Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw

D. Santvoort,
Burgemeester Dirk Basz Jacobs van
Amsterdam met zijn gezin in 1635,
Rijksmuseum, Amsterdam
Noordelijke en Zuidelijke
Nederlanden in de
zeventiende eeuw
Terwijl de Spaanse Nederlanden in de
functies ten volle zou uitoefenen of dat
behouden. Wat het katholieke Zuiden be­
zeventiende eeuw een onopvallend bestaan
zijn zoon deze waardigheden ook zou
treft, dit gebied werd na de definitieve
leidden, trok de nieuwe republiek in het
bekleden. Bovendien stonden niet alle ge­
verovering rechtstreeks vanuit Den Haag
Noorden aller aandacht. Het was dan ook
westen onder dezelfde stadhouder, want
door de Staten Generaal geregeerd. Dit
opmerkelijk dat temidden van de naar
in de Noordelijke gewesten was een zijtak
waren de Generaliteitslanden. Ook het
steeds groter absolutisme neigende buur­
van de Oranjes aan het bewind. De gewes­
landschap Drenthe had geen vertegen­
landen, waar centralisering van de macht
ten zagen hem als een functionaris, die
woordiging in de Staten Generaal.
haar beslag kreeg, dit gebied een tegen­
aan hen verantwoording schuldig was,
gestelde ontwikkeling doormaakte. De ze­
maar van hun kant trachtten de Oranjes
ven gewesten van de republiek hadden
hun positie te verstevigen en de macht van
ging in deze tijd ? Er is wel eens bere­
zich aaneen gesloten, maar daarmee was
een vorst te bereiken.
kend, dat op een bevolking van ruim twee
De gewesten hadden hun eigen Staten,
de regenten, in regeringscolleges en an­
ieders voorrechten en de Staten Generaal
vergaderingen, waarin de regerende groe­
dere organen de beslissingen namen. Toch
leken dan ook meer op een congres van
peringen vertegenwoordigd waren. De sa­
was deze groep hoe klein zij ook leek,
een aantal zelfstandige staatjes dan op een
menstelling kon verschillen: in Holland en
zeker in het begin van de eeuw, opener
vergadering van afgevaardigden van een
Zeeland, de belangrijkste gewesten, had­
en soepeler in haar optreden dan in het
land. Bovendien bestond er in deze repu­
den de stedelijke besturen een overwicht,
buitenland kon worden aangetroffen.
bliek nog een stadhouder, een prins, die
in de Oostelijke gewesten de adel. Het gro­
Ook had de regerende laag rekening te
geen duidelijk omschreven functie had.
te aantal steden met hun handel en nijver­
houden met een behoorlijk geletterde
Al was hij dan leider van vloot en leger en
heid was kenmerkend voor het Westen van
bevolking en een publieke opinie, die zich
al had hij het recht van benoeming in
het land, maar in het Oosten werd vooral
uitte in pamfletten en kranten. Deze stede­
stadsbesturen en recht van gratie, het was
landbouw en veeteelt beoefend en de adel
lijke oligarchieën ('regering van weinigen')
nog niet vanzelfsprekend dat hij al deze
had er nog zijn oude heerlijke rechten
die aanvankelijk via een huwelijk of door
eigenlijk alles gezegd. Een van hun be­
langrijkste zorgen was het bewaren van
Wat betekende het woord vertegenwoordi­
miljoen ongeveer tweeduizend mensen,
5
G. van Honthorst,
Stadhouder Frederik Hendrik in 1631,
Huis ten Bosch, Den Haag
Rembrandt,
De vrouw van Frederik: Amalia van
Solms {?) in 1632,
Musée Jacquemart-André, Parijs
industriesteden van Europa gerekend wor­
den, waar veertigduizend arbeiders werk
vonden. Deze grootindustrie verzwakte wel
de positie van de gilden, die in deze tijd
geen politieke invloed hadden.
