetconcrete
voorbeeld/praktischeexperimenten,hetmacroniveaubereiken.
Concreetutopischdenken
§
Schumachersvisiehoudteenutopiein,zekerwanneermenrekeninghoudt
metdebeperktemenselijkemogelijkhedenendegegevenpolitiekeen
maatschappelijkeconstellatie.
§
Andereutopischesocialist:RobertOwenàdoetmetzijntheorieëneen
beroepopspecifiekeeigenschappenv/hzelfbewustzijnv/dmensenopeen
redelijkethischevisiebijhetrationeel-economische.
§
JohnRuskin:klaagtookdetraditioneleeconomischetheorieënaan,omdatze
geenberoepdoenopdeverantwoordelijkheidvandemens.
§
VoorSchumacherishetdusduidelijkdatmentelkensopnieuwvanuithet
microniveauaaneenmenswaardigeconomischsysteemmoetwerken,daar
waarMarxeerderrekendeopstructureleveranderingenophetmacroniveau.
Michel
Structuralisme
Foucault
§
Bijstructuralistenzitdemensgevangenbinnenverschillendeschema’s.Als
gevolgvandezestructurenstaatdemensnietlangerinhetcentrum,maar
20eeeuw
maakthijdeeluitvaneennetwerk,eenstructuur(belangrijkdanindividu).
§
Doordefilosofiekunnenwedezestructurenenonzeplaatserinleren
begrijpen,enonsenigszinsbeschermentegendemachtervan.
14
Kritiekophethumanismevan(Hegeltot)Sartre
§
Hethumanismebeloofdedemensvrij&gelukkigtemaken,endatis
verkeerd.
§
Gelukbestaatniet.Hetisduszinlooszichintezettenvoordevooruitgangvan
demensendienstgeluk.Menmoetvooralzoekennaareenoptimaal
functionerenvandemaatschappij(wantdemensbestaatalleenomte
functionerenenomzomogelijkhiereenzekerecontroleopuitteoefenen).
Tegendefilosofievanhetsubjects
§
Descartes:“ikdenkdusikbest”>subjectscheptzijneigenwereldàfout!
§
Maarinplaatsvaneenfundamentvanalles,wordthetsubject(=demens)
zelfeendeelvaneenfunctievanhetdiscoursdatonsgrotendeelsbepaalt.
Hetdiscours
§
=dieregelswaarindeleven(taal,spreken,schrijvenetc.)
§
Ditdiscoursisverschillendintijdenruimte,maarwekomenhetoveraltegen.
Hetheefteengroteinvloedopdemaatschappij.
Demacht
§
Foucaultontdektdezemachtsstructurenoveral,maarhijgelooftnietmeer
(zoalsMarx)datdemachtkanwordenuitgeschakeldinbijv.eenklasseloze
maatschappij.Stellingen:
o Machtisgeenbezit,maareenstrategie(bestaatalleeninuitoefening)
o Demachtisnietgelokaliseerd,omdatmachtoveralzitennietkan
wordenuitgeschakeld.
o Menmoetdiecomplexemachtproberentebegrijpendooreen
aantalmachtsinstellingenteonderzoeken.
Hiermeetoondehijaandatbepaaldeideeënaltijdopnieuwertoe
gediendhebbendebestaandesocialesystementebevestigen.
§
Wemoetenopnieuwlerenkijkennaardegebeurtenissenengewoontendie
onszovertrouwdzijn,datwenietofnauwelijksmeermerkenhoezeopons
machtuitoefenen(cf.sporenzoekenbijBloch).
Deanalytischeenlogisch-positivistischefilosofie:o.a.BertrandRussel,defilosofischeschool
WienerKreisenLudwigWittgenstein.
Pakkeninde20eeeuwopnieuwhetconflictaantussenhetempirismeenhetrationalisme.
Deidealistengingenervanuitdatallesoorspronkelijk‘geest’was,terwijldeanderendematerie
primairstelden⇒stof<->vorm,materie<->geest.
