Module 1: Mens en Arbeid

VIA DELTA
VWO ECONOMIE
VWO economie
1
Inhoud
MODULE 1:
MENS EN ARBEID ................................................................................................................. 5
HOOFDSTUK 1.1
VRAAG EN AANBOD .......................................................................................................... 5
1.1.1
VRAAG EN AANBOD VAN ARBEID ............................................................................................................... 5
1.1.2
VERANDERINGEN VAN HET ARBEIDSAANBOD ............................................................................................ 5
1.1.3
DE VRAAG NAAR ARBEID ........................................................................................................................... 5
HOOFDSTUK 1.2
PROBLEMEN OP DE ARBEIDSMARKT ................................................................................ 6
1.2.1
TE WEINIG BANEN ...................................................................................................................................... 6
1.2.2
OVERSPANNEN ARBEIDSMARKT(27) .......................................................................................................... 6
HOOFDSTUK 1.3
HET ARBEIDSMARKTBELEID ............................................................................................ 6
1.3.1
OPLOSSEN VAN CONJUNCTUUR- EN STRUCTUURWERKLOOSHEID(28, 29) .................................................. 6
1.3.2
BELANGRIJKE OPMERKINGEN .................................................................................................................... 7
HOOFDSTUK 1.4
INKOMENSVORMING ........................................................................................................ 7
1.4.1
EEN INKOMEN (11) .................................................................................................................................... 7
1.4.2
LOONAFSPRAKEN (25) ............................................................................................................................... 8
1.4.3
LOONVORMING IN DETAIL (26)* ................................................................................................................ 8
1.4.4
PERSONELE INKOMENSVERDELING(27A) .................................................................................................. 9
1.4.5
CATEGORIALE INKOMENSVERDELING*(27B) .......................................................................................... 11
MODULE 2:
ZORG EN OVERHEID ......................................................................................................... 12
HOOFDSTUK 2.1
HET BEGRIP VERZORGINGSSTAAT ................................................................................. 12
2.1.1
ALLOCATIE(1) ......................................................................................................................................... 12
2.1.2
INDIVIDUELE, COLLECTIEVE EN QUASI-COLLECTIEVE GOEDEREN(21) ..................................................... 12
HOOFDSTUK 2.2
ECONOMISCHE ORDE ..................................................................................................... 13
2.2.1
INLEIDING (3) .......................................................................................................................................... 13
2.2.2
HET MARKTMECHANISME (4+5) .............................................................................................................. 13
2.2.3
DE GEMENGDE ECONOMIE VAN NEDERLAND (6 T/M 11) .......................................................................... 13
2.2.4
SOCIALE ZEKERHEID IN NEDERLAND(12 T/M 16) ..................................................................................... 14
2.2.5
SOCIALE VERZEKERINGEN EN DE ECONOMISCHE GROEI (17,18) .............................................................. 15
2.2.6
OMSLAGSTELSEL EN KAPITAALDEKKINGSSTELSEL. ................................................................................. 16
2.2.7
SOCIALE ZEKERHEID EN ARBEIDSMARKT (21, 22, 23) .............................................................................. 16
HOOFDSTUK 2.3
OVERHEID EN ECONOMIE(24, 25) .................................................................................. 17
2.3.1
UITGAVEN VAN DE OVERHEID(27) ........................................................................................................... 17
2.3.2
INKOMSTEN VAN DE COLLECTIEVE SECTOR(29, 30) ................................................................................. 17
2.3.3
VAN BRUTO NAAR NETTO-INKOMEN(31, 32) ........................................................................................... 18
2.3.4
FINANCIERINGS- EN BEGROTINGSSALDO(34) ........................................................................................... 20
2.3.5
FUNCTIES VAN DE OVERHEID (28) ........................................................................................................... 22
2.3.6
DOELSTELLINGEN VAN DE SOCIAAL ECONOMISCH POLITIEK (35) ............................................................ 22
2.3.7
INSTRUMENTEN (36) ................................................................................................................................ 22
MODULE 3:
MICRO-ECONOMIE ............................................................................................................ 24
HOOFDSTUK 3.1
HOOFDSTUK 1: MARKTEN ............................................................................................. 24
3.1.1
VRAAG OP DE MARKT (1) ......................................................................................................................... 24
3.1.2
DE EVENWICHTSPRIJS (2 T/M 7) ............................................................................................................... 25
3.1.3
OVERHEIDSINGRIJPEN BIJ CONSUMPTIE (12 T/M 15) ................................................................................ 27
3.1.4
PRIJSELASTICITEIT VAN DE VRAAG (8)..................................................................................................... 29
3.1.5
INKOMENSELASTICITEIT* ........................................................................................................................ 30
3.1.6
EFFECTEN VAN DE PRIJSELASTICITEIT OP DE OMZET (9) .......................................................................... 31
3.1.7
WELVAART EN DUURZAME ONTWIKKELING (10 11) ................................................................................ 31
HOOFDSTUK 3.2
BEDRIJVEN ..................................................................................................................... 31
3.2.1
INLEIDING (24) ........................................................................................................................................ 31
VWO economie
2
3.2.2
ONDERNEMINGSVORMEN (25) ................................................................................................................. 32
3.2.3
BALANS EN RESULTATENREKENING (26) ................................................................................................. 32
3.2.4
CLUSTERS VAN BEDRIJVEN(28 T/M 30) .................................................................................................... 33
HOOFDSTUK 3.3
ONDERNEMERSGEDRAG ................................................................................................. 35
3.3.1
INLEIDING ................................................................................................................................................ 35
3.3.2
CONSTANTE EN VARIABELE KOSTEN (34 T/M 37) ..................................................................................... 35
3.3.3
DOELSTELLING VAN BEDRIJVEN .............................................................................................................. 37
HOOFDSTUK 3.4
VOLKOMEN CONCURRENTIE.......................................................................................... 38
HOOFDSTUK 3.5
MONOPOLIE ................................................................................................................... 39
HOOFDSTUK 3.6
MONOPOLISTISCHE CONCURRENTIE:............................................................................ 40
HOOFDSTUK 3.7
OLIGOPOLIE: .................................................................................................................. 40
HOOFDSTUK 3.8
OPLOSSEN VAN DE VERGELIJKINGEN:........................................................................... 41
MODULE 4:
NEDERLAND EN HET BUITENLAND ............................................................................. 42
HOOFDSTUK 4.1
HOOFDSTUK 1 INTERNATIONALE HANDEL .................................................................... 42
4.1.1
INLEIDING (1-4) ....................................................................................................................................... 42
4.1.2
PROTECTIE(5-9) ....................................................................................................................................... 43
4.1.3
VORMEN VAN ECONOMISCHE INTEGRATIE (10) ....................................................................................... 44
4.1.4
INTERNATIONALE ORGANISATIES ............................................................................................................ 44
HOOFDSTUK 4.2
HOOFDSTUK 2 DE BETALINGSBALANS ........................................................................... 44
4.2.1
INLEIDING(10-13) .................................................................................................................................... 44
4.2.2
DE SALDERINGSREKENING(13-16)........................................................................................................... 45
HOOFDSTUK 4.3
HOOFDSTUK 3 WISSELKOERSEN .................................................................................... 46
4.3.1
INLEIDING(17-20) .................................................................................................................................... 46
4.3.2
BIJNA VASTE WISSELKOERSEN(21-24) ..................................................................................................... 47
4.3.3
ZWEVENDE WISSELKOERSEN (28+29)...................................................................................................... 48
HOOFDSTUK 4.4
DE EUROPESE UNIE........................................................................................................ 49
4.4.1
ECONOMISCH EN MONETAIRE UNIE .......................................................................................................... 49
4.4.2
DE EURO .................................................................................................................................................. 49
4.4.3
HET BESTUUR VAN DE EU*(34-35) ......................................................................................................... 49
4.4.4
BELEID VAN DE EU(36 T/M 41)................................................................................................................ 49
HOOFDSTUK 4.5
ONTWIKKELINGSLANDEN (HOEVEN NIET) ..................................................................... 52
4.5.1
INLEIDING(37 38 39)................................................................................................................................ 52
4.5.2
MOGELIJKHEDEN TOT GROEI (40-50)....................................................................................................... 53
MODULE 5:
MODULE 5 GELD EN BANKWEZEN ............................................................................... 55
HOOFDSTUK 5.1
INLEIDING ....................................................................................................................... 55
LIQUIDITEITEN: .................................................................................................................................................... 56
GELDHOEVEELHEID EN GELDSCHEPPING: .......................................................................................................... 56
LIQUIDITEITSPERCENTAGE VAN BANKEN ............................................................................................................ 57
MONETAIR BELEID VAN DNB .............................................................................................................................. 59
HOOFDSTUK 5.2
MONETAIR BELEID VAN DE ESCB ................................................................................. 59
MODULE 6:
MODULE 6 PRODUCTIE EN INKOMEN ......................................................................... 63
HOOFDSTUK 6.1
INLEIDING ....................................................................................................................... 63
HOOFDSTUK 6.2
NATIONALE GROOTHEDEN............................................................................................. 65
6.2.1
KRINGLOOP VAN DE ECONOMIE* ............................................................................................................. 68
HOOFDSTUK 6.3
STAAT VAN MIDDELEN EN BESTEDINGEN (30-32) .......................................................... 69
HOOFDSTUK 6.4
ALGEMENE INLEIDING KEYNES ..................................................................................... 70
6.4.1
VOORGANGERS VAN KEYNES: DE KLASSIEKEN........................................................................................ 70
6.4.2
EX-POST EN EX-ANTE............................................................................................................................... 70
HET MODEL .......................................................................................................................................................... 71
6.4.3
MODEL ZONDER OVERHEID EN BUITENLAND(33-37) ............................................................................... 71
VWO economie
3
6.4.4
6.4.5
6.4.6
6.4.7
6.4.8
6.4.9
MODEL MET ARBEIDSMARKT (38-40): ..................................................................................................... 72
MODEL MET BUITENLAND EN OVERHEID ................................................................................................. 72
INSTRUMENTEN VAN ECONOMISCH BELEID .............................................................................................. 73
SCHEMATISCHE WEERGAVE VAN DE MULTIPLIER: ................................................................................... 73
HET UITREKENEN VAN HET MULTIPLIER-EFFECT: .................................................................................... 73
MODEL ANDERS BESCHREVEN:................................................................................................................. 75
VWO economie
4
Module 1: Mens en Arbeid
HOOFDSTUK 1.1 Vraag en aanbod
Werken of niet werken
Bij het onderwerp arbeidsmarkt wordt veel aandacht besteed aan werkloosheid. Ook in de politiek is
werkloosheid een belangrijk onderwerp. Werk is voor mensen belangrijk omdat ze er geld mee verdienen, maar
ook omdat ze er sociale contacten opdoen
De arbeidsmarkt bestaat uit de vraag naar en het aanbod van arbeid. Vraag en aanbod worden bij elkaar gebracht
door advertenties, uitzendbureaus en arbeidsbureaus. Net als op andere markten bepalen vraag en aanbod
gedeeltelijk de prijs op de arbeidsmarkt. Voor de loonvorming zie het hoofdstuk inkomensvorming.
1.1.1 Vraag en aanbod van arbeid
Aanbod van arbeid
Iedereen tussen de 15 en 65 die wil en kan werken. Dit zijn dus de werkenden + werklozen. Dit wordt ook wel
de beroepsbevolking genoemd.
Werklozen: iedereen die betaald werk zoekt voor meer dan twaalf uur per week.
De werkloosheid kan op verschillende manieren worden gemeten:
 Het tellen van het aantal werkzoekenden die staan ingeschreven bij het arbeidsbureau.
 Enquêteren van mensen.
Er zullen mensen zijn die niet staan ingeschreven, maar toch werk zoeken. Deze mensen schrijven zich niet in
omdat ze denken dat het toch geen zin heeft, en ze geen recht maken op een uitkering. Deze mensen zijn
verborgen werkloos. Er bestaat nog een vorm van verborgen werkloosheid, dit zijn mensen die wel een baan
hebben, maar niet productief zijn.
Naast verborgen werkloosheid heb je ook verborgen werkgelegenheid: zwart werk, vrijwilligerswerk.
1.1.2 Veranderingen van het arbeidsaanbod
De omvang van de beroepsbevolking is afhankelijk van:
 De omvang van de totale bevolking: deze kan veranderen door geboorteoverschotten/tekorten en door
migratie.
 De samenstelling van de bevolking: hoeveel mensen zijn tussen de 15 en 65. Bij vergrijzing daalt de
hoeveelheid mensen tussen de 15 en 65.
 Hoe lang gaan mensen naar school: hoe langer ze op school zitten des te kleiner de beroepsbevolking
 Vervroegd uittreden: als mensen eerder stoppen met werken daalt de beroepsbevolking.
 Loon: als het loon stijgt zullen meer mensen zich aanbieden op de arbeidsmarkt, want dan is het
aantrekkelijk om werk te zoeken
 Als er meer mogelijkheden tot parttime werk, kinderopvang etc. is zullen meer mensen zich aanbieden.
 Culturele factoren: het is nu sociaal wenselijker dat vrouwen werken dan vroeger.
1.1.3 De vraag naar arbeid
Vraag naar arbeid: de werkgelegenheid, de hoeveelheid bezette banen plus alle openstaande vacatures.
De vraag naar arbeid is afhankelijk van:
 De hoeveelheid goederen of diensten die er bij bedrijven wordt gekocht (bestedingen).
 De hoeveelheid machines: als er meer machines, gebouwen etc. zijn, zijn er meer mensen die een
arbeidsplaats kunnen krijgen.
 Arbeidskosten: als de arbeidskosten hoog worden, zullen bedrijven mensen vervangen door machines of
zullen bedrijven in het buitenland gaan produceren.
 Bedrijfstijd: als een bedrijf langer open is per dag kunnen er meer mensen werken.
 Arbeidstijd: als mensen langer per week gaan werken zal de vraag naar arbeid (geteld in aantal mensen)
verminderen.
Werkloosheid betekent dat de werkgelegenheid kleiner is dan het aanbod van arbeid (beroepsbevolking)
VWO economie
5
HOOFDSTUK 1.2 Problemen op de arbeidsmarkt
1.2.1 Te weinig banen
Als het aanbod van arbeid groter is dan de vraag ontstaat er werkloosheid op de arbeidsmarkt. Werkloosheid kan
verschillende oorzaken hebben.
De twee hoofdvormen zijn:
1.
Conjuncturele werkloosheid: werkloosheid die ontstaat omdat er te weinig goederen en diensten
worden gevraagd.
2.
Structurele werkloosheid:
Structurele werkloosheid ontstaat aan de aanbodkant door de manier van produceren, of de werking van
de arbeidsmarkt.
2 hoofsdsoorten :
a. Kwantitatieve structurele werkloosheid:
Als alle machines zijn bezet, de economie draait op volle toeren, zijn er toch nog mensen werkloos. Dit
ontstaat bijvoorbeeld omdat bedrijven naar het buitenland gaan, of mensen vervangen door machines.
b. Kwalitatieve structurele werkloosheid
Er zijn wel arbeidsplaatsen, maar de werklozen passen niet bij de banen, omdat ze niet de goede
opleiding hebben, of te ver weg wonen.



Overige soorten werkloosheid:
Frictiewerkloosheid: als mensen worden ontslagen zijn ze tijdelijk werkloos omdat het even duurt
voordat ze een nieuwe baan hebben. Dit is een vorm van structurele werkloosheid.
Seizoenswerkloosheid: tijdens sommige perioden is er minder werk, bijvoorbeeld in de winter in de
bouw, omdat er dan niet gewerkt kan worden (structurele seizoenswerkloosheid). Een ander voorbeeld
is de ijscoverkoper in de winter omdat er dan geen vraag naar ijs is (conjuncturele
seizoenswerkloosheid).
Regionale werkloosheid: er zijn regio’s waar de werkloosheid hoog is omdat er weinig economische
activiteit is in de buurt. (vorm van structurele werkloosheid)
1.2.2 Overspannen arbeidsmarkt(27)
Het tegenovergestelde van werkloosheid is een overspannen arbeidsmarkt. Dit heb je in tijden van
hoogconjunctuur (komen we later op terug):
 Gevolgen van een overspannen arbeidsmarkt: lonen zullen gaan stijgen, waardoor de bedrijven weer
slechter kunnen concurreren. Je zal prijsstijgingen krijgen want als de lonen stijgen zullen bedrijven hun
prijzen willen verhogen waardoor de arbeiders weer meer loon willen krijgen. Je komt dan in een loonprijs spiraal.
 Een tijdelijk tekort kan je oplossen door:
 buitenlandse werknemers aantrekken,
 belastingverhoging en/of verlaging overheidsbestedingen,
 overwerken.
HOOFDSTUK 1.3 Het arbeidsmarktbeleid
1.3.1 Oplossen van conjunctuur- en structuurwerkloosheid(28, 29)
Oplossingen voor de verschillende soorten werkloosheid:
 De conjunctuurwerkloosheid: vergroten van de bestedingen door belastingverlaging en/of vergroten
overheidsbestedingen. Ook renteverlaging (monetair beleid) kan helpen, mensen gaan dan meer lenen
en besteden.
 De structuurwerkloosheid: stimuleren innovatie, arbeidstijdverkorting, bedrijfstijdaanpassing,
vervroegd uittreden, beheersing/verlaging (arbeids)kosten, scholing, verhuis- en
reiskostenvergoedingen.
 De seizoenwerkloosheid: variëren productiepakket, klimaatinvesteringen (bijvoorbeeld in de
glastuinbouw).
 De frictiewerkloosheid: voorlichting, individuele bemiddeling, betere werking van arbeidsbureaus.
 Regionale werkloosheid: verbeteren van de infrastructuur in dat gebied, mensen stimuleren om elders
een baan te zoeken door bijvoorbeeld verhuiskostenregelingen.
VWO economie
6
Toelichting bij oplossingen voor structuurwerkloosheid:
 Door innovaties (nieuwe producten of machines) worden de kosten per arbeider lager of de opbrengsten
per arbeider hoger, het wordt da aantrekkelijker om te gaan investeren.
 Arbeidstijdverkorting: als iedereen wat korter gaat werken komen er banen vrij. Dit is wel afhankelijk
van de herbezetting. Als er niet wordt herbezet gaat iedereen wel korter werken, maar levert dit geen
nieuwe banen op.
 Beheersing/verlaging van de arbeidskosten: door minder kosten worden Nederlandse bedrijven
winstgevender, het wordt aantrekkelijk om in Nederland te investeren, de structuurwerkloosheid zal
dalen. De beheersing van de arbeidskosten kan worden ondersteund door de overheid door minder
belastingen te heffen.
 De mobiliteit van arbeid vergroten. Dit wil zeggen dat mensen gestimuleerd moeten worden om
makkelijker een nieuwe baan aan te nemen. Het verminderen van files kan er bijvoorbeeld voor zorgen
dat mensen eerder een baan verder weg aannemen. Een anderen manier is het verminderen van de
uitkeringen, hierdoor zullen mensen eerder een baan aannemen.
 Mensen stimuleren tot bijscholing etc. zodat ze interessanter zijn voor werkgevers. De banen zijn er dan
dus wel maar de mensen hebben niet de juiste opleiding, dit is vooral een oplossing bij kwalitatieve
structurele werkloosheid.
 Het werken aantrekkelijker maken door belastingmaatregelen.
1.3.2 Belangrijke opmerkingen




Arbeidsjaar: het aantal uur dat per jaar wordt gewerkt bij een volledige baan.
Arbeidsproductiviteit: De gemiddelde productie van 1 arbeider in bijvoorbeeld een jaar.
De arbeidsproductiviteit zal stijgen als er meer wordt geïnvesteerd in arbeidsbesparende machines
Je kan werkgelegenheid en werkloosheid meten in het aantal personen en in het aantal arbeidsjaren. In
arbeidsjaren ligt het altijd lager dan in personen, want mensen werken niet allemaal full-time.Als de
loonkosten zullen stijgen, gaan bedrijven investeren in machines om arbeid te vervangen. De
arbeidsproductiviteit zal dan stijgen, per arbeider wordt er dan meer geproduceerd.
HOOFDSTUK 1.4 Inkomensvorming
1.4.1 Een inkomen (11)
Mensen verdienen inkomen. Het primair inkomen krijg je voor het ter beschikking stellen van een
productiefactor. Voor arbeid krijg je bijvoorbeeld loon.
We kennen de volgende beloningen van de productiefactoren: loon, pacht, rente, huur en winst.
•
Het loon als beloning voor het beschikbaar stellen van arbeid.
•
De pacht als beloning voor het beschikbaar stellen van natuur.
•
De rente (interest) en huur als beloning voor het beschikbaar stellen van kapitaal (vermogen).
•
De winst als beloning van ondernemersactiviteit.
Eerder is al gezegd dat inkomens worden verdiend door te produceren. Voor het ter beschikking van
productiefactoren worden mensen beloond. Deze beloning vormt de primaire inkomens: winst, interest, loon,
pacht, huur.