succes in de handel voor buitenstaanders
Natuurlijk rijst de vraag of deze expansie
toegankelijk bleven, sloten zich in de loop
van handel en nijverheid, waardoor de
van de eeuw sterker af. Het nepotisme
steden bloeiden, iedereen ten goede
Synode toe, die bovendien beheerst werd
(begunstigen van familieleden) en de intri­
kwam.
door politieke motieven in een sfeer van
burgeroorlog. Toen reeds bleek de tegen­
ges rond het verwerven van ambten namen
De keerzijde van deze schitterende me­
toe. De levensstijl veranderde: de sober­
daille vertoont een groot aantal paupers,
stelling tussen de vrijzinnige regeerders
heid verdween, buitenhuizen en buiten­
die moesten leven van de bedeling en van
en de gelovigen, die zich achter hun predi­
landse titels werden begeerde zaken en de
wat het toeval verschafte. Al viel buitenlan­
kanten hadden geschaard. Al steunde de
regenten gingen hun geld beleggen in
ders het ontbreken van bedelaars op en
stadhouder Prins Maurits, op deze laatste
plaats van actief aan de handel deel te
waren ze verbaasd over de grote armen­
groep om er politiek gebruik van te maken,
nemen. Hun invloed in het stedelijk leven
huizen, deze voor de zeventiende eeuw
Oranje heeft zich nooit geïdentificeerd met
was enorm en tallozen waren van hen af­
zeer ontwikkelde armenzorg betekende
een religieuze partij.
hankelijk voor wat de materiële kant van
geen oplossing voor het probleem. Het
hun leven betrof. In 1672 leek het even of
kwam zelfs voor dat een kwart van de be­
De bovengenoemde tegenstelling was ook
in deze situatie verandering zou komen.
volking van een stad armlastig was. Ook de
een sociale, want de dominees waren veel­
Na ruim twintig jaar 'ware vrijheid', dat wil
sociaal daarboven staanden hadden het
al uit een andere sociale laag afkomstig
zeggen regentenheerschappij zonder een
moeilijk. De 'kleine luyden' voelden de
dan de regenten. Wat de stadsregeringen
wilden bereiken was een nauwlettende
stadhouder, met de onkreukbare De Witt
steeds hoger wordende huishuren en de
als raadspensionaris, kwam Willam lil aan
hoge belastingen op eerste levensbehoef­
controle, zodat de predikanten zich niet
het bewind. Hij vergrootte zijn macht ten
ten aan den lijve.
met politiek konden inlaten. De regenten
De godsdienst had een grote plaats in het
gen, die de katholieken vrijwel het leven
hebben ook zelden de scherpe verordenin­
opzichte van de steden maar gebruikte de
bestaande verhoudingen slechts ten eigen
bate zonder er iets aan te veranderen.
leven van de bevolking. De strijd om de
onmogelijk maakten, naar de letter uitge­
De burgerij, die steeds verder van de
'ware religie' had de opstand van de vorige
voerd. De katholieken bleef het vergund,
regenten af kwam te staan, aanvaardde
eeuw tot gevolg gehad. Toch was het
zij het tegen betaling van flinke sommen,
deze regering, die immers een redelijk
slechts een minderheid geweest die het
hun godsdienst in het verborgene uit te
succes had. Alleen in tijd van crisis, zoals
gereformeerde geloof beleed. De protestan­
oefenen. Ook andere groeperingen profi­
in 1672, trachtte ze een rol te spelen in
tisering was sterk afhankelijk van sociale
teerden van deze voor Europa unieke toe­
omstandigheden die de armeren onder
stand, dat twee religieuze gemeenschappen
materiële pressie eerder dan het regenten­
in een staat samenleefden. Vele protes­
het bestuur.