Bertrand
§
Hijginguitvandedeductievelogica:menvolgteenmethodewaarbijhet
Russell
bijzondereuithetalgemenewordtafgeleid(cf.syllogismenvanAristoteles).
§
Heelwatfilosofischeproblemenkondenwordengereduceerdtot
e
e
19 –20 ‘syntactische’problemen(m.b.t.grammatica/taal).
eeuw
ð Russellmaaktditduidelijkinzijn‘theorievandebeschrijvingen’.
§
Vaststelling:determ‘bestaan’kanmenalleenmaartoepassenop
beschrijvingen.
§
Dewereldbestaatuitlogischmetelkaarverbonden‘sense-data’(zintuigelijke
feiten).
o Sense-datevanverschillenobjectenvormende‘geest’vandemens
diezeobserveert.
o Sense-datevanéénobjectgeobserveerddoormeerderemensen,
vormtderealiteitvaneen(niettebewijzen)materie.
o Defeitenzijnparticulierofalgemeen(‘universals’)
o Feitenopzichzijnnietjuistofonjuist,deuitsprakeneroverwel.
§
VolgensRussellmoestdefilosofiezichbeperkentothaareerstetaak:inzicht
inofbeschrijvingvandewereld.
15
Uitzicht,moraalenpolitieketheoriehorennietthuisindeechtefilosofie.
DeWienerKreis–20eeeuw(Schlick,Carnap)
Deledenwarenhoofdzakelijkmathematiciofnatuurwetenschappersdiehetpositivismevan
ComteenStuartvoortzetten.Zewarenverbondendooreenkritiekopde‘metafysica’,dievolgens
henprobeerttebewijzendaterdingenzijndieopgeenenkelemanierervarenkunnenworden.
Zegingenzichvooraltoeleggenophetverfijnenvanhunwaarheidscriterium.
Moritz
§
VerwierpdemogelijkheidvanKants‘synthetischoordeelapriori’enbeperkte
Schlick
deopgavevandefilosofieertoedebegrippenlogischtedoorlichten.
§
Alleen‘ik’kanwetenwateenbepaaldeuitspraakbetekent,zodathijmoet
e
e
19 –20 vaststellendatde‘uiteindelijkebetekenis’v/eervaringonuitspreekbaaris.
eeuw
§
Conclusie:wekunnennietsmetzekerheidoverdeinhoudvanervaringen
zeggen(komtdaarmeegevaarlijkdichtindebuurtv/ddoorhembestredenmetafysici)
Rudolf
§
Hijdefinieertdefilosofiealsde‘logicavandewetenschap’,waarbijrationeel
Carnap
inzichtvooropstaat.IndelijnvanRussellverwerpthijallezingevende
(metafysische)&uitzichtgevende(ethische)uitspraken(o.a.m.b.t.gevoelens)
e
20 eeuw
§
Filosofiebestaatuitdeanalysev/dtaalenhetonderscheidtussenaldanniet
logischhoudbarevormenvantaalgebruik(=correctiev/dwetenschappelijketaal)
AlfredAyer
§
Hetislogischmogelijkdatweonsvergissen,maardaaruitbesluitAyerniet
(geenlid)
datwenooitietskunnenkennen.
§
Opbasisvaneenstevigeinductievebasiskunnenwebepaaldeuitspraken
e
20 eeuw
rechtvaardigen(inductie=vanhetbijzonderenaarhetalgemene)
§
Wemoetendeideeopgevendatempirischekennisvolkomenbetrouwbaaris
engeenenkelrisicovanvergissinginhoudt.
Ludwig
Tractatuslogico-philosophicus
Wittgenstein § Wemoetendegrensvindenvandatwatzinvolindetaalkanworden
uitgedruktenzichdaartoebeperken.Alwatdiegrensoverschrijdt,isonzin.
20eeeuw
§
“Waaroverjenietkanpraten,daarovermoetjezwijgen”.Interpretatie:
o Ofwelishetinderdaadonzinwatoverdegrensvanhetinzicht
gezegdwordt⇒aanvaardbaarvoordeWienerKreis(want
bevestigingvoorhunverzettegendemetafysica).
o Ofwelkanmenmetdemiddelenv/dfilosofiegewoonnietszinvols
zeggenoverbepaaldedingen,diedaaromopzichnietzinlooszijn.