Sommige mensen verdienen meer dan anderen mensen. Loonverschillen ontstaan bijvoorbeeld doordat de ene
persoon meer werkt dan de ander, een hogere opleiding heeft of een meer gevraagde opleiding. Een andere
oorzaak van inkomensverschillen is bijvoorbeeld een verschil in bezit. Als je veel geld bezit zal je ook meer
interest krijgen. Hieronder zullen de verschillende productiefactoren met beloningen uitgebreid worden
besproken.
Naast primair inkomens zijn er ook secundaire inkomen. Dit zijn de inkomens na belasting betaling en premiue
betaling en de uitkeringen.
Arbeid
Arbeid kan worden opgedeeld in bijvoorbeeld: geschoold, geoefend en ongeschoold. De arbeidsproductiviteit is
in de laatste honderd jaar sterk gestegen. Arbeidsproductiviteit is de productie door 1 arbeider per volledig
arbeidsjaar of bijvoorbeeld per uur. De arbeidsproductiviteit is gestegen door:
 Arbeidsverdeling: door specialisatie kon de productiviteit per persoon sterk toenemen.
 Scholing: scholing leidt tot een hogere arbeidsproductiviteit.
 Investeringen: door diepte investeringen (betere machines) neemt de arbeidsproductiviteit toe. Per
persoon kan er namelijk meer gemaakt worden.
Kapitaal
Onder het begrip kapitaal vallen alle goederen die gebruikt worden door bedrijven om te produceren. Machines,
gebouwen, voorraden zijn allemaal kapitaal(goederen). Je kan een onderscheid maken tussen vlottende
VWO economie
7
kapitaalgoederen en vaste kapitaalgoederen. Vlottende kapitaalgoederen gaan maar 1 productieproces mee.
Grondstoffen zijn hier een voorbeeld van. Vaste kapitaalgoederen gaan langer mee, bijvoorbeeld machines,
gebouwen. Als in een bedrijf met relatief veel kapitaal wordt geproduceerd is het een kapitaalintensief bedrijf.
Een voorbeeld hiervan is de auto-industrie. Er zijn ook arbeidsintensieve bedrijven zoals schoenmakers. Door
diepte investeringen wordt de productie kapitaalintensiever. De arbeidsproductiviteit neemt dan toe.
Natuur
Onder natuur verstaan we de hulpbronnen van de natuur waar nog niets mee is gebeurd. Dit wil zeggen dat de
ijzererts die nog in de grond zit onder natuur wordt verstaan. Op het moment dat het uit de grond is gehaald is
het een kapitaalgoed. Grond is ook een voorbeeld van natuur. Als de grond bewerkt is tellen we het weer als
kapitaalgoed.
De laatste 30 jaar is er steeds meer aandacht gekomen voor de natuur. Veel mensen maken zich zorgen om de
uitputting van grondstoffen en milieuvervuiling. De overheid heeft tegenwoordig dan ook als doelstelling een
duurzame economische groei.
Ondernemersschap
De laatste productiefactor is ondernemersschap. Ondernemersschap houdt in dat er risico’s worden genomen.
Als je binnen de risico’s de goede keuzes maakt kan je winst maken als ondernemer. Een ondernemer die
bijvoorbeeld iets nieuws op de markt brengt kan winst maken. Hij loopt ook een risico, namelijk dat het product
niet aanslaat. Hij loopt dan het risico dat hij verlies maakt.
1.4.2 Loonafspraken (25)
De hoogte van de lonen wordt bepaald door onderhandelingen tussen werknemers en werkgevers. In de meest
bedrijfstakken worden CAO’s afgesloten. CAO’s zijn collectieve arbeidsovereenkomsten. Dit zijn
overeenkomsten tussen vakbonden en werkgeversorganisaties. Deze maken afspraken over primaire
arbeidsvoorwaarden (loon en werktijden) en secundaire arbeidsvoorwaarden (vakantie, scholing etc.). Deze
afspraken gelden dan voor het hele bedrijf of bedrijfstak. Alle individuele arbeidscontracten moeten minimaal
voldoen aan de CAO.
Bij de onderhandelingen spelen een aantal zaken een grote rol:
 Inflatie; als de inflatie hoog is zullen de looneisen hoog zijn want de vakbonden willen over het
algemeen tenminste prijscompensatie. Prijscompensatie houdt in dat de lonen met hetzelfde percentage
als de prijzen stijgen. De koopkracht blijft dan hetzelfde. Als de koopkracht stijgt van het loon noemen
we dat een initiële loonstijging.
 Belastingen; als de belastingen worden verlaagd worden de looneisen ook lager. Mensen houden toch al
netto meer geld over door de belastingverlaging.
 Werkloosheid; als de werkloosheid heel laag is zullen de looneisen hoger worden. Er is krapte op de
arbeidsmarkt dus werknemers kunnen dan meer geld vragen.
 Loonruimte: de loonruimte (arbeidsproductiviteitsstijging + prijsstijging) is vaak een richtlijn bij de
loononderhandelingen. (zie 2.3)
In een CAO worden afspraken gemaakt over het loon dat hoort bij diverse functies. Naast loonstijging door
afspraken in een CAO kan je natuurlijk ook een loonstijging krijgen door promotie. Dit heet een incidentele
loonstijging.
1.4.3 Loonvorming in detail (26)*
De CAO wordt voorafgegaan door onderhandelingen op landelijk niveau. Er wordt op landelijk niveau tussen
werknemerscentrales (bijv. FNV), werkgeverscentrales (bijv. VNO) en de overheid gesproken over afspraken.
Deze afspraken moeten dan dienen als richtlijn voor de CAO’s. Dit overleg heet het Centraal Overleg in de
Stichting van de Arbeid. Het akkoord dat daar gesloten wordt heet het Centraal Akkoord. Bij de CAOonderhandelingen behoren de vakbonden en werkgeversbonden rekening te houden met het centraal akkoord.
Als er een CAO wordt afgesloten geldt het in eerste instantie alleen voor de partijen die de CAO hebben
getekend. Dit zijn dus de leden van de vakbond en de werkgeversbonden. Dit zou een ongelijke situatie geven,
want voor leden van de vakbond zouden dan andere regels gelden dan voor niet leden. Om dit te voorkomen
verklaart de minister de CAO algemeen bindend. Dit wil dus zeggen dat de CAO voor leden én voor niet leden
van de vakbonden en werkgeversbonden geldt. De minister kan het ook weigeren als hij of zij vindt dat de CAO
slecht is voor het land.
De overheid speelt dus een belangrijke rol in dit proces. De overheid zit aan tafel bij het Centraal Overleg en de
minister kan een CAO afkeuren door hem niet algemeen bindend te verklaren. Ook op andere manieren heeft de
overheid invloed op de CAO’s:
VWO economie
8



Door de belastingen en premies te verminderen zullen de looneisen van de vakbonden verminderen. Het
netto loon stijgt namelijk al vanwege de belastingvermindering, de werknemers zullen dan eerder
tevreden zijn.
Wetten: de overheid heeft bijvoorbeeld een wettelijk minimumloon vastgesteld. Afspraken binnen de
CAO’s moeten dus tenminste gelijk zijn aan het wettelijk minimum.
De Minister van binnenlandse zaken moet zelf onderhandelen met bonden over een CAO voor
ambtenaren.
Waarom is de loonontwikkeling zo belangrijk:
 Als de lonen in Nederland sterker stijgen dan in het buitenland wordt de concurrentiepositie van de
Nederlandse bedrijven slechter. De winsten van de bedrijven zullen dan lager worden. Bedrijven zullen
dan niet zo snel hier investeren want je kan hier maar weinig winst behalen. De werkloosheid zal
stijgen.
 Als de lonen sterk stijgen dan zullen bedrijven eerder diepte investeringen gaan doen om op arbeid te
besparen. De werkloosheid zal stijgen.
 De ambtenaren zullen ook hogere looneisen stellen waardoor de overheid ook meer geld kwijt is. Ook
uitkeringsgerechtigde zullen er meer geld bij willen. Hier staat tegenover dat de inkomsten ook groeien
want over de hogere inkomens moet ook meer belasting worden betaald.
 Bij hoge looneisen dreigt een loonprijs spiraal. Een loonprijs spiraal wil zeggen dat arbeiders hoge
looneisen stellen omdat de prijzen zijn gestegen. De bedrijven rekenen de hogere lonen weer door in de
prijzen en dan begin je weer van vooraf aan.
1.4.4 Personele inkomensverdeling(27A)
In Nederland moet je belasting betalen over het inkomen. Als je de belasting uitrekent voor verschillende
inkomens zie je dat hoe hoger het inkomen des te hoger het percentage belasting is dat je moet betalen. Dit
betekent dat de inkomens zijn genivelleerd. De rijkste groep verdiende voor belastingbetaling bijvoorbeeld 10
maal meer dan de armste groep. Na belastingbetaling verdienen ze nog maar 7 keer meer. Nivellering betekent
dat de inkomens relatief (procentueel) dichter bij elkaar komen te liggen. Denivellering is het omgekeerde.
Dit komt door het schijvensysteem. Hoe hoger het inkomen des te hoger het percentage belasting dat je betaalt.
De Nederlandse inkomstenbelasting (schijvensysteem) werkt dus nivellerend. De overheid herverdeelt de
inkomsten om sociale onrechtvaardigheid tegen te gaan. Aan de andere kant moet de overheid oppassen om niet
alle prikkels weg te nemen om te gaan werken. Een te grote nivellering leidt bovendien tot meer
belastingontduiking.
Als je in plaats van het schijvensysteem iedereen hetzelfde bedrag belasting zou laten betalen zou dat
denivellerend werken. De inkomensverschillen zouden groter worden. Stel bijvoorbeeld:
Persoon 1 heeft een inkomen van € 1000,-Persoon 2 heeft een inkomen van € 100,-Persoon 1 verdient dus 10X zoveel. Als ze allebei € 50,-- belasting betalen dan wordt het 19X zoveel. Dit werkt
dus denivellerend.
De personele inkomensverdeling is de verdeling van het inkomen over verschillende inkomensgroepen. De
personele inkomensverdeling kan grafisch worden weergegeven met behulp van de Lorenz-curve:
Naast primaire inkomensverdeling kan je ook praten over secundaire inkomensverdeling. Dit is de
inkomensverdeling na belastingbetaling en de uitkeringen. De inkomensverdeling van de secundaire inkomens is
minder scheef dan de verdeling van de primaire inkomens. De hoogst inkomens betalen procentueel het meeste
belasting en de lage inkomens krijgen de meeste uitkeringen. Als laatste kan je ook nog de tertiaire verdeling
bekijken. Naast de belastingen en uitkeringen houd je ook nog rekening met subsidies. Subsidies voor theater
zullen bijvoorbeeld vaak terechtkomen bij de hogere inkomens. De tertiaire inkomensverdeling zal in dat geval
schever liggen dan de secundaire inkomensverdeling.
Stel je hebt de volgende inkomensverdeling:
Aantal personen
Laagste 20%
Volgende 20%
Volgende 20%
Volgende 20%
Hoogste 20%
Cumulatief aantal
personen
20
40
60
80
100
Inkomen in procenten van
totaal
4%
8%
16%
30%
42%
Cumulatief
Proc. inkomen
4%
12%
28%
58%
100%
VWO economie
9
Cumulatief betekent opgeteld dus bijvoorbeeld het cumulatief inkomen van de derde groep is:
16% + alle groepen met een lager inkomen:
16% + 4% + 8% = 28%
Vervolgens kun je dit in een grafiek tekenen:
Totaal inkomen (% cumulatief)
100%
Individuen (% cumulatief) 100%
Teken in de grafiek een geheel gelijke verdeling. De gelijke verdeling is een diagonaal want 10% verdient 10%
van het inkomen, 20% verdient 20% van het inkomen etc.
Het kan ook zijn dat het niet in procenten maar in aantal personen wordt gegeven. Dit aantal moet dan eerst
worden omgezet naar procenten.
Aantal personen
1.000.000
2.000.000
2.500.000
2.000.000
500.000
Percentage
van het totaal
12,5%
25%
31,25%
25%
6,25%
Cum. aantal
procenten
12,5%
37,5%
68,75%
93,75%
100%
Inkomen
4 mrd
20 mrd
36 mrd
54 mrd
86 mrd
Inkomen in
procenten tot.
2%
10%
18%
27%
43%
Cumulatief
Proc. Inkomen
2%
12%
30%
57%
100%
grafiek tekenen:
Totaal inkomen (% cumulatief)
100%
B
A
100% Individuen (% cumulatief)
De overheid heeft op de volgende manieren invloed op de inkomensverdeling:
- Ze betalen bepalen de hoogte van de uitkeringen, belastingen en subsidies (invloed op
secundaire en tertiaire verdeling.)
- Ze bepalen de hoogte van het minimumloon, en de ambtenarensalarissen
- Ze overleggen met vakbonden en werkgevers.
Teken in de grafiek een geheel gelijke verdeling.
Aandachtspunten:
De grafiek van de personele inkomensverdeling begint altijd in het 0,0 punt en eindigt in 100,100.
VWO economie 10
-
-
De grafiek van de personele inkomensverdeling loopt in een vloeiende curve omhoog
De grafiek van de personele inkomensverdeling kan nooit de diagonaal snijden
Je kan aan de grafiek zien hoe scheef de inkomensverdeling is: hoe verder van de diagonaal des te
schever de inkomensverdeling.
Secundaire inkomensverdeling: de secundaire inkomensverdeling geeft de inkomensverdeling weer na
betaling van belastingen en premies. Deze inkomensverdeling is meestal minder scheef (dichter bij de
diagonaal) dan de primaire inkomensverdeling. De hogere inkomens betalen namelijk relatief meer
belasting. Dit heet een progressief belastingstelsel. (B is dus de secundaire verdeling)
Of de tertiaire verdeling schever of minder scheef is hangt af van welke inkomensgroepen relatief het
meeste subsidie ontvangen.
Je kan de curve tekenen met individuen, maar vaak worden ook huishoudens genomen. Dan heb je dus
groepen huishoudens met een bepaald inkomen.
1.4.5 Categoriale inkomensverdeling*(27B)
Je kan de inkomensverdeling bekijken over personen of huishoudens. Dit heet de personele inkomensverdeling,
dit komt aan de orde in de volgende paragraaf.. Naast de personele inkomensverdeling kan je ook kijken naar de
categoriale inkomensverdeling. Deze kijkt naar de verdeling over de categorieën loon, winst, huur, pacht en
interest. Eigenlijk gaat het meestal om de tegenstelling arbeid en kapitaal (ondernemersschap). Het deel van het
nationaal inkomen gaat naar arbeid. Dit kan worden gemeten door de loonquote:
Loonquote =
totale loonsom
nationaal inkomen
Een andere manier om de categoriale inkomensverdeling te meten is de arbeidsinkomensquote. Hiermee kan je
zien hoeveel van de toegevoegde waarde in bedrijven naar arbeid toegaat.
Arbeidsinkomensquote =
loonsom
(bedrijven)  Toegerekend loon zelfstandigen
netto toegevoegde waarde (in bedrijven)
Je kan het met en zonder de overheid berekenen. Als je het zonder overheid doet moet je alleen de loonsom in
bedrijven nemen en laat je de toegevoegde waarde overheid er buiten. De overheid laat je buiten beschouwing
omdat je daar toch niet behoorlijk een toegevoegde waarde van kan meten. Je hebt daar namelijk geen prijzen
van. Je houdt hier wel rekening met het feit dat zelfstandigen ook arbeid leveren. Voor die arbeid moet je ook
een beloning rekenen. Meestal neem je als toegerekend loon het gemiddelde loon van werknemers.
Voorbeeld:
Gemiddelde loon van een werknemer is € 50.000,-Er zijn 2,5 miljoen werknemers en 0,5 miljoen zelfstandigen
De netto toegevoegde waarde in bedrijven is 200 mrd.
Arbeidsinkomensquote =
50.000 * 2,5miljoen  50.000 * 0,5miljoen
 0,75
200miljard
Dit betekent dat van elke euro die wordt verdiend 75 eurocent naar de productiefactor arbeid gaat en 25 cent
naar de rest. Deze verdeling komt tot stand binnen loononderhandelingen. Als arbeid een loonstijging krijgt
die gelijk is aan de prijsstijging plus de verhoging van de arbeidsproductiviteit (loonruimte) verandert de
arbeidsinkomensquote niet. De lonen stijgen dan even snel als de waarde van de productie. Als de lonen sneller
stijgen dan de loonruimte zal dit ten koste gaan van de winst.Bedrijven willen dan niet meer in Nederland
investeren omdat het hier niet meer zo winstgevend is.
VWO economie 11
Module 2: Zorg en overheid
HOOFDSTUK 2.1 Het begrip verzorgingsstaat
2.1.1 Allocatie(1)
In de economie gaat het altijd om schaarste.
Schaarste: Niet in alle behoeften van mensen kan worden voorzien omdat de middelen beperkt zijn. Schaarste
betekent dus dat er een keuze gemaakt moet worden; wat wordt er gemaakt.
Schaarse goederen: alle goederen die gemaakt kunnen worden met behulp van productiefactoren en waar vraag
naar is.
Alle goederen die een prijs hebben of waar je een prijs op kan plakken zijn schaarse goederen of diensten. Dus
ook bijvoorbeeld het schoonmaken van het huis door je vader of moeder.
Welvaart: de mate waarin we in onze behoefte voorzien doormiddel van schaarse goederen.
Je zal begrijpen dat op deze manier welvaart niet te meten is want je moet de behoeften van mensen weten. Om
toch de welvaart te meten wordt meestal het reëel nationaal inkomen per hoofd genomen. Oftewel hoeveel
kunnen we per persoon kopen met ons inkomen.
Het nadeel van het gebruik van het reëel nationaal inkomen per hoofd als welvaart:
 Het neemt niet alle schaarse goederen/diensten mee:
o Goederen die thuis worden gemaakt, of in de informele sector
o Natuur: aangezien er meestal niet betaald wordt voor natuur zie je natuurvernietiging ook niet
terug in de cijfers. Natuur is wel onderdeel van de welvaart, er is tenslotte behoefte aan en het
kan grotendeels ook geproduceerd worden.
Dus ondanks dat het reëel nationaal inkomen per hoofd is gestegen, kan het zijn dat de welvaart is gedaald. Dit
kan komen doordat het milieu is achteruitgegaan.
Het maken van schaarse goederen noemen we produceren. Het produceren gebeurt zowel bij de overheid als bij
bedrijven. De vraag wat, hoeveel wie, hoe en waar er geproduceerd gaat worden heet het allocatievraagstuk.
2.1.2 Individuele, collectieve en quasi-collectieve goederen(21)
Individuele goederen
Individuele goederen zijn goederen die gewoon via de markt verkocht kunnen worden. Je kan bepalen wie er wel
en geen gebruik van maakt. Hieronder zullen deze goederen verder worden besproken.
Collectieve goederen
Collectieve goederen zijn goederen die alleen door een overheid gemaakt kunnen worden omdat ze ondeelbaar
zijn. Als je goederen via een markt wil verkopen moeten ze deelbaar zijn. Ze moeten aan individuen te verkopen
zijn. Voorbeelden van goederen die niet individueel deelbaar zijn, zijn dijken en defensie. Je kan dijken niet
individueel verkopen omdat als de dijk er ligt ze iedereen beschermt en niet alleen de persoon die ervoor betaald
heeft. Ook in een markteconomie zal de overheid deze goederen moeten maken.
Quasi-collectieve goederen.
Quasi collectieve goederen zijn individuele goederen (ze zijn splitsbaar), maar ze worden toch door de overheid
gemaakt. De overheid doet dit om een aantal redenen:
 Merit-goederen: de overheid vindt deze goederen te belangrijk voor mensen om ze aan de markt over te
laten. Onderwijs is hier een voorbeeld van.
 Monopolies: sommige markten creëren monopolies. Bijvoorbeeld een spoorwegnet. Het is te duur om
verschillende spoorwegnetten naast elkaar te leggen. Een overheid kan besluiten om dat zelf te doen om
te voorkomen dat private bedrijven een te hoge prijs gaan rekenen.
 Als een goed positieve externe effecten heeft kan de overheid besluiten dit te gaan produceren. Als
bijvoorbeeld het milieu er schoner van wordt kan de overheid besluiten dit goed te gaan produceren.
De overheid grijpt ook in om onzekerheid te verminderen: zonder regels van de overheid neemt de onzekerheid
sterk toe. Heb ik volgende week nog wel een baan, wat voor product koop ik etc.
De productie van de overheid kent ook nadelen. Als de overheid gaat produceren vermindert de individuele
vrijheid. Bovendien blijkt dat de overheid meestal niet zo efficiënt produceert. Aangezien de overheid geen last
VWO economie 12
heeft van concurrenten wordt ze niet gedwongen om efficiënt te produceren. Bij planeconomieën zie je dat het
ook te lastig is om de hele economie te plannen. Er zijn te veel zaken te regelen.
HOOFDSTUK 2.2 Economische orde
2.2.1 Inleiding (3)
De productie in een land kan op verschillende manieren georganiseerd zijn. In Nederland speelt naast de markt
ook de collectieve sector een behoorlijk grote rol. Op de markt wordt door individuen bepaald wat er
geproduceerd gaat worden. Deze laten zich leiden door prijzen van producten. Via het marktmechanisme wordt
bepaald hoeveel er geproduceerd gaat worden en met welke productiefactoren. In een land met veel arbeid en
weinig kapitaal (bijv. India) zullen ze arbeidsintensievere productiemethoden hebben dan in Nederland.