Naast deze stedelijke interessesfeer·stond
patriciaat tot een bekering brachten. Nog
tantse secten vonden in de republiek een
de internationaal uitwaaierende handel,
rond 1650 was iets minder dan de helft
toevlucht en ook de Joden moeten hier
waaraan de republiek haar bestaan te dan­
van de bevolking katholiek en vooral op
genoemd worden, die, vooral gevestigd in
ken had en die de Nederlandse schepen
het platteland beleden vele ambtsdragers,
Amsterdam, een grote bijdrage hebben ge­
over de hele wereld bracht. De oudste en
niettegenstaande de verboden, die gods­
leverd aan het economisch en cultureel
belangrijkste was de 'moederhandel' naar
dienst, terwijl in de steden aanzienlijke
leven.
de landen rond de Baltische Zee, waarvan­
families wegens hun katholicisme buiten
daan het graan kwam, dat het land kon
de ambten werden gehouden. Het leven
Deze staat zonder eigenlijk hoofd, zonder
vrijwaren van hongersnood. Dan was er de
werd door deze realiteit beïnvloed en de
werkelijke regering in de huidige zin van
handel op de Middellandse Zee en natuur­
twee gemeenschappen groeiden niet naar
het woord, speelde in de zeventiende eeuw
lijk de vaart op Indië. Ook de handel op
elkaar toe. Maar de gereformeerde kerk
een prominente rol in de Europese politiek.
de vijand, de wapenhandel en de kaap­
bereikte nooit de status van staatskerk, al
De regenten van de Hollandse steden,
vaart waren winstgevend. Nauw verband
streefden de predikanten dit doel wel na.
Amsterdam voorop, bepaalden eigenlijk
hiermee hield de opkomende nijverheid,
Hoogstens kan men zeggen, dat deze kerk
welke beslissingen zouden worden geno­
waarin immigranten - vooral uit het Zui­
bij de overheid een streepje voor had.
men en vaak ging dat in tegen wat de
den - eveneens een grote rol speelden.
De autoriteiten stonden slechts één keer,
stadhouders wilden. Maar de strijd tegen
Een stad als Leiden kon tot de grootste
in 1618 tijdens het Bestand, een Nationale
Span�. officieel afgesloten met de vrede
6
G. Coques,
Antwerps familieportret rond 1650,
National Galery, Londen
van Münster in 1648, en daarna de steeds
duidelijker wordende vijandigheid in de
betrekkingen met de Franse koning Lede­
wijk XIV, uitgekristalliseerd in de positie
van de Koning-stadhouder Willem 111 als
leider van de anti-Bourboncoalities, deden
toch iets van saamhorigheid in het nieuwe
land ontstaan. Door de ene taal die men
sprak, de gezamenlijk gedreven handel, de
opvoeding, kwam er ondanks alle verdeeld­
heid een gevoel van nationaal bewustzijn
op. De zeven gewesten begonnen ondanks
volgden ten opzichte van Spanje, al ble­
de vele interne wrijvingen naar een een­
ven ze trouwe bondgenoten, wel een onaf­
Ook waren velen bereid met ijver aan de
heid te groeien. De scheiding van zeven­
hankelijke politiek in die zin dat zij de
missie, onder andere in de Noordelijke
tien provincies van het Habsburgse rijk in
Spaanse koning vaak voor voldongen fei­
Nederlanden, deel te nemen. Het vernieuw­
de vorige eeuw was toevallig geweest en
ten stelden. Het bestand van 1609 met de
de katholicisme was geen gesloten een­
ering van heiligen gildagewijs geschiedde.
de grens tussen Noord en Zuid bleef in de
Noordelijke Nederlanden was zo tot stand
heid: de tegenstellingen rond de hervor­
eerste helft van de eeuw op en neer gaan.
gekomen, ondanks tegénkanting van Ma­
mingspogingen van de Jansenisten en de
Spanje accepteerde de splitsing ook niet
drid en Rome. Het echtpaar, dat goede
twisten over de universiteit van Leuven
zo maar. Al regeerden nu de dochter van
bestuurlijke kwaliteiten had, wist een zeke­
waren hiervan een bewijs. Het centrale be­
Philips 11, lsabella en haar man Albert als
re populariteit te bereiken, maar kon door
wind bleef echter de touwtjes strak in han­
onafhankelijke vorsten, het Zuiden bleef
voortdurende geldnood niet veel tot stand
den houden zoals door het benoemings­
Spaans. De poging van de Spaanse koning
brengen.