⇒hetwordtopnieuwmogelijkomoverzingevingtespreken;hijwil
devragenomtrentuitzichtafschermenv/dlogischecontrole.
§
Wittgensteinontwikkeldeeentaaltheoriedienaardeeenvoudigste
bestanddelenvandetaalopzoekgaat.Hijwoueengrenstrekkentussen
wetenschapenniet-wetenschapenlegdehiervoorcriteriavast.Zinnendie
nietvoldoenaandezecriteriazijnschijnzinnen.
§
Hiermeeopent,indirect,dewegnaardestudievanwaarden,ethiek,religie
enesthetiek,dienietviadezelogisch-wetenschappelijkemethodekan
wordenbereikt.
PhilosophischeUntersuchungen
§
Wittgensteinleidtonsopnieuwnaardediscussieoverdetaalviaeenanalyse
van‘functies’vandetaal,ofwel‘levensvormen’waarineenbepaaldetaal
gebruiktwordt.
§
Hijisnietmeerovertuigddattaaldewerkelijkheidkanafbeelden.
§
Hijverwerptookdemogelijkheidvaneen‘privétaal’diealleenvoormij
betekeniszouhebben,omdatergeencriteriumbestaatomdezevastte
stellen&omdateentaalaltijdwoordengebruiktinovereenstemmingmet
eenimplicieteofexpliciete‘regel’.
16
Besluit
§
HetisWittgensteinnietgeluktomeenabsoluutzekerelogischebasisvoorde
filosofieuittebouwen.
§
Welishethemgelukteenonderscheidtemakentussenhet‘zegbare’endat
watopeenverschillendemanierbenaderdmoetworden.
§
Hetafschermenvaninzichttegenzinenuitzicht,isechteropnieuw
verdwenen.
Zelfstudie–Hfst6
PaulRicoeur Dezijnsbevestiging
§
Demenswordtgeconstitueerddooreen‘oorspronkelijkezijnsbevestiging’–
e
20 eeuw
eenactdieonsinhetbestaanstelt,dieaanonsdenkenenvoelenvooraf
gaat.Dezeisnooitgegevenenkannooitteschouwenzijn.
§
Jekanhetalseenvrijheidsactbestempelen(watwezijnenvanwatwetezijn
hebben)àvrijheidstaatdusvooropbijRicoeur,maardezevrijheidisniet
zomaartevatten.
§
Ricoeurwilhetzijnsverlangenvandemensblootleggenomdemenste
helpeneenadequaterzelfbegriptehebbenàauthentiekerlevenmogelijkis.
§
Hetkwaadisnietevenoorspronkelijkalsdevrijheidsact.Kwaadenvrijheid
verhelderenelkaar.Hetkwaadiseenondoorgrondelijkemanifestatievande
vrijheid,waardoordevrijheidvoorzichzelfonbereikbaarwordtenhetethisch
strevenmeteenbegrensdwordt.
Deandere
§
Mentreedtslechtsbinneninheteigenlijkeethischebestaatviade
ontmoetingmetdeandere,waardoorookeenverplichtingontstaat.
§
Menmoetdusdevrijheidinintersubjectiviteittotstandlatenkomen.
§
Hetethischbestaatiseenoptie;alsmenervoorkiest,moetmenzichzelf
beperken(d.w.v.natuurlijkeneigingomallesalsobjectvanmijnstrevingentezien)
§
Erkenningvanhetwaardebestaanendeverplichtingzijndaaromtwee
correlatievebegrippenvolgensRicoeur.
§
Ricoeurzetzichaftegeneenindividualistischeethiek(wantmensisniet
enkelindividumaarverankerdingeheelvanstructureneninstituties)entrekt
dezeintersubjectiviteitopenvandeanderemensnaardehelewereldtoe.