De besluiten van de overheid worden niet via het prijsmechanisme genomen. De overheid neemt besluiten via
het budgetmechanisme genomen. Dit wil zeggen dat er via democratische besluiten overeen wordt gekomen
hoeveel budget er voor iets moet worden uitgetrokken. De overheid bepaalt dan mede waar schaarse middelen
voor worden ingezet. Als je iemand laat werken in het onderwijs kan deze persoon namelijk niet meer ergens
anders worden ingezet. Aangezien zowel de markt als de overheid een belangrijke rol in ons land spelen noemen
we dat een gemengde economie. Een economie waarin zoveel mogelijk aan de markt wordt overgelaten noemen
we een markteconomie (bijv. Verenigde Staten). Aan de andere kant zijn er ook landen waar de overheid bijna
alle bepaald. Dit heten planeconomieën. Het nadeel van planeconomieën is dat mensen weinig vrijheid hebben
en een lage efficiëntie door te weinig concurrentie. Een voorbeeld hiervan is Noord-Korea. Met de ineenstorting
van het Oostblok zijn de meeste van dit soort economieën verdwenen.
2.2.2 Het marktmechanisme (4+5)
De marktsector kan individuele goederen maken. Bijna alle goederen zijn individuele goederen. Individuele
goederen zijn goederen die per individu geleverd kunnen worden. Je kan dus nagaan wie er gebruik van maakt.
Het voordeel van de marktsector is dat alle individuen zelf bepalen wat ze willen hebben en wat ze willen
produceren. Dit geeft dus veel vrijheid en levert ook een efficiënte productie op. De prijs doet in een
goedwerkende markt het werk. Doordat bedrijven concurreren met elkaar zijn ze gedwongen zo goedkoop
mogelijk te produceren. De markt heeft ook enkele nadelen:
 De verdeling van het inkomen kan oneerlijk worden gevonden door de samenleving.
 De particuliere sector kan geen collectieve goederen leveren.
 De markt heeft geen oplossing voor externe effecten. Negatieve externe effecten worden niet in de prijs
meegenomen. De prijs die dan wordt gerekend is te laag. Externe effecten zijn effecten op anderen dan
de consument en producent van een bepaald product. Als je het vliegtuig neemt, hebben anderen
bijvoorbeeld last van de herrie en de luchtvervuiling. De overheid zou dat kan dat tegengaan door
regelgeving en door heffingen. Door heffingen zorg je ervoor dat de externe effecten in de prijs
terugkomen (internaliseren van kosten). Negatief externe effecten worden ook wel “maatschappelijke
kosten” genoemd.
 De markten werken niet altijd even goed. Sommige prijzen zijn star zodat het prijsmechanisme niet
goed werkt. Er kan dan werkloosheid ontstaan.
 Soms is het te duur om een prijs te innen. Bijvoorbeeld tolpoorten zorgen voor een file.
2.2.3 De gemengde economie van Nederland (6 t/m 11)
In Nederland is er een samenspel van de markt en de overheid. De consumenten en producenten mogen vrij
kiezen, maar de overheid stelt wel grenzen. Voorbeelden van overheidsingrijpen zijn:
 Overheid stelt regels op over veiligheid van producten
 Overheid houdt in de gaten of er wel voldoende concurrentie is op de markten. De Nieuwe
Mededinging Autoriteit (Nma) moet in de gaten houden of bedrijven geen afspraken maken.
 Overheid stelt milieuregels op.
 Er is in Nederland een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid. Mensen zijn via de overheid (verplicht)
verzekerd voor allerlei risico’s.
 Mensen moeten over hun verdiende inkomen belasting betalen.
 De overheid produceert zelf allerlei diensten. Terwijl op de markt via het prijsmechanisme wordt
bepaald hoeveel er wordt geproduceerd gaat dat bij de overheid via het budgetmechanisme. De overheid
stelt vast hoeveel budget er bijvoorbeeld naar de gezondheidszorg gaat.
De regering neemt niet alleen zijn beslissingen. Ten eerst moet het beleid dat de regering wil voeren
goedgekeurd worden door de eerste en tweede kamer. Verder is er in Nederland voortdurend overleg met
verschillende groepen. Een voorbeeld hiervan is het overleg binnen de Stichting van de Arbeid over het centraal
akkoord. Verder zitten de vakbeweging en werkgevers samen met de overheid in een adviesorgaan (SER: sociaal
economische raad). De SER adviseert de regering bij sociaal-economische kwesties. Ook bij de uitvoering van
de sociale zekerheid zijn werknemers en werkgevers betrokken. In Nederland wordt er heel veel overleg
VWO economie 13
gepleegd. Niet alleen het land wordt bestuurd door middel van veel overleg, maar ook bedrijven. In de grotere
bedrijven is het verplicht om een ondernemingsraad te hebben. Dit is een groep van gekozen werknemers die
meepraat over het beleid van het bedrijf. Aangezien er in Nederland zoveel wordt overlegd wordt dit ook wel het
poldermodel genoemd.
Naast de SER zijn er nog andere organisaties die de overheid helpen om het beleid te maken:
 CPB: Centraal PlanBureau. Zij rekent met modellen de plannen door die de overheid heeft. De plannen
die de overheid op prinsjesdag presenteert zijn altijd eerst doorgerekend door het centraal planbureau.
Dit heet de Macro Economische Voorspelling. Ook de verkiezingsprogramma’s van politieke partijen
worden door het CPB doorgerekend.
 CBS: het CBS verzamelt statistieken over de Nederlandse samenleving.
2.2.4 Sociale zekerheid in Nederland(12 t/m 16)
Inleiding
In Nederland beschermt de overheid de burgers via wetgeving. Een voorbeeld hiervan is het minimumloon en de
Arbo-wet (arbeidsomstandigheden wet). Een andere manier om de burgers te beschermen is via de sociale
zekerheid.
Het Nederlandse stelsel van sociale zekerheid (1, 2)
Sociale zekerheid is er in Nederland om bepaalde risico’s te dekken en de inkomensverschillen te verminderen.
De markteconomie heeft een bepaalde uitkomst die niet altijd even rechtvaardig wordt gevonden. Om dit te
repareren is er de sociale zekerheid, en wetgeving. Vanwege het uitgebreide stelsel van sociale zekerheid wordt
er in Nederland ook wel gepraat over een verzorgingsstaat.
De sociale zekerheidswetten kennen 2 doelen:
1.
Het tegengaan van inkomstenverlies. WW krijg je bijvoorbeeld als je inkomen wegvalt door
werkloosheid.
2.
het opvangen van bepaalde kosten. Bijvoorbeeld kosten bij ziekte.
De volgende indeling kan worden gemaakt
sociale
voorzieningen
sociale
zekerheid
sociale volksverzekeringen
sociale
verzekeringen
sociale werknemersverzekeringen

Sociale voorzieningen worden betaald uit de belastingen (bijv. Algemene Bijstands Wet)

Sociale verzekeringen worden betaald uit premies door werkenden:
o
Volksverzekeringen gelden voor min of meer iedereen (Algemene
ArbeidsongeschiktheidsWet, Algemene OuderdomsWet, Algemene Wet Bijzondere
Ziektekosten).
o
Werknemersverzekeringen gelden alleen voor (ex)werknemers, zij betalen dan ook de premies
(WAO, WW, ZFW). De werkgever betaalt ook wat premie hiervoor mee.
VWO economie 14
De volgende sociale verzekeringen zijn er:
Volksverz/ Inkomens/
Percentage van oud
Werkn/
Kostenverz. inkomen of een Vast
Soc.voorz
bedrag
Algemene OuderdomsWet (AOW)
V
I
V
Algemene Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen (AAW) V
I
V
Algemene Nabestaande Wet (ANW)
V
I
V
Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ)
V
K
V
Algemene Kinderbijslag Wet (AKW)
S
K
V
Wet Uitbetaling Loon Bij Ziekte (WULBZ)
W
I
P
Wet op de ArbeidsOngeschiktheidsverzekeringen (WAO) W
I
P
WerkloosheidsWet (WW)
W
I
P
ZiekenfondsWet (ZFW)
W*
K
V
Algemene BijstandsWet (ABW)
S
I
V
*De ziekenfondswet is alleen voor werknemers die minder verdienen dan de ziekenfondsgrens. De overige
mensen kunnen zich particulier verzekeren tegen ziektekosten.
Dat de overheid zich met de verzekeringen van mensen bemoeit heeft aan de ene kant een groot voordeel. Je
weet op deze manier zeker dat iedereen redelijk verzekerd is en dat de armoede in de samenleving niet te groot
wordt. Particuliere verzekeringen hebben echter als voordeel dat ze door concurrentie gedwongen worden beter
op te letten of de kosten niet te hoog worden. In Nederland is om die reden een aantal onderdelen van de sociale
verzekeringen geprivatiseerd. De Wet Uitbetaling Loon Bij Ziekte was vroeger bijvoorbeeld de ZiekteWet. In
de WULBZ moet de werkgever het loon doorbetalen. De werkgever kan zich hiertegen particulier verzekeren.
Het voordeel hiervan is dat de werkgevers worden aangespoord om beter op de gezondheid van de werknemers
te letten. Bovendien wordt het voor de werkgever belangrijker om de werknemer weer zo snel mogelijk aan het
werk te krijgen.
2.2.5 Sociale verzekeringen en de economische groei (17,18)
Sociale verzekeringen kunnen negatieve effecten hebben op de economie. Dit kan op een aantal manieren:
o Hoge uitkeringen moeten worden betaald. Door stijgende uitkeringen moeten de premies worden
verhoogd en de collectieve lastendruk zal stijgen. De hogere premies zullen de werknemers proberen af
te wentelen op de werkgevers. Dit kan de concurrentiepositie in gevaar brengen. Ook dreigt er een loonprijs spiraal, de werkgevers zullen op hun beurt de loonkosten proberen te verhalen op de consumenten.
Hoge loonkosten zorgen er bovendien voor dat er eerder wordt geautomatiseerd zodat er nog meer
werklozen komen.
Hier kom je vaak de term wig tegen. De wig is het verschil tussen de loonkosten die de werkgever moet
betalen en het nettoloon dat de werknemer ontvangt. De wig bestaat uit:
Totale loonkosten
Premies sociale zekerheid
werkgever
Brutoloon
Wig: premies werknemer,
Premies sociale zekerheid
Werknemer
Loonbelasting
Nettoloon
VWO economie 15
Door een grote wig worden de loonkosten hoog. Bovendien gaan mensen eerder zwart werken.
Hierdoor wordt het ook weer moeilijker om uitkeringen te betalen. Het draagvlak wordt minder.
o Hogere uitkeringen stimuleren mensen niet om te gaan werken. Mensen kunnen in een “poverty trap”
terechtkomen. Dat wil zeggen dat het voor deze mensen op korte termijn financieel niet zinvol is om
moeite te doen om van de uitkering af te komen.
o Mensen zullen belasting ontduiken
o Belastingvlucht: sommige mensen gaan bijvoorbeeld in België wonen om belasting te ontwijken.
o Werkgevers kunnen denken makkelijk af te kunnen van de werknemers door ze te “dumpen” in de
sociale zekerheid.
Vanwege de negatieve effecten op de economie van een te groot stelsel van sociale zekerheid zijn er in de laatste
jaren enige veranderingen doorgevoerd.
Aan de andere kant heeft de sociale zekerheid ook een positieve invloed op de economie. Het werkt namelijk
stabiliserend. Als het slecht gaat met de economie worden er veel mensen ontslagen. Als er geen uitkeringen
zouden zijn zouden deze mensen nauwelijks meer iets kunnen kopen. De (conjuncturele) werkloosheid zou dan
nog verder stijgen. Door uitkeringen gaan mensen er niet zoveel in koopkracht op achteruit. Hierdoor zal de
conjuncturele werkloosheid niet zo sterk stijgen.
2.2.6 Omslagstelsel en kapitaaldekkingsstelsel.
Ook de betaalbaarheid van de AOW staat de laatste jaren ter discussie. In Nederland krijgen mensen een AOW
uitkering na hun 65ste. Voor de meeste werknemers wordt dit nog aangevuld met een pensioen tot 70% van hun
laatst verdiende loon. De AOW wordt net als de andere verzekeringen gefinancierd door middel van een
omslagstelsel. Een omslagstelsel wil zeggen dat van de premies in dit jaar de uitkeringen van dit jaar betaald
moeten worden. Door de vergrijzing daalt het aantal werkenden, en stijgt het aantal uitkeringen. Om dit op te
vangen is de overheid een spaarpot aan het creëren. Bij de aanvullende pensioenen speelt dit probleem niet. Hier
sparen mensen zelf voor later. Dit heet het kapitaaldekkingsstelsel.
Een pensioen is meestal een aanvulling op de AOW. Een pensioen kan waardevast of welvaartsvast zijn. Een
waardevast pensioen groeit mee met de prijzen. Een welvaartsvast pensioen groeit mee met de gemiddelde
loonstijging. Meestal is een welvaartsvast pensioen gunstiger dan een waardevast pensioen.
2.2.7 Sociale zekerheid en arbeidsmarkt (21, 22, 23)
De betaalbaarheid van het sociale stelsel hangt op de verhouding tussen de premie betalers (werkenden) en de
uitkeringsontvangers. Dit is de i/a ratio, oftewel de inactieve/actieve ratio. Dit bereken je als volgt:
Inactieven(uitkeringsgerec htigden)
actieven( werkenden)
Deze ratio moet niet te hoog worden. Om het sociale stelsel betaalbaar te houden zijn in de laatste jaren een
aantal maatregelen getroffen. Om fraude met uitkeringen tegen te gaan heeft men de controle verscherpt. Verder
is de regelgeving aangepast. De definitie van passende arbeid is opgerekt. Dit wil zeggen dat het arbeidsbureau
verplicht de werkloze eerder arbeid aan te nemen dat niet geheel “passend” is. De WAO is de laatste jaren
aangepakt door mensen te gaan herkeuren. Vele mensen die waren afgekeurd zijn alsnog goedgekeurd. Aan de
ander kant is er ook meer verantwoordelijkheid bij de werkgever gelegd. De werkgever moet tegenwoordig zelf
het loon doorbetalen bij ziekte. Dit moet een stimulans zijn om beter op de arbeidsomstandigheden te letten.
VWO economie 16
HOOFDSTUK 2.3 Overheid en economie(24, 25)
Van de collectieve sector kan de volgende indeling worden gemaakt:
rijk
overheid in
ruime zin
collectieve
sector
gemeenten
lagere
overheden
provincies
sector sociale zekerheid
2.3.1 Uitgaven van de overheid(27)
Op Prinsjesdag wordt er elk jaar een begroting gepresenteerd. Hierin staan de geplande inkomsten en uitgaven.
Meestal zijn ze gerangschikt naar departement. Hieronder is de begroting van 2001 gegeven. Je ziet dat de
belangrijkste posten onderwijs en de staatsschuld zijn. Ook naar sociale zaken gaat veel geld.
ambtenarensalarissen
overheidsconsumptie
materiële overheidsconsumptie
overheidsbestedingen
overheidsinvesteringen
overheidsuitgaven
overdrachtsuitgaven; uitkeringen en subsidies
Let op: Overdrachtsuitgaven zijn dus geen bestedingen, want de bestedingen doen de mensen die de uitkering of
subsidie krijgen zelf.
2.3.2 Inkomsten van de collectieve sector(29, 30)
Om het beleid van de overheid en de sociale zekerheid te kunnen betalen is geld nodig. De inkomsten van de
collectieve sector bestaan uit:
 Premies: van deze premies worden uitkeringen betaald.
 Belastingen:
o Directe belastingen: belastingen die door de belastingbetaler zelf aan de fiscus worden betaald.
Voorbeelden zijn loon- en inkomstenbelasting, vennootschapsbelasting (belasting op winst),
vermogensbelasting, motorrijtuigenbelasting.
o Indirecte belastingen: deze belastingen worden door anderen aan de fiscus afgedragen dan de
belastingbetaler. Bijvoorbeeld BTW wordt door de consument betaald aan de verkoper die het
afdraagt aan de fiscus. Andere voorbeelden hiervan zijn: accijnzen, btw.
 Niet-belastingmiddelen: aardgasinkomsten, winstuitkeringen
De belastingen en niet-belastingen tezamen worden ook wel collectieve lasten genoemd. De collectieve lasten
kan je ook uitrekenen als percentage van het nationaal inkomen. Je rekent dan uit hoeveel cent er van elke euro
naar de collectieve sector gaat:
Collectieve lastendruk:
P remies  belastinge n  niet belastinge n
X 100%
Nationaal inkomen
In Nederland ligt dit percentage rond de 50%. De laatste 15 jaar is dit percentage fors gedaald. Door de verlaging
van de lastendruk is de concurrentiepositie van de Nederlandse bedrijven verbeterd. Als de lastendruk
VWO economie 17
vermindert houden werknemers een hoger nettoloon over. De looneisen zijn daardoor ook gematigd. Door de
verbeterde concurrentiepositie is de afzet in het buitenland verhoogd, en de werkgelegenheid vergroot.
De verschillende belastingen kennen verschillende beginselen. De inkomstenbelasting komt voort uit het
draagkrachtbeginsel. Dit wil zeggen dat de sterkste schouders de zwaarste laten moeten dragen, dit zie je terug
in de progressieve tarieven. Een ander beginsel is het profijtbeginsel, dit wil zeggen dat je moet bijdragen als je
ergens gebruik van maakt. De motorrijtuigenbelasting hoef je alleen te betalen als je een auto of motor hebt.
2.3.3 Van bruto naar netto-inkomen(31, 32)
Oude belastingsysteem:
Het uitrekenen van de inkomstenbelasting en het netto inkomen. Je moet belasting betalen over de belastbare
som. De belastbare som bereken je als volgt:
Bruto inkomen
Aftrekposten (bv rente over hypotheek en beroepskosten) Belastbaar inkomen
BasisaftrekBelastbare som
De basisaftrek is niet voor iedereen hetzelfde. Het ligt aan de tariefgroep waar je in valt. Hoe hoger de
aftrekposten en basisaftrek des te gunstiger het is. De belastbare som wordt dan kleiner. Je betaalt dan over een
kleiner bedrag belasting.
Er was het volgende belastingstelsel:
Belastingvrije som:
Tariefgroep 1: de belastingvrije som is overgedragen aan partner
Tariefgroep 2: alleenstaande of tweeverdieners zonder overdracht belastingvrije som
Tariefgroep 3: echtgenoot waarnaar de belastingvrije som is overgedragen
Tariefgroep 4: Alleenstaande met kinderen
Tariefgroep 5: Alleenstaande met eigen ink. en kinderen jonger dan 12
Schijven
37,5% over de eerste
50%
over de volgende
60%
over de rest
f 0.-f 7003.
f 14.006
f 12.606
f 12.606 + toeslag
45.325 (deze schijf bestaat voornamelijk uit premies volksverzekeringen)
47.448
Voorbeelden van aftrekposten:
- aftrekposten in verband met eigen woning(en);
- betaalde rente;
- giften, buitengewone lasten;
- betaalde alimentatie, premies voor lijfrenten (oude regeling).
Voorbeeld: mevrouw A. heeft een bruto inkomen van € 120.000,-- en € 4.000 aan aftrekposten.
Zij valt in tariefgroep 3
Berekening netto inkomen:
Bruto loon:
120.000
Aftrekposten
4.000
Belastbaar inkomen
116.000
Belastingvrije som
14.006
Belastbare som
101.994
Belasting Schijf 1
45.325
Nog over
56.669
Belasting Schijf 2
47.448
Nog over
9.221
Belasting Schijf 3
9.221
0
Betaalde belastingen:
-
16996,88
-
23724,00
-
5.532,60
46.253,48
+
De belastingdruk geeft weer hoeveel procent belasting je betaalt over het brutoloon.
De belastingdruk is 46.253,48 / 120.000 * 100% =
Let op:
Belastbaar inkomen is bruto inkomen - aftrekposten
VWO economie 18
Belastbare som is belastbaar inkomen - belastingvrije som
Nieuw belastingsysteem
Het nieuwe belastingsysteem is op 1-1-2001 in werking getreden. Dit systeem staat nog niet in de eindtermen, en
zal dus alleen gevraagd worden met de uitleg erbij.
Box 1
Box 2
Box 3
Inkomen uit werk en eigen
Inkomen uit aanmerkelijk
Inkomen uit sparen en
woning
belang
beleggen
Denk aan:
De belastingplichtige heeft
Denk aan opbrengsten van:
- loon of salaris
minimaal 5% van de aandelen - aandelen
- sociale uitkering
of winstbewijzen van een BV. - obligaties
- pensioenuitkering
- spaarrekeningen
- eigenwoningforfait
- levensverzekeringen
- alimentatie
- onroerend goed (niet de
- winst uit onderneming
hoofdwoning)
(persoonlijke
ondernemingsvormen)
- freelance-inkomsten
Box 1 lijkt het meest op het oude belastingstelsel, alleen de belastingvrije som is vervangen door de
heffingskorting. De heffingskorting wordt aan het eind van de te betalen belasting eraf gehaald.