recht van de bisschoppen en van de abten
van het toenemend aantal kloosters.
om door deze manoeuvre het noorden
terug te winnen mislukte en de grote zit­
Bij de onderhandelingen met het Noorden
ting van de Staten Generaal in 1600 was
in 1632 bleek heel duidelijk dat het Zuiden
Na de dood van Albert kwam het gebied
er slechts een van de tien Zuidelijke pro­
de uitoefening van de katholieke gods­
weer direct onder het zeer in verval ge­
vincies; het Noorden bezette de klaarstaan­
dienst en in zekere zin de eigen identiteit
raakte Spanje, al mocht lsabella tot haar
de stoelen niet. Deze Zuidelijke Staten
voorop stelde. Dit katholicisme, de staats­
overlijden in 1633 als landvoogdes blijven
Generaal kwam in de zeventiende eeuw
godsdienst, was gezuiverd door de bepa­
optreden. Onbekwame gouverneurs waren
nog één maal bijeen, maar had geen fei­
lingen van het Concilie van Trente in de
daarna, mede door de tegenwerking van
telijke macht. Ook de Staten der provin­
vorige eeuw, die ook in de Nederlanden
Madrid, niet in staat de bevolking te ver­
cies konden de souvereinen soms wel in
hun uitwerking niet hadden gemist. Mis­
dedigen tegen de regelmatige invallen van
hun handelen vertragen maar hadden geen
bruiken in het kerkelijk bestuur waren te­
de Republiek uit het Noorden (tot de vre­
deel aan de regering. Daar kwam nog bij
niet gedaan, seminaries opgericht en de
de in 1648), die maakte dat men haar als
dat in deze lichamen de grote steden de
Jezuïeten hadden een groot aantal oplei­
de vijand ging beschouwen in plaats van
kleine overvleugelden. Wel een verschil
dingsinstituten gebouwd. In een halve eeuw
de Spaanse overheid, en vooral niet tegen
met het Noorden waar achttien grote én
kwamen meer kerken dan burgerlijke ge­
de stroop- en veldtochten van de Fransen
kleine steden in Holland regeerden.
bouwen tot stand. Het Zuiden waar tijdens
uit het Zuiden. De Republiek en Frankrijk
de opstand zich de meeste protestanten
kwamen in 1635 overeen het land onderling
op te delen. Zover kwam het niet want de
De regering in het Zuiden stond in het te­
bevonden, werd geheel gerekatholiseerd
ken van de centralisatie, want de katho­
en door vele bepalingen werd het de pro­
Ndord,elijke buur kreeg tenslotte belang bij
lieke monarchie ging de weg van alle
testanten onmogelijk gemaakt er zich te
het voortbestaan van de bufferstaat tussen
Europese staten. Een aantal raden te
vestigen. Als zij het dan toch deden, schijnt
hemzelf en de expansieve Ledewijk XIV.
Brussel, waarin Spanjaarden en Zuidne­
hun overigens weinig in de weg gelegd te
Toch wist Frankrijk in de tweede helft van
de eeuw grote delen van het Zuiden van de
derlandse functionarissen samenwerkten,
zijn, indien zij zich onopvallend gedroegen.
voerde het bewind, en de vorsten maakten
De hernieuwing van het godsdienstig leven
Spaanse Nederlanden in bezit te krijgen.