Hetinstituut
§
Wanneerdevrijemensviadeontmoetingmetdeanderheteigenlijkethische
bestaanbinnentreedt,kanhijditmaaropbasisvaninstituties.
§
Desynthesetussenvrijheideninstitutieisvanoorsprongeenzware
tegenstellingtussenenerzijdsderealiteitvandebureaucratischeinstitutieen
anderzijdsdeverleidingomvrijheidlosvandeinstitutiedezien.
§
Onzemensheiddreigttebrekentussenkorterelatiesvandevriendschapaan
deenekant,endelangerelatiesvanheteconomischelevenaandeandere
kantàditconflictkanmaarzinvoldoorleefdwordenindienmentendiepste
overtuigdisvandeeisvaneensynthesetussenvrijheidenzijn.
§
Kernvraagvanallepolitiekedenkers:Watiseenzinnigevrijheid?
Hetegocentrismevoorbij?
§
Menkanzichzelfinperkenzonderzichzelfterdiscussietestellen,zonderde
willekeurvanheteigenzijnsverlangenintezien.
§
Ricoeurblijfthangenophetniveauvanhet‘wederkerigewelbegrepen
eigenbelang’.Ditheefttemakenmetzijnvisieopdeanderalseen‘alterego’.
17
Ditlijktteleidentoteenegocentrischesamenleving,dieopsociaal,
economisch,financieelenjuridischvlakgestaltekrijgtinegocentrische
georganiseerdestructuren.
§
RicoeurmaaktLevinaserattentopdatdezetevlugdeopbouwvande
ethischeintentiezouverlatendoorintermenvannormenenimperatievente
gaanspreken.
Eenethischetriade
§
RicoeurlegteenbrugtussendearistotelischetraditieendievanKant:
o Aristoteles:nadrukoptheologischeethiekmeteendoelgerichtheid,
nastrevenvanhetGoede
o Kant:nadrukopverplichtingbinneneencontextvanuniversele
regels,waarbijeerderdebeslissingsproceduresvantelzijninplaats
vandedoelgerichtheidàdeontologischebenadering.
§
Anderzijdslegthijeenverbindingtussendezetweesoortenvanprincipeethiek(zowelteleologischofdeontologisch)ensituatie-ethiek(zoals
existentialisme).
§
Deugdenethiek:hijwilnaareenconcretemoraaltoe,omdathij(netals
Hogel)demoraalvanKantveelteabstractvindt.
Eentheorievanrechtvaardigheid
§
Erzijnmoreleregelsnodigvoorhetfunctionerenvandemaatschappij.Het
geheelvanpraktijkregelsvormtdande‘morelewerkelijkheid’.
§
Toepassingophetrechtvaardigheidsprincipe:welkeregelswemoeten
volgensomeenzorechtvaardigmogelijkemaatschappijteverwezenlijken.
§
Uitgangspunt:dehypothetische‘oorspronkelijkepositie’,waarinniemand
meermachtofinvloedheeftdaneenander&iedervanonskanzondereigen
schuldindepositievanhetzwakstelidvaneensamenlevingterechtkomen.
(weonderhandelendaaromachtereensluiervanonwetendheidoveronzeeigentoekomst)
§
VanuitdithypothetischrollenspelsteltRawlseenheelduidelijkesociale
theorieopvooreenmaatschappijwaariniedereeninprincipetoegangheeft
totdeprimairesocialegoederen(basisvrijheden,zelfrespect,etc.)
§
Deprincipesvanrechtvaardigheidkunnenindesocialeenhistorischecontext
inconflictkomenmetandereprincipesàvoorstelomo.a.maatregelenvan
positievediscriminatie(‘affirmativeaction’)intevoeren.
§
Rawlspleitvooreenmoreelevenwicht:eenwederzijdsonderhandeld
evenwichttussendeuniverselebasisprincipesvanhetuitgangspuntende
specifiekcorrecte,maareveneensmoreelwaardevolle,eisenindedagelijkse
praktijk.
ð Wanneerjeiedereburgervollediggelijkekansenwilbezorgen,zaljein
botsingkomenmeteenonbeperktvrijheidsbegrip.