BOX1: BELASTINGEN 2001 : inkomstenbelasting en premies volksverzekeringen
SCHIJVENTARIEF
Tariefpercentage over
belastbaar inkomen
32,55% over de eerste
36,85% over de volgende
42% over de volgende
52% over de resterende euro’s
Algemene heffingskorting
Arbeidskorting
Kinderkorting
Aanvullende kinderkorting
Combinatiekorting
Alleenstaande-ouderkorting
Opvolgende
inkomensschijven
totaal opvolgende
inkomensschijven
heffing over het totaal
van de schijven
€ 14.363,€ 12.129,€ 18.641,-
€ 14.363,€ 26.492,€ 45.133,-
€ 4.675,€ 9.144,€ 16.972,-
HEFFINGSKORTINGEN 2001
Iedereen heeft recht op deze korting.
Als u inkomsten heeft uit e arbeid
Als u thuiswonende kinderen tot 12 jaar heeft en het inkomen van u en uw
partner samen niet meer is dan € 54.501.
Als u recht heeft op kinderkorting en het inkomen van u en uw partner samen
niet meer is dan € 27.251.
Als u betaald werk heeft, hiermee meer dan € 3.938 verdient en één of meer
thuiswonende kinderen tot 12 jaar heeft.
Als u alleenstaand bent en één of meer thuiswonende kinderen tot 27 jaar
heeft, van wie u er minstens één in belangrijke mate onderhoudt.
Als u werkt, recht heeft op de alleenstaande-ouderkorting en ten minste één
thuiswonend kind tot 12 jaar heeft.
Als u 65 jaar of ouder bent en uw totale inkomen is niet méér dan € 27.704,- .
Als u recht heeft op de ouderenkorting en een alleenstaanden-AOW ontvangt
Aanvullende alleenstaandeouderkorting
Ouderenkorting
Aanvullende ouderenkorting
Berekening:
Meneer A heeft een bruto inkomen van € 42.000,-- en € 2000,-- aan aftrekposten. Verder heeft hij recht op een
heffingskorting van € 3000,--. De volgende berekening wordt dan gemaakt:
Bruto loon:
42.000,-Aftrekposten
2.000,-Belastbaar inkomen
40.000,-Belasting Schijf 1
14.436,-€ 4.675,00
Nog over
25.564,-Belasting Schijf 2
12.129,-€ 4.469,54
Nog over
13.335,-Belasting Schijf 3
13.335,-€ 5.600,70 +
€ 14.745,24
Nu mag de heffingskorting er worden afgehaald:
14.745,24 – 3.000 = 11.745,24 is de te betalen belastingen. Dit mag worden afgerond op € 11.745,--
VWO economie 19
Het netto inkomen is: 42.000 – 11.745 = 30.255
Belasting en inflatie
Door inflatie verandert de hoeveelheid belasting die iemand moet betalen. Als je bruto-inkomen even snel stijgt
als de prijzen blijft het reëel (bruto) inkomen gelijk. Het progressieve belastingstelsel zorgt ervoor dat iemand
procentueel meer belasting moet betalen. Reëel gaat deze persoon erop achteruit, van zijn netto inkomen kan hij
minder goederen kopen. Om dit te voorkomen moet er belastingcorrectie worden toegepast op het
belastingstelsel. Dit doen ze door de schijven en de heffingskorting te vergroten met het inflatiepercentage. Let
op de schijven worden dus langer, je moet niet het percentage veranderen.
Box 2 en 3:
Box 2 is inkomen uit aanmerkelijk belang, dit wil zeggen dat het vaak om inkomen uit een eigen bedrijf gaat.
Over dit inkomen moet 25% belasting worden betaald.
Box 3 is een vermogensbelasting. Over vermogen (aandelen, spaarrekeningen etc.) wordt gedaan alsof er 4%
rendement wordt betaald. Over dit fictieve rendement moet 30% belasting worden betaald.
Voorbeeld: over €100.000 euro doet men dus net alsof er € 4.000 rendement wordt gemaakt en hierover moet
30% belasting worden betaald, oftewel €1.200,--.
2.3.4 Financierings- en begrotingssaldo(34)
In de jaren ’70, ’80 en ’90 waren er altijd tekorten op de begrotingen. Dat wil zeggen dat de uitgaven hoger dan
de inkomsten waren.
Begrotingssaldo = inkomsten - uitgaven
In de uitgaven zitten ook aflossingen. Als je de aflossingen uit de uitgaven haalt krijg je het financieringssaldo:
Je kan het financieringssaldo op 3 manieren berekenen:
1.
Financieringssaldo = inkomsten – uitgaven (exclusief aflossingen)
2.
Financieringssaldo = begrotingssaldo + aflossingen
3.
Financieringssaldo = verandering van de staatsschuld
Als de staatsschuld is gegroeid van 600 mrd naar 605 mrd wil dit zeggen dat het financieringssaldo –5 mrd was.
Er was dus een financieringstekort van 5 mrd.
Let op:
Stel er is een begrotingstekort van 10 mrd en de aflossingen zijn 3 mrd dan:
-
Financieringssaldo = 10 mrd + 3 mrd = - 7 mrd
De overheid zal dan de staatsschuld zien groeien met 7 miljard.
Om het tekort te dekken zal de overheid moeten lenen. De overheid leent door het uitgeven van staatsobligaties.
Staatsobligaties zijn grote leningen in kleine stukken gedeeld. Als je een staatsobligatie koopt dan leen je dus aan
de staat. Na een aantal jaar betaald de overheid dit dan weer terug.
Er zitten een aantal problemen aan het lenen van de overheid:
o De rente-uitgaven zijn zo groot dat het andere uitgaven verdringt. Het blijkt moeilijk te zijn de uitgaven
weer terug te dringen. Uitgeven is voor een minister prettiger dan bezuinigen.
o Doordat de overheid veel leent zal de rente op de kapitaalmarkt stijgen. Hierdoor wordt het voor
bedrijven duurder om te lenen. Bedrijven zullen dan minder gaan investeren (crowding-out effect)
Sommige economen hebben wel gezegd dat de overheid alleen mag lenen voor investeringsuitgaven. Deze
leveren namelijk op termijn weer geld op waarvan de aflossingen en uitgaven kunnen worden betaald. Voor
consumptieve uitgaven mag de overheid niet lenen. Een probleem is dat het niet zo makkelijk is een
onderscheidt te maken tussen investeringen en consumptie.
VWO economie 20
Begrotingen
I
II
1999
2000
2001
Rekening Vermoedelijke
Ontwerpbegroting Meerjarenuitkomsten
ramingen
13,8
14,3
14,7
326,1
356,5
361,4
Huis der Koningin
Hoge Colleges van
Staat en Kabinet der
Koningin
III
Algemene Zaken
95,8
IV
Koninkrijksrelaties
410,9
V
Buitenlandse Zaken
10 721,2
VI
Justitie
8 891,6
VII
Binnenlandse Zaken
7 708,9
en Koninkrijksrelaties
VIII
Onderwijs, Cultuur en 42 758,7
Wetenschappen
IXA
Nationale Schuld
138 562,6
IXB
Financiën
6 504,0
X
Defensie
14 995,2
XIA
Volkshuisvesting,
9 283,4
Ruimtelijke Ordening
en Milieubeheer
XII
Verkeer en Waterstaat 11 881,0
XIII
Economische Zaken
4 330,8
XIV
Landbouw,
4 463,3
Natuurbeheer en
Visserij
XV
Sociale Zaken en
32 061,7
Werkgelegenheid
XVI
Volksgezondheid,
11 867,9
Welzijn en Sport
HGIS Internationale
(9 644,8)
Samenwerking
AP
Aanvullende posten
106,1
GF
Gemeentefonds
23 967,8
PF
Provinciefonds
1 818,2
ISF
Infrastructuurfonds
10 202,3
FES
Fonds Economische
2 927,3
Structuurversterking
DGF Diergezondheidsfonds
0,0
EU
Belastingafdrachten
7 340,0
aan de Europese Unie
CON Consolidatie
-10 985,7
Totaal
340 252,9
Totaal (EUR)
154 400,0
2002
14,7
354,4
98,0
260,8
12 070,0
9 597,1
9 102,9
74,0
269,4
13 368,0
9 702,4
8 599,1
72,6
271,3
15 848,1
9 329,5
8 709,0
46 427,5
46 436,8
47 109,7
87 206,4
7 771,4
15 015,4
8 888,8
67 843,1
6 899,2
14 581,3
8 045,5
84 413,7
6 685,7
14 681,4
7 828,0
12 116,6
4 221,5
4 787,6
12 314,8
3 828,2
4 036,9
12 317,2
3 826,2
4 044,5
33 903,8
35 066,9
41 416,2
12 082,5
15 536,5
16 828,8
(9 822,2)
(10 502,6)
(10 937,7)
515,7
25 507,6
2 071,1
12 122,8
4 630,9
7 781,9
25 648,0
2 123,6
12 177,5
4 980,3
10 974,3
26 645,5
2 199,3
12 418,2
4 982,6
0,0
0,0
0,0
8 006,0
8 732,0
7 206,0
-12 880,2
303 894,8
137 901,4
-13 358,0
295 063,4
133 893,9
-13 379,9
324 797,2
147 386,5
1In
deze tabel zijn de uitgaven voor Internationale Samenwerking toegerekend aan de begrotingen
waarop deze worden verantwoord.De totale uitgaven voor Internationale Samenwerking zijn tussen
haakjes vermeld.
( www.minfin.nl )
VWO economie 21
2.3.5 Functies van de overheid (28)
De overheid heeft drie functies bij het voeren van economische politiek:
1. Toedelingsfunctie (allocatiefunctie): de overheid bepaalt mede wat er geproduceerd wordt. Zij bepaalt
bijvoorbeeld dat er minder sigaretten moeten worden gerookt en legt daar dus accijns op. Ook kan zij
bijvoorbeeld autoverkeer terugdringen omdat het teveel negatieve externe effecten heeft. In het verleden
heeft de overheid ook wel eens bestellingen gedaan bij bedrijven om werkgelegenheid te behouden.
2. Stabilisatiefunctie: de overheid moet zorgen dat de economie stabiel groeit. Tijden van lage of negatieve
groei leveren namelijk werkloosheid en sociale onrust op. Om stabiel groei te bereiken kan de overheid een
anticyclisch begrotingsbeleid voeren. Dit wil zeggen dat zij meer moet gaan uitgeven in tijden van
laagconjunctuur (of belastingen verlagen) en minder uitgeven in hoogconjunctuur (of belastingen verhogen)
3. Herverdelingsfunctie: de overheid kan proberen de inkomensverdeling te veranderen. Dit doet zij
bijvoorbeeld met het progressieve belastingstelsel.
2.3.6 Doelstellingen van de sociaal economisch politiek (35)
De Nederlandse overheid streeft met de economische politiek bepaalde doelstellingen naar:
Evenwichtige arbeidsmarkt: vermijden van werkloosheid of een overspannen arbeidsmarkt.
Prijsstabiliteit: vermijden van veel inflatie of deflatie.
Rechtvaardige inkomensverdeling: vermijden van inkomensverschillen die men te groot/dan wel te
klein vindt.
Evenwichtige betalingsbalans: evenwicht tussen export en import en stabiele wisselkoers.
Evenwichtige (duurzame) groei: groei van productie en consumptie die niet ten koste gaat van latere
productie. Dit houdt in dat bij de groei rekening moet worden gehouden met het milieu.
Je begrijpt dat de verschillende doelstellingen tegengesteld kunnen zijn. Bijvoorbeeld voor het streven naar
volledige werkgelegenheid zou de overheid zijn uitgaven moeten verhogen. Dit kan wel betekenen dat de inflatie
kan gaan groeien.
2.3.7 Instrumenten (36)
We gaan nu verder in op de doelstelling van een evenwichtige en duurzame groei. Je kan daarin een onderscheid
maken tussen de korte termijn en de lange termijn. Op korte termijn moet de overheid zorgen dat de economie
niet teveel schommelt.
Dit doet ze met een conjunctuurbeleid. Dit kan op een aantal manieren:
1.
Begrotingsbeleid: de overheid kan in tijden van laagconjunctuur meer gaan uitgeven of minder
belasting innen. De bestedingen nemen dan toe zodat bedrijven weer meer gaan produceren. De
conjunctuur moet dan weer wat stijgen.
2.
Monetair beleid: als het in Europa conjunctureel slecht gaat kan de centrale bank de rente verlagen.
Mensen en bedrijven gaan dan meer lenen (meer geldschepping) en meer uitgeven. De bestedingen gaan
dan omhoog.
3.
Inkomens- en prijspolitiek: als in tijden van hoogconjunctuur de prijzen te veel dreigen te stijgen zal
de overheid aandringen bij de vakbonden op loonmatiging. In het uiterste geval kan de overheid een
prijs- en loonstop opleggen. De prijzen mogen dan niet stijgen.
Op lange termijn moet de productiecapaciteit groeien. Het beleid hiervoor is het structuurbeleid .Door
structuurbeleid verandert de manier van produceren, of verandert de productiecapaciteit.
Bij het structuurbeleid kan je denken aan de volgende maatregelen:
Creëren van een gunstig investeringsklimaat:
1.
Goede scholing van de bevolking. Hierdoor kan de productiviteit toenemen.
2.
Aandringen op matigen van de lonen en dit ondersteunen door belastingmaatregelen. Door het
matigen van de lonen wordt Nederland een aantrekkelijk investeringsland.
3.
Bevorderen van deelname van vrouwen door bijvoorbeeld meer kinderopvang.
4.
Migratie van werknemers.
5.
Innovatie bevorderen: de overheid stimuleert bijvoorbeeld universiteiten om samen te werken met
bedrijven.
6.
Arbeidsdeelname van mensen stimuleren door:
 Verschil tussen inkomens en uitkeringen te vergroten.
 Betere controle van werkzoekenden
 Betere begeleiding van mensen op zoek naar werk.
VWO economie 22
7.
Milieubeleid: door milieubeleid wordt geprobeerd om de manier van produceren te veranderen.
Door bijvoorbeeld heffingen op brandstof te leggen zal men energiezuiniger gaan produceren.
Ook andere zaken kunnen invloed hebben op de manier van produceren. Vrijhandel zorgt er bijvoorbeeld voor
dat je als land niet zelf meer alle producten hoeft te maken. Producten die het buitenland relatief goedkoper kan
maken kan je beter daar kopen. Door vrijhandel verandert dus ook de productiestructuur.
VWO economie 23
Module 3: Micro-economie
HOOFDSTUK 3.1 Hoofdstuk 1: Markten
Goederen en diensten worden verkocht op de markt. Met de term markt kunnen twee zaken worden bedoeld:
1.
Concrete markt: de plaats waar goederen en diensten worden verkocht, je kan er dus heen. Een
voorbeeld is de Albert Kuyp, maar ook de Albert Heijn
2.
Abstracte markt: het totaal aan vraag en aanbod van een product. Deze is niet op 1 plaats. Voorbeeld: de
koffiemarkt, computermarkt etc.
3.1.1 Vraag op de markt (1)
De vraag naar consumptiegoederen wordt ten eerste bepaald door de prijs en kwaliteit van het goed. Andere
factoren die een rol spelen zijn:
 Voorkeuren (preferenties) van de consumenten, deze worden bijvoorbeeld beïnvloed door reclame
 Inkomen van de consumenten
 Prijzen van andere goederen. De vraag naar koffiefilters zal afnemen als de prijs van koffie stijgt (dit
zijn complementaire goederen). De vrag naar koffie zal afnemen als de prijs van thee daalt. (dit zijn
substitutiegoederen)
 Aantal consumenten
De vraag naar goederen kan je ook weergeven in een grafiek. Dit is dan de vraaglijn. De vraaglijn geeft weer
hoeveel goederen er gevraagd worden bij een bepaalde prijs.
Bijvoorbeeld:
Qv (gevraagde hoeveelheid) = -2p + 100
Je ziet aan het minteken voor de p dat hoe hoger de prijs des te lager de gevraagde hoeveelheid.
Als de prijs 10 is, is de gevraagde hoeveelheid 80. Je krijgt de volgende grafiek:
P
Q (hoeveelheid)
Let op de assen, de p en q staan precies andersom als bij wiskunde.
De vraagfunctie geeft alleen weer hoeveel de vraag is bij een bepaald prijs. Alle overige factoren die de vraag
bepalen worden constant gehouden. (Dit heet ceteris paribus: al het overige constant)
Als toch iets anders verandert bijvoorbeeld dit product komt in de mode, dan zal de vraagcurve verschuiven:
De vraagcurve wordt dan bijvoorbeeld:
Qv (gevraagde hoeveelheid) = -2p + 150 (was 100)
VWO economie 24
De vraagcurve verschuift dan:
Prijs
Q (hoeveelheid)
Om dit soort grafieken te kunnen tekenen moet je altijd eerst een tabel maken, bijvoorbeeld:
P
Q = -2p + 150
0
150
20
110
50
50
75
0
3.1.2 De evenwichtsprijs (2 t/m 7)
Eén van de belangrijkste zaken die je leert bij economie is de werking van vraag en aanbod. Als markten goed
werken zorgt het marktmechanisme (prijsmechanisme) ervoor dat de gevraagde en aangeboden hoeveelheid aan
elkaar gelijk worden.
Hoe werkt dat:
Stel er worden tijdelijk meer goederen aangeboden dan gevraagd. Producenten blijven dan met hun producten
zitten. Om ze toch kwijt te raken zullen ze de prijs verlagen, de consument gaat dan meer vragen en de
producenten minder produceren. De prijs zal dalen tot vraag en aanbod aan elkaar gelijk zijn.
Je kan dat ook in vergelijkingen zetten:
 Vraagvergelijking: geeft weer hoeveel er gevraagd wordt bij een bepaalde prijs
 Aanbodvergelijking: geeft weer hoeveel er wordt aangeboden bij een bepaalde prijs.
Voorbeeld vraagvergelijking:
Qv = -2p + 100
De richtingscoëfficiënt van de vraagvergelijking is bijna altijd negatief. Want: hoe hoger de prijs des te minder
men gaat vragen. Als de prijs dus 20 is vraagt men 60 producten.
De collectieve vraagfunctie is een optelling van de individuele vraagfuncties. Als er bijvoorbeeld 2 personen zijn
met een vraagfunctie van:
Qv = -4p + 220 dan is de collectieve vraagfunctie voor deze twee mensen:
Qv = -8P + 240
Voorbeeld aanbodvergelijking:
Qa = p – 20
De richtingscoëfficiënt van de aanbodvergelijking is altijd positief. Want: hoe hoger de prijs des te meer men
gaat aanbieden.
Er is evenwicht op de markt als er evenveel wordt aangeboden als er wordt gevraagd. Je kan de prijs uitrekenen
waarbij dit het geval is:
Qv = Qa
Oftewel:
-2p + 100 = p – 20
100 = 3p – 20
120 = 3p
p = 40
Bij een prijs van 40 zijn vraag en aanbod aan elkaar gelijk. Bij deze prijs wordt er 20 aangeboden en 20
gevraagd.
Samengevat geldt het volgende op deze markt:
P = 40
Q = 20 (afzet)
VWO economie 25
Omzet = 20 * 40 = 800
Je kan dit ook in een grafiek zetten. Let op, dit gebeurt bij economie wat anders dan bij wiskunde. Op de Y-as
zetten we de prijs (p) en op de x-as de (q).
p
Qv
Qa
q
Voor het tekenen van de grafieken moet je altijd even een tabel maken:
P
20 40 60
20 40
Qa 0
P
0
40 50
Qv 100 20 0
Stel de vraag stijgt doordat het inkomen stijgt. De vraagcurve verschuift dan naar rechts:
P
Qv1 Qv2
Qa
p`
p
q
Je ziet dat de prijs dan gaat stijgen van p naar p`
De vraagcurve kan verschuiven door:
 Voorkeuren (preferenties) van de consument, deze worden ook beïnvloed door reclame.
 Inkomen van de consumenten.
 Prijzen van de goederen.
 Aantal consumenten.
De aanbodcurve kan verschuiven door:
 Kostenontwikkeling: als de kosten stijgen zullen ze bij dezelfde prijs minder aanbieden. De
aanbodcurve verschuift naar links. Bij daling van de kosten gaat de curve naar rechts.
 Aantal aanbieders: als het aantal aanbieders stijgt, zal bij dezelfde prijs meer worden aangeboden. De
aanbodcurve gaat naar rechts.
Soms grijpt de overheid in in de markt. De overheid kan om de volgende reden ingrijpen:
 Sommige goederen kunnen niet door de markt worden gemaakt. Dit zijn de puur collectieve goederen.
Deze goederen zijn niet deelbaar (zoals defensie, dijken), ze kunnen dus ook niet individueel verkocht
worden.
 De inkomensverdeling wordt niet eerlijk gevonden. Sommige groepen willen ze misschien beschermen.
 Er is veel werkloosheid, de overheid kan beleid voeren om de werkloosheid terug te dringen.
 Beschermen van het milieu.
 Onzekerheid verminderen. Door regels op te stellen voor producten weten consumenten beter waar ze
aan toe zijn.