overvloedig gebruik van hun soevereine
in contrareformatorische zin kwam ook tot
Hoe was het mogelijk dat de onderdanen
macht in de wetgeving. Ook de bestuur­
uiting in de oprichting van de vele broe­
in deze omstandigheden de regering niet
ders van de steden, eens zeer zelfstandig
derschappen ter verering van Maria, waar­
afvielen ? Allereerst waren er vele Zuidne­
en machtig, werden nu door de centrale
in allerlei sociale categorieën samenkwa­
derlanders in het Spaanse bestuur, waar
overheid aangesteld. Albert en lsabella
men, in tegenstelling tot vroeger, toen ver-
zij hoge posities wisten te bereiken, zoals
7
P. P. Rubens,
Aartshertog Albert,
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten,
Brussel
P. P. Rubens,
De Infante lsabella-Ciara-Eugenia,
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten,
Brussel
Pierre Roose en later Jan van Brouchoven,
graaf van Bergeyck, een groot financieel
deskundige. Daarenboven handhaafde het
steeds zwakker wordende bewind de gods­
dienst en de privileges waar vooral in
Brabant strak de hand aan werd gehouden.
Het hof te Brussel oefende een grote aan­
buiten de poorten lag of de gilden bonden
rol van Antwerpen gedeeltelijk over. De
trekkingskracht uit en hoe meer de nota­
in. In 1699 werd Brussel gewapenderhand
nijverheid op het land herstelde zich voor
belen de voordelen van dit bestuur onder­
bezet toen de landvoogd de situatie niet
het grootste deel en men trachtte het ac­
vonden des te sneller waren zij bereid de
langer kon beheersen.
tieve Noorden - zonder veel succes ove­
Daar zij bovendien door de verwerving van
Economisch gezien was de zeventiende
dat de adel aan deze ontwikkeling van
vreemde oorsprong ervan te vergeten.
rigens - te beconcurreren. Het is opvallend
adeltitels hun status konden verhogen en
eeuw voor de Zuidelijke Nederlanden een
handel en nijverheid deelnam, na zich
naast de machteloze oude adel kwamen te
tijd van herstel na de verwoestingen van
ervan verzekerd te hebben, dat dit geen
staan, verdween ook op deze wijze on­
de vorige eeuw. Al werden de steden min­
statusverlies zou betekenen. Pas in 1690
vrede. Men kon zelfs ambten kopen die
der belangrijk, zij maakten een tijd van
kwam een kentering, die het zuiden ook
vroeger niet bereikbaar waren. De bevol­
gestadige groei door, waarbij de aartsher­
economisch ontredderde. Het einde van de
king merkte eveneens de aanwezigheid van
togen deze trend bevorderden door bijvoor­
zeventiende eeuw bracht tevens het einde
de Spanjaarden. Want het leger met zijn
beeld zoveel mogelijk de emigratie naar
van het Spaanse bewind.
eigen bestuur kon aan het muiten slaan,
het Noorden tegen te gaan. Wel was de
maar ook een waarborg zijn vopr orde en
Schelde definitief door de Republiek afge­
E.O.G. Haitsma Mulier,
rust. Toen er in 1659 onlusten in Antwerpen
sloten, maar de handelsrelaties met Spanje
Wetenschappelijk medewerker aan het
waren over belastingmaatregelen, hoefde er
en Italië waren gebleven en de riviervaart
Historisch Seminarium van de Universiteit
maar gedreigd te worden met het leger, dat
en de havens van Vlaanderen namen de
te Amsterdam
Litteratuur
Algemene Geschiedenis der Nederlanden,
deel VI en VIl, Utrecht-Antwerpen, 1953,
1954.
J. Dhondt, Histoire de la Belgique,
Paris, 1968.2
H. A. Enno van Gelder, Getemperde
vrijheid, Groningen, 1972.
P. Geyl, Geschiedenis van de Nederlandse
stam, deel 11 en 111, Amsterdam-Antwerpen,
1961, 1962.
K. H. D. Haley, The Dutch in the
seventeenth century, London, 1972.
P. Jeannin, L'Europe du Nord-Ouest et du
Nord au XV/Ie et XVI/Ie siecles, Paris, 1969.
J. en A. Romein, De lage landen bij de zee,
Geïllustreerde geschiedenis van het
Nederlandse volk, deel 11, Zeist, 1961.4
Ch. Wilson, The Dutch republic and the
civilisation of the seventeenth century,
London, 1968.
8