Liberaalneutralisme
§
=politiekelegitimiteitdiemetdemeningsverschillenvandemensenrekening
hield.
ð Autonomiev/hindividu,rechtopzelfcontrole,meesterschapoverjezelf
enjeomgeving,aanvaardingvanpersoonlijkeverantwoordelijkheden.
§
Ditveronderstelteengoedfunctionerende‘openbarerationaliteit’,waardoor
vrijeburgersalsgelijkwaardigepartnersmetelkaaronderhandelen.
§
Ditzaltotconfrontatiesleiden,watRawlstrachtoptelossendoorookinde
openbaresectortezoekennaareensynthesevan:
o enerzijdshetrechtvaneeniederopeenzobreedmogelijke
toepassingvandemensenrechten
o anderzijdshetrechtvangediscrimineerdeminderhedenoptoegang
totdiezelfderechten.
§
JohnRawls
20eeeuw
18
Hetneutraalliberalismekandusnietvrijblijvendneutraalzijntovdeze
discriminatiesàoverheidmoetvoorwaardenscheppen,zonderzichte
moeienmetdeinhoudervan.
§
Illustratieaandehandv/honderscheidtussenrationaliteit&redelijkheid:
o Rationaliteit:ordentderelatiestussendemiddelenenhetdoelv/e
individu,inconfrontatiemetdemiddelenendoeleindenv/danderen
o Redelijkheid:ervoorzorgendatditindividueelstreveninmoraal
aanvaardbarebanenwordtgeleid.
§
Onderscheidinwaardenvanobjecten:
o Gebruikswaarde:waarvoorweeenobjectkunnengebruikenomons
levenbeterteleven
o Ruilwaarde:watweervoorkunnenkrijgen
o Symbolischewaarde:waarvooreenobjectsymboolstaat
o Tekenwaarde:statuskenmerken;objectenontlenenhunwaardeaan
hunplaatsinhetgeheelvantekens.
ð Waarsymbolennogderelatietussenmensenuitrukken,wordende
tekensautonoomenmoetendemensenerzichaanonderwerpen.
§
Objectenwordennusteedsvakerhetmiddelomonsaananderente
opponeren(drangomonstedifferentiëren).
§
Opdenduurwordenwegevangenvanhettekensysteem;erisnogweinig
beslissingsvrijheidmeegemoeid(kunnenonsnogslechtsdoorconsumptie
verwerkelijken).Hierdoorontstaatereendiscriminatietussendiegenendieover
exclusievetekenenbeschikkenenderest.
§
BaudrillardvinddatMarxnietvergenoeggegaanismetzijn
maatschappijkritiek.Baudrillardgelooftdatveelvandemisbruikenen
onrechtvaardighedenvanhetkapitalismenietalleeneigenzijnaanhet
kapitalisme,maaraanhetproductieproceszelf.
§
WezullenvolgensBaudrillardmoetenevoluerenvaneenpolitiekeconomischesamenlevingnaareensymbolischesamenleving(opnieuwde
symbolischewaardeninonslevenendievandemaatschappijbeklemtonen).
§
Bijhetopnieuwgaanontdekkenvanwarebevrijdingofzingevingisergeen
sprakevanruil-ofgebruikswaarde,ooknietvantekenwaarde,maarvande
symbolischeuitdrukkingvanonzegevoelens,vansubjectnaarsubject.
§
Zokrijgenweinonshandelenweerzichtopeenmanierommenselijke
waardenteherstellen.
Detheorievanhetcommunicatievehandelen
§
HabermasneemtdeuitdagingenvandeFrankfurterSchuleop,namelijkeen
kritischetheorievandemoderniteit.
§
Hetbevatookvanuitemancipatorischoogpunt,deeersteaanzettotde
theorievaneencommunicatiedievrijisvandominantie(alsnoodzakelijke
voorwaardevooreendemocratischsocialistischemaatschappij)
§
Habermasweigertookdebasisprincipesvandeverlichtingoptegeven,
zolangdebeloofdeemancipatieniettenvolleheeftplaatsgevonden.