1. Opdracht 3 blz. 166: opdracht 3,4
VWO economie 26
3.1.3 Overheidsingrijpen bij consumptie (12 t/m 15)
Prijszetting door de overheid:
De overheid kan soms maximum of minimumprijzen instellen.
Maximumprijs: ter bescherming van de consumenten, deze ligt onder de evenwichtsprijs. Er is dan sprake van
een vraagoverschot. Er moeten dan distributiemaatregelen worden getroffen. Dit zie je bijvoorbeeld bij
huurhuizen.
p
maximumprijs
qa
qv
q
Er is sprake van een vraagoverschot
Minimumprijs: ter bescherming van de producenten, deze ligt boven de evenwichtsprijs. Er is dan sprake van
een aanbodoverschot. Het aanbodoverschot moet worden opgekocht door de overheid. Je ziet dit bijvoorbeeld
met melk.
p
minimumprijs
qv
qa
q
Er is sprake van een aanbodoverschot. Dit is wiskundig ook op te lossen:
Stel:
Qa = 2p – 20
Qv = - p + 40
Minimumprijs door de overheid ingesteld is 25.
De minimumprijs ligt boven de evenwichtsprijs (20 ga na). Het aanbod is 30 en de vraag is 15. Het
aanbodoverschot is dus 15. Deze koopt de overheid op tegen een prijs van 25. Dit kost de overheid dus: 15*25 =
375.
Andere manieren voor de overheid om de consumptie te beïnvloeden:
Heffing:
Door een vaste heffing per product op te leggen verschuift de aanbodcurve naar boven.
In de aanbodfunctie gebeurt het volgende:
Qa = 3p + 12
VWO economie 27
Dit wordt dan:
Qa = 3(p - heffing) + 12
Je ziet dat de prijs gaat stijgen, maar minder dan de heffing. De consument betaalt een deel van de heffing. Hij
betaalt P`-P, terwijl de producent de rest van de heffing betaalt. Als de vraag sterk reageert (elastisch is) zal de
producent een kleiner deel van de heffing kunnen doorberekenen. Dit kan je ook uitrekenen door de nieuwe
evenwichtsprijs uit te rekenen en dan te kijken hoeveel de prijs is gestegen.
Voorbeeld:
Qa = 2p – 10
Qv = -p + 20
Als je die uitrekent komt er een evenwichtsprijs uit van 10
Als er een heffing van € 3,-- wordt opgelegd krijg je:
Qa = 2(p – 3) – 10
Qv = -p + 20
De nieuwe evenwichtsprijs wordt dan:
P = 12 (reken na)
Dit wil dus zeggen dat de consument € 2,-- meer betaald, en de producent dus € 1,-- minder krijgt. Er wordt dus
2/3 van de heffing op de consumenten afgewenteld.
Bij een heffing als percentage (20%) van de verkoopprijs exclusief heffing krijg je het volgende:
Qa = 3p + 12
Dit wordt:
Qa = (100/120)*3p + 12
Subsidie:
Subsidie gaat het precies andersom je krijgt dan
Qa = 3(p+subsidie) + 12
Quota:
De overheid kan een maximumproductie afspreken bijvoorbeeld door afgifte van een beperkte hoeveelheid
vergunningen.
P
quotum
Convenanten:
De overheid kan met producenten op vrijwillige basis afspraken maken. Voorbeelden hiervan zijn afspraken
tussen overheid en producenten om fosfaten uit de wasmiddelen te halen.
Grondstofovereenkomsten
Er wordt geprobeerd de prijs te stabiliseren door het opkopen als de prijs laag ligt en te verkopen als de prijs
hoog is. Hiervoor kunnen er buffervoorraden worden aangelegd. Bij een lage prijs wordt de buffervoorraad
aangevuld, en bij een hoge prijs verkocht. Dit wordt toegepast op sommige grondstoffen.
VWO economie 28
Heffingen
Door heffingen op te leggen zal het product duurder worden en zal de consumptie worden teruggedrongen.
Qv
P`
Qa
heffing
P
Buffervoorraden
Een andere manier van de overheid om de prijs te beïnvloeden is het aanleggen van buffervoorraden. Dit is op
internationaal niveau geprobeerd met bepaalde grondstoffen. Er wordt gekocht op het moment dat de prijs laag
is. De prijs zal dan wat omhoog gaan. Op het moment dat de prijs hoog is wordt er weer wat verkocht uit de
buffervoorraad. Het voordeel dat dit systeem heeft is dat de prijs stabiliseert. De inkomsten van de
grondstofexporterende landen worden dan wat zekerder.
Concurrentiebewaking
De overheid beschermt de consument door kartelvorming te verbieden. De Nieuwe Mededingings Autoriteit
controleert of er geen afspraken worden gemaakt.
Kwaliteitsbewaking
De overheid stelt minimum veiligheidseisen aan producten zoals voedsel en elektrische producten. Het nadeel
van deze eisen is dat ze natuurlijk wel de prijzen opdrijven.
Convenanten:
Afspraken met het bedrijfsleven om tot maatregelen te komen zoals milieumaatregelen. Zo is een aantal jaren
geleden afgesproken dat er geen Cfk’s meer in koelkasten mochten worden gestopt. Cfk’s zorgen namelijk mede
voor het gat in de ozonlaag.
2.
Opdracht 8, 9, 14 blz. 169
3.1.4 Prijselasticiteit van de vraag (8)
Stel je bent een producent en je vraagt je af of je de prijs zal verhogen. Je wilt dan het volgende weten: hoeveel
vermindert de vraag als ik de prijs verhoog. Als de vraag sterk vermindert moet je het misschien niet doen. Om
dit te weten heb je de prijselasticiteit van de vraag nodig.
Prijselasticiteit van de vraag: geeft weer hoeveel procent de vraag verandert als de prijs met 1 procent verandert.
Een prijselasticiteit van –2 wil zeggen dat de vraag met 2 procent daalt als de prijs met 1 procent stijgt.
Formule prijselasticiteit van de vraag:
procentuele verandering van de vraag
Procentuele verandering van de prijs
Als we kijken naar het voorbeeld van de vorige bladzijde:
Qv = -2p + 150
Als de prijs verandert van 20 naar 30 is dit een verandering van 50 procent. De vraag daalt dan van 110 naar 90.
De procentuele verandering van de vraag is dus -18%.
De prijselasticiteit van de vraag is: -18 / 50 = -0,36
De prijselasticiteit van de vraag is vrijwel altijd negatief, want mensen gaan vrijwel altijd minder kopen als de
prijs stijgt. Je hebt goederen waarvan de vraag heel weinig reageert op de prijs, bijvoorbeeld medicijnen. Je hebt
ook goederen waarbij de vraag sterk reageert op de prijs.
De prijselasticiteit van de vraag is niet altijd hetzelfde, medicijnen zullen bijvoorbeeld maar heel weinig op de
prijs reageren. Je kan de volgende indeling van de elasticiteiten maken:
Lager dan -1:
prijselastisch, omzet stijgt bij prijsdaling, de vraag reageert sterk
VWO economie 29
Precies -1:
Tussen 0 en -1:
Precies 0:
Ev:
unitair elastisch, omzet blijft gelijk bij prijsverandering
prijsinelastisch, omzet stijgt bij prijsstijging de vraag reageert weinig op de prijs
volkomen inelastisch, vraag reageert niet op de prijs
procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid
Procentuele verandering van de prijs
Puntelasticiteit
Stel je hebt de volgende vraagfunctie:
Qv = -2p + 50.
Hoeveel is de elasticiteit bij een prijs van 10? Je moet de elasticiteit dan op 1 punt uitrekenen. Dit doe je meestal
met de formule van de puntelasticiteit.
Ev 
Of:
P1  Q1
X
Q1  P1
oftewel P1/Q1 X afgeleide naar p
Als je dit toepast op de vraag krijg je:
10/30 X –2 = -2/3
3. Blz 176: 22, 26, 27
3.1.5 Inkomenselasticiteit*
Inkomenselasticiteit van de vraag: hoeveel verandert de vraag als het inkomen met 1 procent stijgt?
Kleiner dan 0: inferieure goederen (sokken van de WIBRA) Men gaat minder goederen kopen bij een hoger
inkomen.
Tussen 0 en 1: inelastisch primaire goederen. Men gaat een kleiner deel van hun inkomen besteden aan deze
goederen als het inkomen stijgt
groter dan 1:
luxe goederen. Bij een stijging van het inkomen wordt een groter deel van het inkomen besteed
aan deze goederen.
Ev:
procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid
Procentuele verandering van het inkomen
Ev 
Of:
 Q1
I
X
Q1
 I
Met I = inkomen
Oftewel: Inkomen/ hoeveelheid X afgeleide naar het inkomen
De relatie tussen de vraag naar een goed en het inkomen is weer te geven in een grafiek. Deze grafiek heet de
engelcurve.
euro’s besteed aan dit goed
a b
c
inkomen
a = drempelinkomen vanaf dat inkomen gaat men dit goed pas kopen voor de inkomensgroep a-b is dit goed een
luxe goed. Dit wil zeggen dat men bij een stijging van het inkomen een steeds groter deel van dat inkomen
besteed aan dit goed. Tussen b en c is het een primair goed, men gaat een steeds kleiner deel van het inkomen
aan dit goed besteden. Na inkomen c (het verzadigingsinkomen) is het een inferieur goed. Men gaat bij een
stijging van het inkomen steeds minder van deze spullen kopen.
De wet van Engel luidt dat men bij een hoger inkomen een steeds kleiner deel van dit inkomen aan
basisgoederen besteedt.
VWO economie 30
Kruiselingse elasticiteit: hoeveel verandert de vraag van goed A als goed B in prijs verandert
Kleiner dan 0: complementaire goederen
Groter dan 0:
substitutie goederen
Ev=procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid goed 1
Procentuele verandering van de prijs goed 2
Of:
Ev 
4.
P2
Q1
X
 Q1
 P2
Blz. 180: 29, 31
3.1.6 Effecten van de prijselasticiteit op de omzet (9)
Prijselastisch: prijselasticiteit van de vraag is kleiner dan –1 dus bijvoorbeeld –2 (dit zijn luxe goederen).
Prijsinelastisch: prijselasticiteit van de vraag ligt tussen de 0 en –1, dit zijn noodzakelijke (primaire) goederen.
Als de vraag prijsinelastisch is, zal de omzet van een bedrijf stijgen bij een prijsstijging. (de prijs stijgt maar de
afzet daalt nauwelijks)
Als de vraag prijselastisch is, zal de omzet van een bedrijf dalen bij een prijsstijging. (de prijs stijgt, maar de
afzet daalt sneller)
3.1.7 Welvaart en duurzame ontwikkeling (10 11)
Consumptie kan externe effecten hebben. Een popconcert kan bijvoorbeeld overlast voor de buren veroorzaken,
dit is een negatief extern effect. Je kan je ook voorstellen dat er mensen meegenieten van de muziek buiten. Dit
is een positief extern effect.
Negatieve externe effecten: anderen dan de producent of consument hebben last van de consumptie of de
productie van een goed. Dit effect wordt dus niet meegenomen in de prijs. Positieve externe effecten zijn precies
andersom. Negatieve externe effecten kom je meestal tegen bij milieuvervuiling. Vliegtuigen veroorzaken
bijvoorbeeld milieuvervuiling en geluidsoverlast, hier hebben anderen last van. Door negatieve externe effecten
kan de welvaart dalen terwijl het inkomen wel groeit.
Bij consumptie van goederen kan je rekening houden met bijvoorbeeld de milieu-effecten van de consumptie.
Sommige mensen kopen om die reden alleen biologische groenten. Ook andere overwegingen kunnen een rol
spelen, bijvoorbeeld zorg om de ontwikkelingslanden.
De consumptie van sommige goederen wordt door de overheid afgeremd. Dit heten demerit goederen.
Voorbeelden hiervan zijn sigaretten en alcoholische dranken. Deze worden afgeremd door accijns op deze
goederen te leggen en door voorlichting. Andere goederen (merit-goederen) worden bevorderd door een subsidie
op deze goederen te leggen, voorbeelden hiervan zijn huursubsidie en subsidie op cultuur.
HOOFDSTUK 3.2 Bedrijven
3.2.1 Inleiding (24)
Produceren is het combineren van productiefactoren, waarbij goederen en diensten worden gemaakt.
De productiefactoren zijn:
 Arbeid
 Kapitaal
 Natuur
 Ondernemersschap
Met deze productiefactoren wordt dus geproduceerd. Op langere termijn zijn de productiefactoren inwisselbaar.
Zo is in de laatste eeuwen veel arbeid vervangen door kapitaal. Ook de kwaliteit van de productiefactoren is
sterk verbeterd. Arbeid heeft veel meer onderwijs genoten en de machines zijn veel beter geworden. Dit alles
heeft geleid tot een veel hogere productie. De productie is steeds verder gespecialiseerd hierdoor kon de
arbeidsproductiviteit toenemen. De bedrijfskolom zijn alle bedrijven die betrokken zijn bij het maken van een
product van grondstof tot eindproduct.
VWO economie 31
Het samengaan van bedrijven kan ook nog andere voordelen hebben:
 Schaaleffecten: het kan zijn dat de kosten per product dalen bij een grotere productie
 Op de grote Europese markt ben je beter in staat om te concurreren als je een grotere omvang hebt. Je
hebt meer marktmacht.
 Minder risico: door spreiding over verschillende landen kan het risico verminderen.
Het samengaan van bedrijven kan op verschillende manieren:
 Overname: het ene bedrijf neemt het andere over
 Fusie: het samengaan van 2 bedrijven in 1 nieuw bedrijf.
Het produceren gebeurt in bedrijven en bij de overheid. De stijging van de productie van de laatste honderden
jaren is voornamelijk voortgekomen uit arbeidsverdeling. Arbeidsverdeling wil zeggen dat iedereen zich
specialiseert in datgene dat hij relatief het beste kan. We kennen verschillende soorten arbeidsverdeling:
 Interne arbeidsverdeling: in bedrijven is er een arbeidsverdeling tussen verschillende mensen.
 Externe arbeidsverdeling: arbeidsverdeling tussen bedrijven.
 Internationale arbeidsverdeling: verdeling tussen landen. Landen met veel arbeid zijn beter (goedkoper)
in arbeidsintensieve goederen.
3.2.2 Ondernemingsvormen (25)
De bedrijven kunnen op verschillende manieren zijn georganiseerd. Het belangrijkste verschil is dat sommige
bedrijven rechtspersonen zijn. Dit wil zeggen dat deze bedrijven (NV, BV) zelf aansprakelijk zijn. Bij bedrijven
die geen rechtspersoon zijn(eenmanszaak en VOF), zijn de eigenaren hoofdelijk aansprakelijk. De volgende
bedrijfsvormen moet je kennen:
1.
2.
3.
4.
Eenmanszaak: de eigenaar is hoofdelijk aansprakelijk voor de schulden van de onderneming. De
eigenaar heeft de leiding over de zaak.
V.O.F.: er zijn meerdere eigenaren en deze zijn allemaal voor de gehele schuld hoofdelijk aansprakelijk.
De eigenaren hebben de leiding.
BV: besloten vennootschap, de aandeelhouders zijn de eigenaren. Zij zijn alleen aansprakelijk voor het
ingebrachte vermogen (het bedrag van de aandelen). De aandelen staan op naam en zijn dus niet vrij
overdraagbaar.
NV: naamloos vennootschap, zelfde als een BV. De aandelen zijn echter wel vrij overdraagbaar.
Sectoren
Bedrijven en instellingen zijn nog op een andere manier te onderscheiden, namelijk op wat er geproduceerd
wordt:
1.
Primaire sector: landbouw, visserij en mijnbouw (hier komen de grondstoffen vandaan).
2.
Secundaire sector: industrie.
3.
Tertiaire sector: commerciële dienstverlening: bv banken en verzekeringsmaatschappijen.
4.
Quartaire sector: niet-commerciële dienstverlening. (stichtingen, overheid, ziekenhuizen etc.)
3.2.3 Balans en resultatenrekening (26)
Bedrijven moeten elk jaar een overzicht geven van hoe ze ervoor staan. De twee belangrijkste onderdelen zijn:
A.
balans: overzicht van bezittingen (debet) en vermogen (credit)
Debet
gebouwen
inventaris
voorraden
debiteuren
bank
kas
Debet kant:
Credit kant:
Balans de Witte Duif 1-1-2000 (X f1000,--)
credit
1330 Aandelen vermogen
1.000
320 Reserves
700
310 6% hypothecaire lening
400
240 crediteuren
280
280 nog te betalen bedragen
120
20
2500
2.500
bezittingen: vaste activa, vlottende activa, liquide middelen
Waar komt het geld vandaan: eigen vermogen (aandelen vermogen + reserves) vreemd
vermogen lang (hypothecaire lening) vreemd vermogen kort (crediteuren, nog te betalen
bedragen).
VWO economie 32
B.
Winst en verliesrekening:
Dit is een overzicht van de manier waarop winst of verlies is veroorzaakt. Oftewel er staan alle kosten
en opbrengsten op. Bijvoorbeeld:
Winst en verliesrekening
Omzet
Kosten:
Inkoopkosten verkopen
Afschrijvingen
Loonkosten
Rentekosten
Winst
Debet
1.250.000
1.250.000
Credit
1.000.000
50.000
50.000
20.000
130.000
1.250.000
Je kan er de nettowinst op aflezen (180.000), maar ook de brutowinst (opbrengst min inkoop: 250.000), dit is
gelijk aan de bruto toegevoegde waarde. De netto toegevoegde waarde krijg je door: bruto toegevoegde waarde –
afschrijvingen: 250.000 – 50.000 = 200.000.
Je ziet hier ook nogmaals dat de Netto toegevoegde waarde (200.000) gelijk is aan de beloning
(loon+rente+huur+pacht+winst) van de productiefactoren.
5. Blz 190: 35, 47, 48
3.2.4 Clusters van bedrijven(28 t/m 30)
Bedrijfskolom zijn alle bedrijven die betrokken zijn bij de productie van een product van grondstof tot
eindproduct
Boer
Molenaar
Broodfabriek
Winkel
Consument
Een bedrijfskolom kan veranderen, hij kan bijvoorbeeld langer of korter worden:
Integratie: molenaar en broodfabriek gaan samen de bedrijfskolom wordt korter
Differentiatie: tegenovergestelde: de bedrijfskolom wordt langer
Voordeel integratie: je bent zekerder van de toeleveranties en hebt zelf kwaliteit in de hand.
Voordeel differentiatie: je kan je beter toeleggen op dat ene productieproces.
De bedrijfskolom kan ook anders breder of smaller worden: bijvoorbeeld als de winkel zich splitst in
broodbakker en banketbakker.
Specialisatie: winkel wordt gesplitst in broodbakker en banketbakker
Parallellisatie: broodbakker en banketbakker worden samen winkel
Voordeel van specialisatie is dat je het misschien beter kan door meer gespecialiseerd bezig te zijn. Het voordeel
van parallellisatie kan zijn dat je een bredere klantenkring kan bedienen.
Het samengaan van bedrijven kan ook nog andere voordelen hebben:
 Schaaleffecten: het kan zijn dat de kosten per product dalen bij een grotere productie
 Op de grote Europese markt ben je beter in staat om te concurreren als je een grotere omvang hebt. Je
hebt meer marktmacht.
 Minder risico: door spreiding over verschillende landen kan het risico verminderen.
VWO economie 33
Het samengaan van bedrijven kan op verschillende manieren:
 Overname: het ene bedrijf neemt het andere over
 Fusie: het samengaan van 2 bedrijven in 1 nieuw bedrijf.
Naast het samengaan kunnen bedrijven ook afspraken maken om de concurrentie te verminderen. Dit heten
kartels. Er zijn verschillende soorten kartels:
 Prijskartels: afspraken over de prijs
 Productiekartel: afspraken over de hoeveelheid die er geproduceerd gaat worden
 Rayonkartel: afspraken over afzetgebieden.
Kartelvorming is in Nederland verboden. De Nederlandse MededingingsAutoriteit moet daar op toezien.
Toegevoegde waarde
Als het volgende het geval is:
Boer
€ 50,-Molenaar
€ 60,--
meel
geld
Broodfabriek
€ 130,-Winkel
€ 150,--
Consument
De molenaar koopt tarwe van de boer voor € 50,-- en maalt het tot meel;.
De broodfabriek koopt vervolgens het meel voor € 60,-- van de molenaar en bakt er, met behulp van gist en
ander geheime specerijen (ter waarde van € 15,--), brood van.
De Broodfabriek verkoopt het brood aan de winkel voor € 130,--.
De consument koopt het brood van de winkel uiteindelijk voor € 150,--.
De waarde die de broodfabriek aan het product (op dat moment: meel) toevoegt, de toegevoegde waarde, is
€ 130 – (€ 60 + € 15) = € 55,--. De toegevoegde waarde wordt gebruikt om de productiefactoren natuur, kapitaal,
arbeid en ondernemersschap van te belonen. De broodfabriek verdeelt de toegevoegde waarde dus over de lonen,
pacht, interest en winst.
De Bruto toegevoegde waarde kan je dus op 3 manieren berekenen:
Bruto T.W. = Totaal aan verkopen door bedrijven–kosten van grondstoffen, hulpstoffen & diensten van derden
of
Bruto T.W. = Totaal aan verkopen (productie) door bedrijven – tussenleveranties.
of
Bruto T.W. = Uitkeringen aan de productiefactoren (winst interest loon pacht huur) + afschrijvingen
De Bruto toegevoegde waarde kan niet helemaal aan de productiefactoren worden uitgekeerd, omdat een deel
van het geld moet worden bewaard om nieuwe machines te kopen (afschrijvingen). De Netto toegevoegde
waarde wordt wel in het geheel uitgekeerd aan de productiefactoren.
Netto toegevoegde waarde = bruto toegevoegde waarde - afschrijvingen
VWO economie 34
6.
Blz. 192: 51, 54, 57
HOOFDSTUK 3.3 ondernemersgedrag
3.3.1 Inleiding
Bedrijven en instellingen nemen beslissingen hoeveel ze gaan produceren en op welke manier. De volgende
paragrafen staat het gedrag van de ondernemingen centraal.
De volgende factoren zijn van belang bij de beslissingen:
De kostenfunctie
De doelstelling van het bedrijf: streven ze naar winstmaximalisatie, omzetmaximalisatie, kostendekking
etc.
Marktvorm: als er veel concurrentie is zal het bedrijf anders reageren dan als het een monopolist is.
3.3.2 Constante en variabele kosten (34 t/m 37)
De bedrijven laten zich leiden door kosten en opbrengsten.
Je moet verschillende soorten kosten kennen:
 Variabele kosten: kosten die steeds veranderen als de geproduceerde hoeveelheid verandert.
 Constante kosten: kosten die niet veranderen als de hoeveelheid verandert.
Je hebt in de opgaven steeds te maken met proportioneel variabele kosten. Dit wil zeggen dat elk product meer,
een vast bedrag extra kost. Bijvoorbeeld: in elk product gaat voor € 5,-- aan grondstoffen. Het bedrijf heeft €
100.000,-- aan constante kosten. Dit betekent dat het bedrijf de volgende kostenfunctie heeft:
De volgende kosten worden onderscheiden:
TK = totale kosten (variabele + constante kosten
TVK = totale variabele kosten
TCK = totale constante kosten
GTK = gemiddelde totale kosten (TK/Q)
GCK = gemiddelde constante kosten (TCK/Q)
GVK = gemiddelde variabele kosten (TVK/Q)
MK = marginale kosten: afgeleide van TK of TVK
De marginale kosten geven dus weer hoeveel de kosten veranderen als de productie met 1 stijgt.
De variabele kosten kunnen een verschillend verloop hebben:
A.
proportioneel variabele kosten: variabele kosten zijn per product constant, de totale kosten nemen dus
steeds met dezelfde hoeveelheid toe GVK en MK zijn dus dezelfde horizontale lijn
Grafiek met TK, TVK en TCK
TK
TVK
TCK
q
Wiskundig voorbeeld:
TK:
10q + 100
TVK: 10q
TCK: 100
MK:
GVK:
GCK:
GTK:
10
10
100/q
10 + 100/q
Grafiek met GTK, MK GVK GCK
GTK
MK, GVK
GCK
VWO economie 35
Q
B.
toenemende (progressief) variabele kosten: variabele kosten worden per product steeds hoger.
TK
TVK
TCK
Q
TK:
TVK:
TCK:
5q2 + 100
5q2
100
MK:
GVK:
GCK:
GTK:
10q
5q
100/q
10q + 100/q
Kosten
MK
GTK GVK
GCK
c.
Q
degessief variabele kosten: variabele kosten dalen per product, totale kosten nemen dus steeds minder
toe
TK
TVK
TCK
Q
TK:
TVK:
TCK:
-5q2 + 20q + 100
-5q2 + 20q
100
MK:
GVK:
GCK:
GTK:
-10q + 20
-5q + 20
100/q
-5q + 20 + 100/q
VWO economie 36
kosten
GCK
MK
GVK
Q
d.
Wet van de toe en afnemende meeropbrengsten:
In het begin nemen de kosten per product af maar na een bepaald punt gaan ze weer stijgen. Je moet dan denken
aan het feit dat als een klein bedrijf groeit er efficiëntie winsten zijn te halen door meer (interne)
arbeidsverdeling. Na een bepaald punt wordt een bedrijf echter te groot, het wordt lastiger te besturen, er komen
steeds meer managers wat de kosten opdrijft.
TK
TVK
TCK
TK:
TVK:
TCK:
Q
2q3 - 10 q2 + 30q + 100
2q3 - 10q2 + 30q
100
MK:
GVK:
GCK:
GTK:
6q2 - 20q + 30
2q2 - 10q + 30
100/q
2q2 - 10q + 30 + 100/q
Kosten
MK
GTK
GVK
De marginale kosten snijden altijd door het dieptepunt van de gemiddelde kostencurven. Dit komt omdat als er
iets bijkomt dat lager is dan het gemiddelde het gemiddelde daalt , en komt er iets bij dat hoger is dan het
gemiddelde het gemiddelde zal stijgen (dit is het geval na mk=gtk)
7. Blz 200: 64, 65
8. Blz 202: 66, 67
3.3.3 Doelstelling van bedrijven
De bedrijven moeten de beslissing nemen hoeveel ze gaan produceren. Dit hangt af van hun kosten en hun
opbrengsten. Bij de hoeveelheid hoort een bepaalde prijs.
De volgende kosten worden onderscheiden:
TO = totale opbrengsten
GO = gemiddelde opbrengsten
MO = marginale kosten: afgeleide van TK of TVK
De marginale opbrengsten geven dus weer hoeveel de opbrengsten veranderen als de productie met 1
stijgt.
VWO economie 37
Bedrijven kunnen verschillende doelstellingen hebben:
1.
Maximale winst: het bedrijf gaat produceren tot het punt MO = MK. Zolang MO onder MK ligt
betekent dit dat bij 1 product extra er minder kosten bijkomen dan opbrengsten. De winst zal dus tot
MO = MK stijgen.
2.
Maximale omzet: het bedrijf gaat produceren tot het punt MO = 0. Zolang MO positief is stijgt de
omzet. Dit doen bedrijven om zo’n groot mogelijk marktaandeel te bereiken, om concurrenten buiten de
markt te houden.
3.
Zoveel mogelijk produceren zonder verlies te maken. Er wordt dan geproduceerd tot het punt TO = TK
of GO = GTK. Deze doelstelling zie je voornamelijk bij overheidsbedrijven.
Naast
Er zijn 4 marketinginstrumenten (4p’s):
Productbeleid: het product moet afgestemd zijn op je doelgroep.
Promotiebeleid: reclame, verkoopacties, public relations. Als je doelgroep jongeren is moet je
adverteren in een jongerenblad en niet in de Margriet.
Prijsbeleid: voor jongeren zal je het over het algemeen niet al te duur moeten maken.
Plaatsbeleid: afzetkanalen, verkooppunten, winkelformule.
Bij prijsbeleid kan er ook sprake zijn van prijsdifferentiatie: voor technisch hetzelfde product, maar economisch
verschillende producten verschillende prijzen vragen. Voorbeeld hiervan is het daluurtarief van de spoorwegen.
Het is technisch hetzelfde product of ik om 7 uur of om 10 uur de trein neem. Economisch gezien zijn het echter
verschillende producten omdat het om 7 uur veel voller is in de trein.
9. Blz. 203: 70
HOOFDSTUK 3.4 Volkomen concurrentie.
Niet elke markt is hetzelfde, bij de verkopen van groenten is er veel meer concurrentie dan bij de markt voor
stroom. Dit zijn dan ook verschillende marktvormen. De eerst marktvorm die wordt besproken is volkomen
concurrentie.
Kenmerken:
1.
veel vragers en aanbieders
2.
homogeen product
3.
transparante markt
4.
vrije toe- en uittreding
consequentie:
a.
Er komt 1 prijs tot stand voor alle aanbieders, de individuele aanbieder kan deze prijs niet veranderen
daarom wordt hij ook wel hoeveelheidsaanpasser genoemd.
b.
Door de vrije toe- en uittreding zullen de overwinsten op termijn verdwijnen.
In de grafiek hieronder zie je de prijs die tot stand komt op de markt (linkergrafiek). De prijs zie je vervolgens in
de rechter grafiek. Deze prijs kan de individuele aanbieder niet veranderen. Deze prijs is de gemiddelde
opbrengsten en marginale opbrengst op deze markt.
Hier herken je de markt van volledige concurrentie aan: MO = GO = P
De producent zal q max gaan produceren als hij maximale winst nastreeft. Het gearceerde deel is de maximale
winst. Als de doelstelling kostendekking is zal de hoeveelheid productie Q0 zijn.
Totale markt
qv
Individuele curven
qa
MK
p
P
GTK
P=MO=GO
GVK
q
Q max Q0
Q
VWO economie 38
Wil je de maximale winst berekenen doe je volgende:
1.
Bereken de MO curve: dat is de prijs die op de totale markt tot stand komt (qa=qv)
2.
Stel MO en MK aan elkaar gelijk
3.
Vul de gevonden hoeveelheid in in de GTK en de GO functie
4.
(GO – GTK) X Q = maximale winst
Het gearceerde deel in de grafiek is de maximale winst.
10. Blz 206: 73, 76
11. Blz 210: 79, 81
HOOFDSTUK 3.5 Monopolie
Kenmerken:
1.
1 aanbieder vele vragers
2.
homogeen product
3.
meestal transparante markt
4.
onmogelijk om toe te treden
consequentie:
a.
De vraaglijn van de consumenten is de GO lijn voor de producent want alle vragers vragen het bij de
monopolist.
b.
Er wordt meestal winst gemaakt, hieronder te zien in de bovenste rechthoek.
Kosten, opbrengsten
mk
GTK
q
MO
GO
Het gearceerde deel is de maximale winst. Dit is het verschil tussen de totale opbrengsten (GoxQ) en de totale
kosten (GTKxQ).
Redenen waarom monopolies ontstaan:
 Natuurlijke monopolies: er is maar 1 waterbron in spa.
 Wettelijk monopolie: de wetgever heeft bepaald dat er maar 1 aanbieder mag zijn. Bijvoorbeeld de
uitgifte van paspoorten is er een wettelijk monopolie van de overheid.
 Economisch redenen voor het ontstaan van monopolies: grote schaalvoordelen, zodat de grootste de
goedkoopste is die de rest uit de markt kan drukken (bv. met hele hoge constante kosten.) Dit is ook de
reden waarom de overheid het spoorwegnet wil behouden, het is tenslotte niet rendabel om
verschillende netten naast elkaar te leggen.Voor een overheid kunnen dit redenen zijn om zelf de
productie in handen te nemen. Als je deze monopolies aan marktpartijen overlaat leidt dit tot hoge
prijzen.
VWO economie 39
12. Blz 212: 82
13. Blz 213: 83, 84
HOOFDSTUK 3.6 Monopolistische concurrentie:
Kenmerken:
1.
Vele vragers en aanbieders
2.
Heterogeen product
3.
transparante markt
4.
makkelijke toe- en uittreding
consequenties:
a.
iedere aanbieder is een "monopolist" want hij is de enige die dit specifieke product aanbied. Hij heeft
dus te maken met een dalende GO lijn.
b.
Door de makkelijke toe- en uittreding verdwijnen de overwinsten. Door toetreding verschuift de GO lijn
naar links tot het punt dat de GO lijn de GTK lijn raakt. Er wordt geen winst meer gemaakt.
Kosten, opbrengsten
mk
GTK
q
MO
GO
Je ziet in de grafiek dat op het punt van MO=MK de GTK de GO lijn raakt. Dit betekent dat op het punt van
maximale winst (MO=MK) er geen winst is (GO=GTK)
HOOFDSTUK 3.7 Oligopolie:
Kenmerken:
1.
weinig aanbieders, veel vragers
2.
heterogeen of homogeen product
3.
weinig transparante markt
4.
moeilijke toe- en uittreding
consequenties:
a.
prijsstarheid, doordat iedereen op elkaar let. Een prijsverhoging kost veel marktaandeel, een
prijsverlaging levert weinig marktaandeel op want de andere verlagen ook de prijs. Men is erg bang
voor een prijzenoorlog.
b.
Meestal wordt er winst gemaakt.
De verschillende marktvormen hebben allemaal voor- en nadelen. Toch wordt volkomen concurrentie meestal
als beste gezien omdat het leidt tot de meest efficiënte productie. In een aantal gevallen kunnen monopolies of
oligopolies gunstiger zijn:
VWO economie 40


Als er sprake is van grote schaalvoordelen kan er het beste zoveel mogelijk worden geproduceerd door
1 bedrijf.
Bedrijven die veel winsten maken zullen vaak meer geld besteden aan research. Dit kan de technische
vooruitgang bevorderen.
De laatste honderd jaar zijn de bedrijven steeds groter geworden. De macht van de bedrijven is daarmee ook
gegroeid. Om tegenwicht hieraan te bieden zijn consumentenorganisaties opgericht. Voorbeeld hiervan is de
consumentenbond. De consumentenbond komt op voor de belangen van de consumenten.
14. Blz. 218: 91, 93
HOOFDSTUK 3.8 Oplossen van de vergelijkingen:
Om te weten hoeveel bedrijven gaan produceren en tegen welke prijs moet je de doelstelling van het bedrijf of
instelling weten. Je moet drie doelstellingen onderscheiden:
 Maximale winst (of minimaal verlies): dit is de meest voorkomende doelstelling. Bij commerciële
bedrijven ga je ervan uit dat dit de doelstelling is.
 Maximale omzet: bedrijven kunnen dit kiezen om concurrenten uit de markt te houden.
 Kosten dekking (break-even punt): dit zal je vaak tegenkomen bij overheidsinstellingen.
 Minimale kosten per product (optimale allocatie): dit is de meest efficiënte productiewijze.
 Verder kan je nog combinaties tegenkomen, bijvoorbeeld afzetmaximalisatie onder de voorwaarde van
kostendekking.
Je bepaalt altijd eerst de hoeveelheid en dan de bijbehorende prijs.
Maximale winst:
MO = MK
Maximale omzet:
MO = 0
Break-even punt:
GVK = GO of TO = TK
Optimale allocatie:
Regel van lerner: MK = GO (p) Dit komt dus alleen automatisch tot stand bij
volkomen concurrentie
Let op:
Vaak wordt de vraaglijn gegeven in de vorm van:
Q = -2p + 100
De vraaglijn van de markt van een monopolist is gelijk aan zijn GO (prijs) lijn. Alle vraag op deze markt komt
tenslotte bij de monopolist terecht. Om de GO lijn te krijgen moet je de vraaglijn echter wel omschrijven naar:
GO = -1/2q + 50
Dit moet je doen omdat je dan naar q kan differentiëren
Vervolgens kan je de TO en MO gaan bepalen.
Berekeningen:
TK = TVK + TCK
GVK = TVK/q
GCK = TCK/q
GTK = GVK + GCK
MK = TK'
TO = p*q
GO = TO/q
GO = p
MO = TO
15. Blz. 216: 87, 88 Blz. 219: 94
VWO economie 41
Module 4: Nederland en het buitenland
HOOFDSTUK 4.1 Hoofdstuk 1 Internationale handel
4.1.1 Inleiding (1-4)
Landen handelen met elkaar. Dit handelen kan de welvaart vergroten van alle landen. Als landen gaan maken
waar ze relatief goed in zijn (ze specialiseren zich) zal de totale productie stijgen en dus de totale welvaart
toenemen. De welvaart van alle landen zal toenemen.
Dit wordt nog versterkt doordat als er vrijhandel komt de markten voor de bedrijven worden vergroot. Dit geeft
een voordeel als bedrijven dan goedkoper kunnen gaan produceren (schaalvoordelen). Bedrijven die in meer dan
2 landen vestigingen hebben zijn multinationals. Deze bedrijven kunnen, omdat ze internationaal opereren,
schaalvoordelen behalen. Een probleem dat vaak wordt genoemd bij multinationals is dat ze wel erg machtig
worden, omdat deze bedrijven erg veel geld hebben, zeker in verhouding tot soms erg arme
ontwikkelingslanden.
Wat een land gaat produceren is afhankelijk van:
 De hoeveelheid productiefactoren die een land heeft. Als een land relatief veel arbeid heeft en weinig
kapitaal zal in dit land arbeidsintensieve productie gaan plaatsvinden zoals textielindustrie.
 De kwaliteit van de productiefactoren: als je een goed opgeleide beroepsbevolking hebt kan er
bijvoorbeeld sofware gemaakt worden.
 Natuurlijke omstandigheden: als je bijvoorbeeld gas hebt zoals Nederland kan je dat gaan exporteren.
Vrijhandel zou dus in principe voordelen opleveren, toch zijn er op korte termijn groepen die de dupe worden.
De voordelen van vrijhandel komen voort uit relatieve (comparatieve) kostenverschillen.
Ricardo heeft de wet bedacht van de comparatieve kostenverschillen:
De welvaart wordt maximaal als ieder land zich specialiseert in de producten waar hij een relatief voordeel in
heeft (internationale arbeidsverdeling).
Internationale handel heeft bovendien het voordeel dat de productie grootschaliger kan. Door schaalvoordelen
nemen de kosten per product af.
Comperatieve voordelen zie je ook in het gewone leven: stel er is een dokter die heel goed kan opereren en heel
goed kan typen. Hij zal er toch voor kiezen om een secretaresse in dienst te nemen ondanks dat hij beter kan
typen dan zij. Hij doet dit omdat hij relatief beter is in opereren en zijn tijd beperkt is.
Ditzelfde gaat op bij internationale handel.
VWO economie 42
Uiwerking Ricardo (dit hoeft niet):
Stel In Nederland en Duitsland gelden de volgende productiegegevens:
Voorbeeld:
Nederland
Duitsland
10 kilo kaas
kost 2 uur
10 kilo kaas
kost 1 uur
arbeid
arbeid
10 liter bier
arbeid
kost 4 uur
10 liter bier
arbeid
kost 3 uur
Stel er is geen handel:
Stel er kan maximaal 24 uur in elk land gewerkt worden
Nederland kan dan maximaal produceren:
120 kilo kaas of 60 liter bier
In Nederland is de prijs van 1 liter bier 2 kilo kaas
Duistland kan dan maximaal produceren:
240 kilo kaas of 80 liter bier
In Duitsland is de prijs van 1 liter bier 3 kilo kaas
Stel men gaat nu handelen de prijs van bier en kaas zal tussen de prijs van Duitsland en van Nederland in
liggen.
Stel de prijs van 1 liter bier wordt 2,5 kilo kaas.
Nederland is slechter in het produceren van beiden producten. Maar Nederland heeft een comparatief
voordeel in het maken van bier (bier kost in NL minder kaas dan in Duitsland). Nederland gaat zich dus
toeleggen op het maken van bier.
Je krijgt dan het volgende:
Nederland produceert 60 liter bier, hiervoor kunnen ze 150 (was 120) kilo kaas kopen
Duitsland produceert 240 kilo kaas, hiervoor kunnen ze 96 (was 80) liter bier kopen.
Je ziet dat als de landen zich toeleggen op het product waarin ze een comparatief voordeel hebben, ze
meer van het ander product kunnen terugkopen. De welvaart stijgt dan in beide landen.
Nadelen vrijhandel:
 Je kunt je voorstellen dat als je nu je markten voor bijvoorbeeld landbouwproducten openstelt er veel
boeren failliet zullen gaan. Het is maar de vraag of deze mensen op korte termijn wel werk zullen
vinden.
 Een ander probleem is dat als je een nieuwe industrie wilt opzetten je misschien tijd nodig hebt om het
te leren. Je kunt niet meteen concurreren. Je zou dan tijdelijk je industrie kunnen beschermen. (infantindustry argument.
 Je wilt misschien voor sommige goederen niet afhankelijk zijn van het buitenland, bijvoorbeeld voedsel
of wapens.
16. Opdracht 7 blz. 8, 10
4.1.2 Protectie(5-9)
Protectie is het beschermen van je eigen producenten tegen buitenlandse producenten. Dit kan je doen door het
nemen van de volgende maatregelen:
o invoerheffingen: door een invoerheffing worden buitenlandse producenten duurder, je kan dan
makkelijker op je eigen markt concurreren.
o subsidiëren van je eigen producenten.
o non-tarifiaire maatregelen: bijvoorbeeld het stellen van hoge kwaliteitseisen.
Hierboven is aangetoond dat vrijhandel een welvaartsverbetering oplevert. De World Trade Organisation
(WTO), een internationale organisatie waarin bijna alle landen zijn vertegenwoordigd, is opgericht om vrijhandel
te bevorderen. Eens in de zoveel jaar wordt er binnen de WTO overleg gepleegd om de vrijhandel te bevorderen.
Toch blijkt het moeilijk om landen zover te krijgen dat er werkelijk sprake is van vrijhandel. De landen
gebruiken hiervoor verschillende argumenten. Enkele voorbeelden hiervan zijn:
1.
Infant-industry argument (veel gebruikt door ontwikkelingslanden): in de eerste jaren moet je een
industrie beschermen omdat de industrie nog veel moet leren. Het probleem met dit argument is dat het
VWO economie 43
in de praktijk moeilijk blijkt om na een aantal jaren de handelsblokkades op te heffen. De industrie die
beschermd is heeft zich namelijk niet hoeven aanpassen en kan de concurrentie nog steeds niet aan.