§
Zijnkritiekgeldthiervoordevereenvoudigendetendensenvandesystemen
vandehuidigesamenleving.Dezereductieiseenbronvanmisverstandenen
meningsverschillendieonsduurtestaankomen.
§
Hijverscherptookdekritiekopdezogenaamde‘filosofievanhetbewustzijn
ofhetsubject’.
§
Ooklegthijdezwakhedenvanaldemodernetheorieënv/dmaatschappij
bloot,waarteveelnadrukwordtgelegdopderationaliteitvandoel&middel.
§
Habermasonderzoektdeproblemenvanwaarheidennormen,uitgaandevan
ditelementaireniveauvanhetdagelijksleven(=wederzijdsebeweringen
§
Jean
Baudrillard
20e–21e
eeuw
Jürgen
Habermas
20eeeuw
19
Martha
Nussbaum
20eeeuw
mogeninhetalgemeenalsechtwordenbeschouwd,onzebeloftenzijn
geloofwaardigenonzeeisenzijngerechtvaardigd).
§
Hijbeweertookdatdedwingendekrachtvandecognitieveenmorele
geldigheid,gelijkisaandievanhetsacrale.
Ethischbewustzijnencommunicatiefhandelen
§
Drieprincipesdienoodzakelijkzijnvoordeontwikkelingvaneen
moraalsysteem,datzowelrekeninghoudtmethetuniversalismevanderede
alsmetdeverlichtingsprincipesvanvrijheidengelijkheid:
o Hetprincipev/duniversaliteit:allendiehierbijbetrokkenzijn,
aanvaardendegevolgendiekunnenvoorzienwordenwanneereen
gemeenschappelijkgekozennormvankrachtwordt.
o Alleendiemorelenormenzijngeldigdiedegoedkeurighebbenvan
allendieeralsdeelnemersaanhetvertoogbijbetrokkenzijn.
o Alledeelnemersmoetenvrijkunnenbeslissen.
§
Deregelsmoetenwordenaangevuldmetsolidariteitàwederzijdsekritiekis
onontbeerlijk.Verschillendegemeenschappenaanvaardenuniverseleregels,
maarstellenwellichtverschillendenormenopdienietopalle
gemeenschappentoepasbaarzijn.
Democratie,denatiestaatenEuropa
§
VolgensHabermaszaldeEuropeseeenheidpaslevensvatbaarzijnwanneer
deautonomedemocratischeEuropeseburgerssameneengrondwet
uitgewerkthebbendiedanalsbasiskandienenvooreendemocratisch
Europeesburgerschap⇒gedeeldepolitiekecultuur
§
Hijpastdetheoriev/hcommunicatievehandelentoeophetprocesvan
Europeseeenwording.
Debreekbaarheidvanhetgoede
§
Nussbaumbespreektdekwetsbaarheidvandeindividuendiehunleven
gewijdhebbenaandeverdedigingv/dgerechtigheidenhetgoede.Hetleidt
haartotdevraagofhetnietjuistdiekwetsbaarheidvanhunengagementis
dieheninstaatstelthetgoedeterealiseren(verwerpingv/hdaimonisme)
§
Menzouookkunnenzeggendatzeafstandneemtv/htraditioneleidealisme.
§
Modernevormvanstoïcisme:eenmoreelfilosofiedierealistischgenoegisom
dewerkelijkheidteaanvaardenzoalszeis,zonderzicherdoortelaten
determineren(=bepalen).
Vanstoïcijnsewereldrepublieknaarhetmulticulturalisme
§
VandestoïcijnentotKanttrektNussbaumdeideevaneenuniverseel
mensdomdoortotindehedendaagsemulticulturelesamenleving.
§
Zijbenadruktdecrucialeroldiedeopvoedingenhetonderwijsindeze
vormingtotwereldburgerkanenmoetspelen(verlichting).