2.
Werkgelegenheidsargument: het is voor landen in eerste instantie erg vervelend als een industrie wordt
weggeconcurreerd omdat de werkloosheid dan (tijdelijk) stijgt. Mede om deze reden en om de
voedselproductie veilig te stellen beschermt Europa de landbouwsector.
3.
In Europa wordt het argument gebruikt dat we ons moeten beschermen tegen lage-lonen-landen. Hier is
tegenin te brengen dat Europa zich moet specialiseren in zaken waar veel technologie en kapitaal voor
nodig is terwijl Azië zich moet specialiseren in zaken waar veel arbeid voor nodig is.
Nadelen protectie:
 Het geeft een welvaartsvermindering, want prijzen gaan stijgen waardoor consumenten minder
kunnen kopen.
 Consumenten kunnen niet alles kopen wat ze willen.
 Je loopt de kans dat de andere landen jouw producten ook gaan weren
17. Opdracht 15 blz 12
4.1.3 Vormen van economische integratie (10)
Verschillende landen hebben vrijhandel met elkaar afgesproken.
Je kan op verschillende manier vrijhandel binnen groepen van landen organiseren:
 De vrijhandelszone: het ontbreken van onderlinge handelsbelemmeringen. Ja kan dus tussen de landen
vrij importeren en exporteren. De verschillende landen bepalen nog wel zelf welke tarieven ze heffen
voor andere landen.
 De douane-unie: als vrijhandelszone maar met een gemeenschappelijk buitentarief.
 De gemeenschappelijke markt: als douane-unie maar uitgebreid met een vrij verkeer van
productiefactoren. Dus vrij verkeer van arbeid en kapitaal
 De economische unie: als de gemeenschappelijke markt maar uitgebreid met een gemeenschappelijke
economische politiek, gemeenschappelijke instellingen en supranationale besluitvorming. De
supranationale besluitvorming wil zeggen dat er in Brussel besluiten kunnen worden genomen waar de
alle landen zich aan moeten houden.
 De economische en monetaire unie: als de economische unie en verder nog een gemeenschappelijke
munt en een supranationale centrale bank en centraal (gecoördineerd) monetair beleid.
4.1.4 Internationale organisaties
Een organisatie die zich inzet voor vrijhandel is de WTO (www.wto.org):
•
De WTO (Wereld-handelsorganisatie): bevorderen van de internationale vrijhandel door het afschaffen
handelsbelemmeringen, de antidumpingheffing en de 'meest begunstigde'-clausule.
De meest begunstigde clausule houdt in dat als Nederland bijvoorbeeld aan Amerika bepaalde
voordelen verleent ze deze voordelen ook aan andere landen moet geven.
Een internationale organisatie die hulp biedt als een land zijn schulden niet meer kan betalen is het IMF:
•
Het IMF (Internationaal Monetair Fonds): financiële steunverlening aan landen met
betalingsbalansproblemen. (www.imf.org)
18. Blz. 15: opdracht 20
HOOFDSTUK 4.2 Hoofdstuk 2 De betalingsbalans
4.2.1 Inleiding(10-13)
Im- en exporten zijn heel belangrijk voor de Nederlandse economie. Ongeveer de helft van wat we maken gaat
naar het buitenland en de helft van wat we consumeren komt uit het buitenland. De belangrijkste handelspartner
is Duitsland. Nederland exporteert de laatste jaren wat meer dan dat ze importeert.
De Nederlandse economie heeft geprofiteerd van de stijging van de wereldhandel van de laatste 10 jaar.
Hierdoor zijn de exporten gestegen. De mate van openheid van een economie kun je meten door import- en
exportquotes:
Importquote: importen / nationaal inkomen
Exportquote: exporten / nationaal inkomen
VWO economie 44
Op een betalingsbalans staan alle transacties met het buitenland.
De betalingsbalans is onderverdeeld in de: goederenrekening, dienstenrekening, inkomensrekening. Deze
vormen tezamen de lopende rekening. Verder staan er nog de kapitaalrekening en de goud en deviezenrekening
op.
Lopende rekening
Inkomsten
Export van goederen
Betalingsbalans
Goederenrekening (handelsbalans)
Import van goederen
Export van diensten
bv buitenlander in NL op vakantie
Uitgaven
Dienstenrekening
Import van diensten
rederij verzekert schip in het buitenland
Inkomensrekening
Uit buitenland ontvangen primaire inkomens
Aan buitenland betaalde primaire inkomens
bv winstuitkering van buitenland
Uit buitenland ontvangen inkomensoverdrachten
Aan buitenland betaalde inkomensoverdrachten
(b.v. uitkeringen EU aan NL. Landbouw)
(b.v. afdracht geïnde EU invoerrechten,
ontwikkelingshulp)
Kapitaalrekening
Investeringen en beleggingen buitenland in NL
Investeringen en beleggingen Nederlanders in het
Toyota investeert in Nederland
buitenland
speculatief kapitaalverkeer
Ontvangen kredieten
Gegeven kredieten
Goud en deviezenrekening
Vermindering van de goud- en deviezenvoorraad
Vermeerdering van de goud- en deviezenvoorraad





De goederenrekening: voorbeelden: gasexporten, consumptiegoederen, kapitaalgoederen (machines); .
Duitsland is veruit de belangrijkste handelspartner.
 Het dekkingspercentage van de goederenrekening = export goederen / import goederen
De dienstenrekening: voorbeelden van de transacties die op de dienstenrekening worden geboekt zijn:
toerisme, bank- en verzekeringsactiviteiten, transport; het belang van de EU-landen (m.n. Duitsland) als
handelspartners.
De inkomensrekening: voorbeelden: interest, winst/dividend, huur, loon betaald aan het buitenland en
ontvangen. Ook ontwikkelingshulp, EU-bijdragen, overboekingen van buitenlandse werknemers naar
het moederland staan op de inkomensrekening.
De kapitaalrekening: voorbeelden zijn aan- en verkoop van aandelen door en van het buitenland en
investeringen.
De salderingsrekening (de goud en deviezenrekening): de veranderingen (mutaties) van de officiële
reserves van De Nederlandsche Bank (DNB).
4.2.2 De salderingsrekening(13-16)
De Betalingsbalans is formeel altijd in evenwicht want daarvoor zorgt de goud en deviezenrekening. Als er een
tekort op de betalingsbalans is, neemt de goud en deviezenrekening af zodat de betalingsbalans als geheel weer
in evenwicht is.
Als je de goud en deviezenrekening weglaat en kijkt naar de kapitaalrekening en lopende rekening tezamen
spreek je over materieel evenwicht.
Je spreekt van een tekort op de betalingsbalans als de uitgaven op de lopende rekening en kapitaalrekening groter
zijn dan de inkomsten (er is geen materieel evenwicht). Dit betekent dus een vermindering van de goud- en
deviezenvoorraad.
Oorzaken van een tekort:
 Slechte concurrentiepositie: je produceert duur in verhouding tot het buitenland.
o De loonkosten per product zijn hoog.
o De munt is overgewaardeerd; een dure munt maakt jouw producten ook duurder.
VWO economie 45
o
o
o
o

Slechte infrastructuur, zodat je duur wordt.
De bevolking is slecht opgeleid.
Hoge belastingen.
Hogere inflatie dan in het buitenland.
Veel bestedingen in je land zodat er veel vraag is naar (buitenlandse) producten
De overheid kan de concurrentiepositie van het bedrijfsleven proberen te verbeteren door het verlagen van
belastingen, verbeteren infrastructuur, verbetering van scholing etc. De Nederlandse overheid kan de wisselkoers
niet veranderen want we hebben tegenwoordig de euro. Als ze die wel konden veranderen zouden ze die moeten
verlagen.
Door een verhoging van de rente worden de bestedingen in het land afgeremd, de importen zullen dan dalen,
bovendien trekt dit buitenlandse beleggers aan. Hierdoor zal een eventueel tekort verdwijnen.
Ruilvoetverandering.
Een probleem van veel ontwikkelingslanden is een dat de prijzen van exportproducten van ontwikkelingslanden
(grondstoffen) vaak dalen t.o.v. hun prijzen van de importproducten. Een dalende ruilvoet betekent dat deze
landen steeds meer moeten gaan exporteren om hetzelfde te kunnen importeren.
De ruilvoet = index exportprijzen X 100
index importprijszen
Als de exportprijzen dalen ten opzicht van de importprijzen dan daalt de ruilvoet. Dit heet een verslechtering van
de ruilvoet.
Een daling van de ruilvoet hoeft niet altijd ongunstig te zijn. Het betekent namelijk ook dat je land goedkoper
wordt. Hierdoor kunnen de exporten gaan stijgen.
19. Blz. 25 opdracht 29, 30, 31
20. blz. 29 opdracht 37
HOOFDSTUK 4.3 Hoofdstuk 3 wisselkoersen
4.3.1 Inleiding(17-20)
In Europa kennen we sinds kort vaste wisselkoersen, dit wil eigenlijk zeggen dat er al 1 munt is. De datum dat
we de euro in handen krijgen is 1 januari 2002. Wisselkoersen spelen een belangrijke rol in de internationale
handel. Als de euro stijgt zullen de producten uit Nederland voor bijv. Japan duurder worden en de
concurrentiepositie van Nederland zal verslechteren.
De wisselkoersen kunnen binnen de EMU niet meer veranderen. De euro kan nog wel veranderen ten opzichte
van de dollar of de Yen.
De koers van de euro wordt bepaald door vraag en aanbod van de euro.


De uitgaven op de betalingsbalans (lopende rekening+kapitaalbalans) zijn het aanbod van de munt
De inkomsten op de betalingsbalans zijn een vraag naar de munt
Een tekort op de betalingsbalans betekent dat de uitgaven groter zijn dan de inkomsten. Er is dus meer aanbod
dan vraag naar de munt. De koers van de munt zal gaan dalen, waardoor een land weer goedkoper wordt.
Hierdoor zal vanzelf weer evenwicht ontstaan op de handelsbalans. Bij zwevende wisselkoersen zorgt de
verandering van de wisselkoers ervoor dat de betalingsbalans in evenwicht blijft. In dit spel van vraag en aanbod
spelen enorme kapitaalstromen een grote rol. Een klein renteverschil, bijvoorbeeld een hogere rente, kan een
grote kapitaalstroom naar jouw land betekenen. Hierdoor zal de koers van je munt stijgen.
Aan de andere kant heeft de wisselkoers een invloed op de betalingsbalans. Door een stijging van de wisselkoers
worden producten duurder voor het buitenland. Een stijging van de wisselkoers zal de hoeveelheid exporten
doen dalen en de importen doen stijgen. Of dit ook leidt tot een verslechtering van de betalingsbalans ligt aan de
prijselasticiteit van de importen en exporten. Als de exporten en importen nauwelijks reageren op de wisselkoers
zal het saldo op de betalingsbalans verbeteren. We gaan er echter meestal van uit dat de betalingsbalans (zeker
op langere termijn) verslechtert bij een stijging van de wisselkoers.
Als de koers stijgt door een verandering van vraag en aanbod heet dit appreciatie
Als de koers daalt door een verandering van vraag en aanbod heet dit depreciatie
VWO economie 46
Importelasticiteit =
procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid X 100
Procentuele verandering van de wisselkoers
In Europa is gekozen voor een vaste wisselkoers omdat dit meer zekerheid geeft voor de handel. Bovendien
nemen de wisselkosten af. Om geen grote problemen te krijgen moet het economische beleid op elkaar worden
afgestemd. Je kan niet in 1 land te grote loonstijging krijgen. Dit land zou dan te duur worden en een permanent
tekort op de handelsbalans krijgen. Dit kan dan niet meer gecorrigeerd worden door een daling van de
wisselkoers.
In Europa is er nu 1 munt: de euro, voorheen was er het EMS, die hieronder wordt besproken.
21. Blz. 30 opdracht 40 blz. 36 opdracht 47
4.3.2 Bijna vaste wisselkoersen(21-24)
Het EMS systeem werkte met bijna vaste wisselkoersen. Dit wil zeggen dat koersen wel mochten veranderen,
maar slechts binnen smalle marges. De Deense kroon zit nog in zo’n systeem met de euro. Er is een spilkoers
vastgesteld en binnen de interventiepunten (bandbreedte) kan de koers zich dan bewegen door veranderingen in
vraag en aanbod.
VWO economie 47
Aanbod van kronen
koers
Kr
in
€
Vraag naar kronen
Bovenste interventiepunt
Spilkoers
Bandbreedte
Onderste interventiepunt
Hoeveelheid kronen
Op dit moment is er niets aan de hand. Stel nu dat de vraag naar kronen sterk stijgt. Dan kan het zijn dat de koers
van de kronen boven het bovenste interventiepunt dreigt uit te komen. Men kan dan het volgende doen:
1.
Verkopen van kronen en opkopen euro’s (interventie).
2.
Rente verlagen in Denemarken.
Hoe werkt de interventie:
Door het verkopen van kronen en het kopen van euro’s wordt het aanbod van kronen groter en de vraag naar
kronen’ kleiner. De koers van de kronen zal dan gaan dalen ten opzichte van de euro.
Hoe werkt rente
Door het verlagen van de rente wordt Denemarken minder aantrekkelijk voor buitenlandse beleggers. Er komen
minder beleggers en de vraag naar de kronen zal verminderen. De koers van de kroon zal dan gaan dalen.
Het kan zijn dat het niet lukt om de koers binnen de interventiegrenzen te houden. Men moet dan de spilkoers
veranderen:
1.
Devaluatie: het verlagen van de spilkoers
2.
Revaluatie: het verhogen van de spilkoers.
Deze beslissing wordt genomen door de minister van financiën.
Let op: devaluatie en revaluatie is een verandering van de officiële wisselkoers. Van appreciatie en depreciatie is
sprake bij een verandering van de wisselkoers door vraag en aanbod.
22. Blz. 37: opdracht 48, 50
4.3.3 Zwevende wisselkoersen (28+29)
Wisselkoersen kunnen ook vrij worden gelaten. Dit heeft als nadeel dat er meer onzekerheid is in de
internationale handel. Deze onzekerheid moet weer worden afgedekt en dat kost geld. Zwevende wisselkoersen
hebben wel een belangrijk voordeel. Door veranderingen in de wisselkoers kunnen betalingsbalansproblemen
worden opgelost. Heb je bijvoorbeeld een tekort op de betalingsbalans dan zal de koers van de munt gaan dalen.
Door deze daling wordt jouw export goedkoper zodat je meer zal exporteren. De betalingsbalansproblemen
zullen daardoor verdwijnen. Ook bij vrije wisselkoersen wordt af en toe ingegrepen door de centrale banken.
Dan noemen we dat beheerst zweven (managed floating). Zo is in het verleden de dollar wel eens ondersteund
ten opzichte van de yen.
(paragraaf 30 monetaire politiek komt later bij de module geld)
23. blz. 40: opdracht 52 blz 44: 60
VWO economie 48
HOOFDSTUK 4.4 De Europese Unie
4.4.1 Economisch en monetaire unie
De Europese Unie is een economische en monetaire unie. Dit wil zeggen dat er een volledig vrij verkeer is van
goederen, personen en kapitaal in de hele EU. Bovendien is er 1 munt (euro) en 1 centrale bank.
4.4.2 De euro
Sinds kort hebben we in Europa 1 munt. Op 1 januari 2002 kan er ook betaald worden met deze munt (euro).
Voordat de euro er was hadden we de ecu. Met dit geld kon niet betaald worden, maar het werd wel gebruikt om
mee te rekenen. De koers van de ecu was het gemiddelde van de deelnemende munten. Het voordeel van 1 munt
is het verdwijnen van koersrisico’s bij de handel tussen de Europese landen. Ook de kosten voor het wisselen
(transactiekosten) zijn verdwenen.(www.euro.nl)
4.4.3 Het Bestuur van de EU*(34-35)
Binnen de EU moeten bepaalde beslissingen worden genomen. Een voordeel van beslissingen op Europees
niveau is dat het beleid van de verschillende landen beter op elkaar wordt afgestemd. Een nadeel is dat de
verschillende landen niet helemaal zelf meer kunnen bepalen hoe ze zaken regelen. Centrale instellingen die
beslissingen kunnen nemen die voor alle aangesloten landen gelden zijn instellingen op “supra-nationaal”
niveau.
In Nederland maakt de regering wetgeving en die wordt gecontroleerd door het parlement. In Europa is het wat
anders geregeld. Hieronder staat dit omschreven. (http://www.europa.eu.int/index_nl.htm)
Het nemen van belangrijke beslissingen:
De belangrijke beslissingen worden genomen door de Europese Raad. Dit is een raad van regeringsleiders uit de
verschillende landen. Beslissingen op specifieke terreinen worden genomen door de raad van ministers. Dit zijn
de ministers van een bepaald departement.
De uitvoering:
Voor de uitvoering van de beslissingen is de Europese commissie verantwoordelijk.
De controle:
De Europese commissie wordt gecontroleerd door het Europees parlement. De verschillende ministers kunnen
natuurlijk door hun eigen parlement worden gecontroleerd.
Justitie
Er is een Europees hof, een rechtbank, dat ervoor moet zorgen dat de verschillende landen zich aan de Europese
wetten houden.
4.4.4 Beleid van de EU(36 t/m 41)
De belangrijkste uitgaven zijn die op de volgende terreinen:
1. Landbouw
Het landbouwbeleid heeft de volgende doelstellingen:
 Vergroten productiviteit;
 Redelijk inkomen voo r de landbouwers;
 Stabilisatie van prijzen;
 Veilig stellen van de voedselvoorziening;
 Redelijke consumentenprijzen.
Om dit te bereiken biedt de EU de boeren een garantieprijs die ruim boven de wereldmarktprijs ligt. In het
onderstaande schema staat dit verder uitgelegd.
VWO economie 49
P
Binnenlands aanbod
Binnenlandse vraag
Richtprijs (minimumprijs)
Pb
heffing
Wereldmarktprijs
Pw
Q1
Q2 Q3
Aanbod
In dit geval zou er zonder landbouwbeleid producten worden geïmporteerd.De hoeveelheid was het verschil
tussen de vraag en het aanbod bij de wereldmarktprijs geweest.
Bij de minimumprijs wordt er meer aangeboden dan gevraagd. Er is een overschot (Q3 – Q1). Dit overschot
moet worden opgekocht door de overheid tegen de minimumprijs.
Stel:
Qa = 2p – 30 (binnenlands aanbod)
Qv = -4p + 150 (binnenlandse vraag)
De wereldmarktprijs is € 20
De richtprijs is € 35
De heffing zal dan tenminste € 15,-- moeten zijn. Bij een prijs van € 35 wordt er 40 aangeboden en 10 gevraagd.
Het verschil (30) zal de overheid moeten opkopen tegen de prijs van € 35,--. Dit gaat de overheid dan 35 X 30 =
€ 1050,-- kosten.
In plaats van importheffingen wordt er ook gewerkt met quoteringen. Dit houdt in dat er maar een bepaalde
hoeveelheid mag worden ingevoerd uit een ander land naar Europa.
Problemen met het landbouwbeleid.
Op zich werkt het landbouwbeleid goed. Dit wil zeggen dat het de producenten heeft gestimuleerd meer te gaan
produceren. Dit heeft echter ook grote problemen opgeleverd. Door de prijs te stellen boven de interne
evenwichtsprijs zijn er overschotten ontstaan. Dit zijn de boterberg, melkplas, wijnmeer etc. Om deze kwijt te
raken worden deze overschotten met veel subsidie tegen dumpprijzen in het buitenland verkocht. Dit gaat ten
koste van de buitenlandse producent. Om de overschotten te verminderen zijn vervolgens weer andere
maatregelen genomen zoals de superheffing.
2.




Overig beleid
Structuurbeleid: gebieden in Europa die er zwak voorstaan krijgen uit het structuurfonds van de EU een
bijdrage om investeringen te doen.
Ontwikkelingsbeleid: Europa doet ook een poging om een gemeenschappelijk ontwikkelingsbeleid te
ontwikkelen. Tot dusver verloopt dit vrij moeizaam door bureaucratie en belangentegenstellingen.
Verder is vaak de kritiek dat men beter het landbouwbeleid kan aanpassen in plaats van hulp te gaan
geven. Het landbouwbeleid gaat namelijk ten koste van de boeren in andere landen.
Mededingingsbeleid: in Europa worden regels opgesteld om ervoor te zorgen dat er voldoende
concurrentie is op de markt. Dit houdt de bedrijven scherp en de prijzen laag. Om oneerlijke
concurrentie tegen te gaan wordt er gestreefd naar het gelijktrekken (harmonisatie) van de regels in
Europa.
Sociaal beleid: vanuit Europa probeert men de gelijke rechten van mannen en vrouwen te bevorderen.
Men probeert ook de rechten van de werknemer te garanderen. Je loopt namelijk het gevaar dat landen
VWO economie 50

om investeringen aan te trekken de rechten van werknemers afbreken. Om dit te voorkomen kan je
gezamenlijk afspraken maken.
Ontwikkelingsbeleid: er zijn afspraken gemaakt met ACP landen (oud-koloniën) zodat die zonder
invoerrechten kunnen importeren. Verder ondersteunt de EU ontwikkelingsprojecten.