§
Zeverdedigthetbehoudendeuitbreidingv/dmenswetenschappen,omdat
hethogeronderwijsvandaagintoenemendematebedreigdwordtdoorde
agendav/deconomischekrachten(zijnuitopwinstipvuitbreidendedemocratie)
Seks,gender,homofobie
§
Nussbaumiseenbelangrijkeinhetdebatoverdeplaatsvanseksualiteiten
genderenoverdeverborgenmotievenvoordeafwijzingvan
homoseksualiteit(schaadtniemand,terwijldiscriminerendewettenwel)
§
Zemaakteenonderscheidtussenseksualiteitopzichendegenderrollendie
doordemaatschappijzijntoekend.
§
Zedeeddito.a.doorhetbegrip‘objectificatie’teverfijnen(=hettotobject
makenvaneenvrouw).Zeonderscheidtzevenverschillendevormen.
20
SlavojZizek
20e–21e
eeuw
SamenvattendkunnenwezeggendatNussbaumzoweleensynthesenastreeftvan
deklassiekefilosofischeenreligieuzetradities,metdeactuelemoraal-filosofische
problemenalsvaneenhoogstaandacademischdiscoursmeteenmilitanteinzet
voordemensenrechtenopalleniveausencontinenten.
Communismezonderleiders
§
Nieuweinterpretatievandemarxistischetheorie:kritischebenaderingvan
Marx’ideevanideologiealsvalsbewustzijn.
§
Zizektrachtditvalsbewustzijnvanuitdepsychoanalysetebegrijpenals
productvanhetonderbewuste.Daardoorkandezeideologiedienenomde
gevestigdeordeaanvaardbaartemakenenteversterken.
§
Erontstaateenklooftussendewerkelijkheidvandedagelijkseervaringende
diepererealiteitdiedaarachterverborgenzit⇒dezekloofmaakthet
mogelijkenwenselijktegendebestaandemachtinverzettegaan.
§
Hijbeschouwtdezesocialestrijdnietalsvoorbijgestreefdenzetzichaftegen
deautoritairevormendieditlinkseverzetinhetverledenhadaangenomen.
§
Hijpleitvooreencommunismezonderleiders(maakthemtoteenuitdager)
Belangstellingvoorhetchristendom
§
AlsovertuigdatheïstkanZizekonmogelijkhetbestaanvanGodaanvaarden,
maarhijbeschouwtdemenswordingvanChristusalseenhistorischmoment,
waaropdemensheidzichzelfindegemeenschapvandeHeiligeGeest
autonoomontwikkelt.
§
Alsrevolutionairelevensbeschouwingheefthetchristendomnietalleen
gefunctioneerdalswegbereidervandegrotemoreleprincipes,maarookals
denoodzakelijkevoorwaardevoordezeemancipatievandemensheid.
Lofvandeonverdraagzaamheid
§
Zizekergertzichaandezelfgenoegzaamheidvandiegenendiezonderveel
nadenkendemulticultureleverdraagzaamheidpropageren,omdatzeervaak
zonderhetzelftebeseffen,eenverborgenapolitiekeagendaopnahouden.
§
Hijnoemtdit‘dehegemoniekeideologievanhetgeglobaliseerdekapitalisme’
§
Tegenoverdehuidigewereldordeiseenflinkedosisintolerantienoodzakelijk.
Daaromsluithijzichinzekerezinaanbijde‘negatievedialectiek’.
Postmodernismevandevorm,modernismevandeinhoud
§
Zizekwordtvaakonterechtalseenpostmodernfilosoofbeschouwd.
§
Tochishijweldegelijkeenmodernistischedenker,diedeheleerfenisvanhet
westersedenkengeassimileerdheeft,maardezekennisalseenopdrachttot
verderdenkenheeftopgevat.
§
IntegenstellingtotMarxenHegelishijgeensysteemdenker.
§
Hijiseenfilosoofdieallesystemenkent,maardetheorieënvanklassiekenen
modernefilosofenkritischalswerktuigengebruikt,waarmeeweonstoegang
kunnenverschaffentotdecomplexerealiteitvande21eeeuw.
§
Dezewordtabsurdwanneerwezoudenophoudenkritischnatedenkenover
zin,inzichtenuitzichtophethandelen.
21