Inkomsten van de EU.
Om het beleid te kunnen financieren is er natuurlijk geld nodig. Dit krijgt men op de volgende manieren:
 Er gaat een deel van de BTW opbrengst in elk land naar Europa
 Invoerheffingen
Uitbreiding van de EU
In de toekomst gaat de EU waarschijnlijk worden uitgebreid met Oost-Europese landen. Voordat het zover is
moeten er nog wel wat veranderingen worden doorgevoerd. Het landbouwbeleid moet bijvoorbeeld veranderen.
Dit dreigt onbetaalbaar te worden als de boeren in de nieuwe toetredende landen hier ook gebruik van willen
maken. Dit beleid zal dus moeten veranderen.
24. Blz. 64: opdracht 86
25. Blz. 59: opdracht 78
VWO economie 51
HOOFDSTUK 4.5 ontwikkelingslanden (hoeven niet)
4.5.1 Inleiding(37 38 39)
Sommige landen in de wereld zijn extreem arm. Terwijl het inkomen per hoofd per jaar in Nederland rond de $
25.000 ligt is het inkomen in Siërra Leone ongeveer $ 140. De groep arme landen in de wereld wordt de derde
wereld genoemd. Arme landen herken je echter niet alleen aan het inkomen maar ook aan bijv.
levensverwachting en alfabetiseringsgraad. (cijfers: http://www.unctad.org/en/docs/poldcm72.en.pdf )
Oorzaken van onderontwikkeling:
 Verleden; door koloniale verhoudingen hebben de landen zich niet kunnen ontwikkelen.
 Omstandigheden: sommige landen hebben meer hulpbronnen dan andere landen.
 Slecht bestuur: sommige landen hebben een erg slecht bestuur gehad.
 Oorlogen etc.
De volgende problemen maken het moeilijk om te groeien:
Handelsproblemen:
 Eenzijdig exportpakket: de landen zijn vaak afhankelijk van één enkel product. Dit product is vaak een
grondstof met weinig toegevoegde waarde, zoals landbouwproducten.
 De prijzen van grondstoffen veranderen sterk. Deze landen zijn vaak afhankelijk van 1 product. Als de
prijzen ook veel veranderen dan schommelen de inkomsten sterk. Dit geeft veel onzekerheid.
 Dalende prijzen. Veel van de prijzen van deze grondstoffen dalen. Dit betekent dalende
exportinkomsten.
 Hoge schuldenlast uit het verleden: dit betekent dat deze landen gebukt gaan onder de terugbetalingen
en rente.
 De hoge schulden zijn ontstaan door tekorten op de betalingsbalans. Deze lande hebben van moeite om
genoeg te exporteren, onder andere omdat ze teveel afhankelijk zijn van 1 product.
 Bescherming van landbouwmarkten door Europa en VS zodat de boeren in arme landen moeilijk
kunnen exporteren.
 Bescherming wordt nog eens versterkt doordat op verwerkte producten vaak een nog hoger tarief zit.
Dit maakt het dus voor deze landen nog moeilijker om hun grondstoffen te verwerken en dan te
exporteren.
Ontwikkeling van de bevolking
Naast een slechte economische toestand herken je ontwikkelingslanden ook aan een slechte toestand van de
bevolking. Dit zie je bijvoorbeeld aan:
 Lage scholingsgraad van de bevolking (in sommige landen kan niet meer dan 20% van de bevolking
lezen en schrijven)
 Door het lage inkomen weinig besparingen die nodig zijn voor investeringen.
 Slecht bestuur
 Hoge bevolkingsgroei: een probleem hiervan is onder andere dat arbeid er in overvloed is. Er is veel
werkloosheid en weinig neiging tot investeringen om de arbeidsproductiviteit te verhogen
 Slechte gezondheid van de bevolking (de levensverwachting in Sierra Leone is 35 jaar!)
 Veel te weinig werk voor de groeiende bevolking (veel structurele werkloosheid door te weinig
investeringen)
Overige problemen:
 Slechte infrastructuur: slechte wegen, maken transport vaak moeilijk.
 Door gebrek aan scholing en kapitaal is het moeilijk om de arbeidsproductiviteit te verhogen.
 Een ongelijke inkomensverdeling geeft vaak spanningen in een land.
 Bureaucratie: teveel regels in deze landen kan ontwikkeling in de weg staan
 Corrupte regimes
Vaak zijn deze landen sterk afhankelijk van buitenlandse hulp. Deze afhankelijkheid roept ook problemen op.
Het eigen initiatief wordt hierdoor ontmoedigd
VWO economie 52
Vaak zitten deze landen dus echt vast: hoge schulden en lage besparingen betekent dat er geen geld is om te
investeren, ze hebben geen geld voor machines uit buitenland. Er is dan ook geen mogelijkheid om de
productiviteit en de inkomsten te verhogen.
Je kan dit probleem ook zien op de betalingsbalans: grote tekorten op de lopende rekening en weinig reserves
dwingen de landen om te lenen van het buitenland (zie kapitaal balans). Dit levert op termijn weer grote
problemen op met de terugbetalingen en de rente.
4.5.2 Mogelijkheden tot groei (40-50)






Extra hulp: de rijke landen hebben 20 jaar geleden afgesproken om 0,7% van het BBP aan inkomen te
besteden. Veel rijke landen komen niet boven de 0,2% uit
Openen van de grenzen voor producten uit ontwikkelingslanden door het sluiten van
handelsovereenkomsten. Ook kan je denken aan afname garanties.
Aantrekken van directe investeringen door multinationals. Een probleem wat wel vaak wordt genoemd
is dat landen wel erg afhankelijk worden van de multinationals. De multinationals hebben dan erg veel
macht. Soms wordt het lokale bedrijfsleven ook weggeconcurreerd door multinationals. Dan ben je
weinig opgeschoten.
Een andere mogelijkheid is het aangaan van joint-ventures (samenwerkingsverbanden) met
buitenlandse bedrijven
Schuldverlichting: kwijtschelden van (een deel) van de schulden.
Grondstofakkoorden: doormiddel van buffervoorraden wordt geprobeerd de prijs te stabiliseren.
Het IMF geeft landen met betalingsbalans problemen vaak leningen. Dit gebeurt altijd wel onder de voorwaarde
dat de landen hun economie moeten herstructureren. De overheden moeten dan bezuinigen en de munt moet
worden gedevalueerd zodat er makkelijker kan worden geëxporteerd.
Hoe werken grondstofakkoorden:
In tijden dat de prijs laag is wordt de grondstof opgekocht door de organisatie. Hierdoor zal de prijs gaan stijgen.
Als de prijs hoog is zal weer een deel van de opgekochte grondstof worden verkocht. De prijs zal dan weer gaan
dalen. Op deze manier wordt geprobeerd de prijs te stabiliseren.
Ruilvoetverandering.
Een probleem dat hierboven al staat is dat de prijzen van de exportproducten van ontwikkelingslanden
(grondstoffen) vaak dalen t.o.v. hun importproducten. Een dalende ruilvoet betekent dat deze landen steeds meer
moeten gaan exporteren om hetzelfde te kunnen importeren.
De ruilvoet = index exportprijzen X 100
index importprijszen
Als de exportprijzen dalen ten opzicht van de importprijzen dan daalt de ruilvoet. Dit heet een verslechtering van
de ruilvoet.
Hulp
Om armere landen te helpen wordt er door de rijkere landen ontwikkelingshulp gegeven. Internationaal is er de
afspraak de dit 0,7% van het BBP moet zijn. De meeste landen geven echter veel minder. Op dit moment zit
Nederland op ongeveer 0,7% van het BBP.
Er kan de volgende indeling in hulp worden gemaakt:
1.
Bilaterale hulp vs. multilaterale hulp
bilaterale hulp: hulp van één land aan een ander land.
multilaterale hulp: hulp wordt gegeven via internationale organisaties als de VN en EU
Wereldbank, IMF.
2.
Gebonden hulp vs. ongebonden hulp;
gebonden hulp (project- sector- of noodhulp): de gelden worden gegeven met een specifiek
doel. De bestemming van de gelden wordt door de donor bepaald.
ongebonden hulp (programmahulp): de gelden worden gegeven aan de overheid van een land
die zelf kan bepalen waaraan het besteed gaat worden.
VWO economie 53
De huidige minister van ontwikkelingssamenwerking (Herfkens) wil toe naar meer multilaterale
programmahulp. Ze wil zich dan richten op landen met een gezond economisch beleid, dit zijn de
concentratielanden. Het voordeel hiervan is dat je met minder landen zaken doet dus betere afspraken kan
maken. Bovendien doe je alleen zaken met landen die het aardig doen en dus kunnen deze overheden zelf beter
beslissen waar het geld naar toe gaat.
Eén van de kritiekpunten op het ontwikkelingsbeleid is dat de rijkere landen aan de ene kant ontwikkelingshulp
geven, maar aan de andere kant hun markten afsluiten voor producten uit ontwikkelingslanden. Deze kritiek is
gebundeld in de kreet "trade not aid".
VWO economie 54
Module 5: module 5 geld en bankwezen
HOOFDSTUK 5.1 Inleiding
Geschiedenis van het geld.
Door middel van geld was het mogelijk om verregaande (externe) arbeidsverdeling door te voeren. Zonder geld
is het namelijk onmogelijk om iemand te vinden die schroefjes voor mij heeft en zelf een stift wil hebben.
Geld is een algemeen aanvaard ruilmiddel. Het heeft vier functies:
1.
2.
3.
4.
Ruilmiddel: je kan geld voor goederen ruilen
Rekeneenheid:
Oppotmiddel: je kan er niets mee doen (let op sparen = ruilen)
Betaalmiddel: je kan ook betalingen doen waar niets tegenover staat
Er zijn 2 soorten geld:
 chartaal geld: alle munten en bankbiljetten
 giraal geld: direct opvraagbaar tegoed bij de bank
Dus geld op een spaarrekening is geen geld want er kan niet mee betaald worden
De eigenschappen van geld: niet alles kan je als geld gebruiken, geld moet bepaalde eigenschappen hebben:
 Het is algemeen aanvaard
 Makkelijk deelbaar: bv goud kan je in verschillende hoeveelheden delen, dit maakt het betalen
makkelijker
 Het is hanteerbaar: olifanten ruilen moeilijk, ze zijn bovendien slecht deelbaar
 Waardevast: het product dat je gebruikt moet niet bederven
Vermogensmarkt:
Sommige mensen sparen, zodat dit geld weer kan worden uitgeleend. Het spaargeld is het aanbod op de
vermogensmarkt en de leningen is de vraag op de vermogensmarkt. De grote aanbieders op de vermogensmarkt
zijn de gezinnen die via institutionele beleggers (bv pensioenfondsen) sparen. De grote vragers zijn bedrijven en
de overheid. Banken spelen een bemiddelende rol hierin, ze lenen geld uit wat anderen bij hun hebben
ondergebracht.
De prijs die voor het lenen wordt betaald is de rente. Rente wordt gevraagd om verschillende redenen:
 Uitlenen brengt risico met zich mee: hoe langer het wordt uitgeleend hoe hoger het risico dus hoe hoger
de rente die wordt gevraagd.
 Inflatie: geldontwaarding zorgt ervoor dat het geld wat je hebt uitgeleend na verloop van tijd minder
waard is geworden. Mensen willen vergoed worden voor deze geldontwaarding. Dus hoe hoger de
inflatie hoe hoger de rente.
 Om deze reden wordt ook wel gekeken naar de reële rente: nominale rente – inflatie.
Rente heeft invloed op de hele economie:
 Invloed van rente op de bestedingen van mensen en bedrijven: als de rente stijgt zullen mensen en
bedrijven minder gaan lenen en dus besteden.
 Invloed van de rente op de inflatie: als de rente stijgt en de bestedingen afnemen zal de inflatie dalen.
 Als de rente hier hoger is dan in het buitenland zal dat veel buitenlandse beleggers aantrekken, de
kapitaalrekening van de betalingsbalans zal dus verbeteren.
 Invloed van de rente op de wisselkoers: als de rente hoog is trekt dat veel buitenlandse beleggers aan,
deze buitenlandse beleggers vragen euro’s, de koers van de euro zal gaan stijgen.
 Een hoge rente kan een groot beslag leggen op het overheidsbudget.
Inflatie kan door verschillende oorzaken optreden:
 Bestedingsinflatie: als mensen meer gaan besteden (er is overbesteding) zullen de prijzen gaan stijgen.
 Geïmporteerde inflatie: prijzen van buitenlandse producten stijgen, bijvoorbeeld door een wisselkoers
daling.
 Winstinflatie: bedrijven rekenen hogere winstmarges door, bijvoorbeeld omdat de concurrentie is
verminderd door fusies.
 Kosteninflatie: de stijging van de kosten wordt doorberekend in de prijzen.
VWO economie 55
Verschillende begrippen rond geld en banken:
 Geldmarkt (in ruime zin): dit is de vraag (lening) en aanbod (spaargeld) van vermogenstitels korter dan
2 jaar.
 Kapitaalmarkt: is de vraag en aanbod van vermogenstitels voor langer dan 2 jaar. Bijvoorbeeld
obligaties, en aandelen.
 Geldmarkt in enge zin is de geldmarkt tussen de banken en DNB. Door het veranderen van de
geldmarkt in enge zin wordt de geldmarkt in ruime gestuurd. Hier zal later op worden teruggekomen.
Liquiditeiten:
primaire liquiditeiten: het chartale en girale geld in handen van het publiek. Oftewel al het geld dat niet in
handen is van geldscheppende instellingen of van de centrale overheid.
Geldscheppende instellingen zijn de primaire banken en DNB.
primaire liquiditeiten samen = de maatschappelijke geldhoeveelheid
Primaire banken zijn banken die rekening courant rekeningen van klanten hebben. Alleen met deze rekeningen
kan namelijk geldschepping plaatsvinden. Secundaire banken zoals hypotheekbanken, trekken alleen
spaargelden aan. Alle algemene banken zijn primaire banken. Deze banken zijn de laatste 20 jaar sterk gegroeid
en zijn ook andere diensten zoals verzekeringen gaan aanbieden. (branche vervaging).
secundaire liquiditeiten Vorderingen van niet-geldscheppende instellingen op geldscheppende instellingen en
de centrale overheid met een oorspronkelijke looptijd korter dan twee jaar, die op vrij korte termijn zonder veel
kosten en zonder belangrijk koersverlies en masse in binnenlands geld kan worden omgezet (bijna geld).
Tot de secundaire liquiditeiten worden gerekend:
-korte termijndeposito's:Geld dat voor een termijn van minder dan 2 jaar is vastgezet.
-korte valuta tegoeden: Buitenlands geld op een rekening dat minder dan 2 jaar vaststaat.
-kort spaargeld: Spaargelden die gemiddeld minder dan 2 jaar als spaargeld wordt aangehouden
Je krijgt dan de volgende indeling:
Primair liquiditeiten massa (= maatschappelijke geldhoeveelheid = M1):
Chartaal en giraal geld in handen van het publiek
Binnenlandse liquiditeitenmassa:
Secundaire liquiditeiten (met de korte spaargelden) + primaire liquiditeiten
Geldhoeveelheid en geldschepping:
Een verandering van de geldhoeveelheid kan grote gevolgen hebben voor de economie. De centrale bank houdt
de geldhoeveelheid dan ook goed in de gaten. Zij doen dit aan de hand van de liquiditeitsquote: de verhouding
tussen het nationaal inkomen en M3. (M3 = binnenlandse geldhoeveelheid of liquiditeitenmassa = primaire +
secundaire liquiditeiten)
M3/Y = liquiditeitsquote. Als de liquiditeitsquote stijgt zijn er relatief veel binnenlandse liquiditeiten en is er
een inflatiedreiging
De bank moet dus weten hoeveel geld er in omloop is. Ze moeten goed in de gaten houden of de primaire en
secundaire liquiditeiten hoeveelheid niet te veel verandert. Een stijging van de hoeveelheid liquiditeiten brengt
namelijk het risico van inflatie met zich mee.
Voor het verzorgen van de geldomloop moet men onder andere goed weten of er genoeg chartaal geld in omloop
is om de betalingen soepel te laten verlopen. Hiervoor is het van belang om de samenstelling te kennen van de
primaire liquiditeiten massa.
Verandering in omvang en samenstelling van liquiditeiten
VWO economie 56
Samenstelling van de primaire geldhoeveelheid kan veranderen door het omzetten van giraal geld in chartaal
geld of omgekeerd, dit noemen we substitutie. Door bijvoorbeeld een contant bedrag te storten op je giro
rekening wordt de girale geldhoeveelheid vergroot en de chartale geldhoeveelheid verkleind.
De hoeveelheid primaire liquiditeiten kan op verschillende manieren veranderen (geldschepping,
geldvernietiging)
1.
Transformatie: Het omzetten van secundaire liquiditeiten in primaire liquiditeiten. Bijvoorbeeld je
spaarrekening laten bijschrijven op je rekening courant. Een ander voorbeeld is buitenlandse valuta
(tegoed) omzetten in euro’s (en laten bijschrijven op je rekening courant).
2.
Kredietverlening door geldscheppende banken: indien banken geld uitlenen gaat er geld van een
geldscheppende instelling naar het publiek er is dan sprake van geldschepping. Op het moment dat hij
de lening afbetaald is er sprake van geldvernietiging.
-
Een bijzondere vorm van deze kredietverlening is wederzijdse schuldaanvaarding: Iemand
leent geld bij de bank en laat dit bijschrijven op zijn rekening courant. Er is dan meer geld bij
het publiek. Aangezien de bank weet dat niet iedereen tegelijk zijn rekening courant geld zal
opvragen kan en mag hij een deel van dit geld weer uitlenen.
1.
Door export vergroot de binnenlandse liquiditeitenmassa want er gaan liquiditeiten van het buitenland
naar het Nederlandse publiek. Import verkleint de binnenlandse liquiditeitenmassa.
4.
Overheidsuitgaven/ontvangsten. Als de overheid van het publiek geld ontvangt daalt de
maatschappelijke geldhoeveelheid. Als de overheid geld uitgeeft stijgt de maatschappelijke
geldhoeveelheid.
Het is tegenwoordig lastig om de geldhoeveelheid te controleren voor de centrale banken doordat er heel veel
instroom en uitstroom van kapitaal is van en naar het buitenland.
liquiditeitspercentage van banken
Banken kunnen wat mensen op hun betaalrekening is gestort gedeeltelijk uitlenen, omdat ze weten dat mensen
het toch niet tegelijk komen ophalen. Door het uitlenen van dit geld vindt er geldschepping plaats. Om te zorgen
dat banken niet teveel geldscheppen en financieel gezond blijven is er een minimum liquiditeitspercentage. Dit
houdt in dat banken tenminste een bepaald percentage van hun rekening courant rekeningen in kas of bij DNB
moeten aanhouden. In het voorbeeld hieronder moeten ze tenminste een kwart van de RC gelden aanhouden in
kas of bij DNB
Voorbeelden: Een nieuwe primaire bank is opgericht, de eerste klanten komen en storten € 500 miljoen aan
contanten op zijn girorekening. De bank houdt f400 miljoen in kas en storten f100 miljoen op de rekening van de
bank bij de DNB. Je krijgt dan de volgende balans:
Substitutie:
D
Kas
Tegoed bij DNB
1-1-1997 Balans Bank X f1.000.000
400 Rekening Courant
100
C
500
Kas en het tegoed bij DNB zijn bezittingen en staan dus debet. De Rekening Courant is een schuld voor de bank
en staat dus credit.
Er heeft substitutie plaatsgevonden want er is chartaal geld omgezet in giraal geld. Er is niets met de
maatschappelijke geldhoeveelheid gebeurd, want de er is nog steeds f500 mln maar nu in girale vorm.
De bank kan een deel van het kasgeld en tegoed weer gebruiken om geld uit te lenen omdat hij weet dat nooit
alle klanten tegelijk hun geld van hun rekening courant zullen opvragen. Om te voorkomen dat er problemen
ontstaan omdat teveel mensen hun geld komen opvragen is er een minimum dat de bank in kas en op hun tegoed
moeten hebben staan. Dit is uitgedrukt als percentage van het rekening-courant bedrag (liquiditeitspercentage of
dekkingspercentage).
VWO economie 57
Als het liquiditeitspercentage 25% is betekent dit dat deze bank minimaal 125 miljoen in kas en op de het tegoed
bij de DNB moet hebben staan.
Liquiditeitspercentage:
kasgeld + tegoed bij DNB (ECB)
rekening-courantverplichtingen
x 100%
Je kan daarvoor ook een kruistabel gebruiken:
Kas + tegoed DNB (ECB)
Rekening Courant
(Minimum) dekkingspercentage
100%
Nu komen er mensen die geld willen lenen:
Het kasgeld + tegoed bij DNB moet minimaal 125 miljoen zijn. Dit betekent dat ze nog 375 miljoen mogen
uitlenen. Stel ze lenen 200 miljoen uit en keren dit uit in contanten. Je krijgt dan de volgende balans: (debiteuren
zijn mensen die lenen bij de bank)
D
Kas
Tegoed bij DNB
Debiteuren
1-1-1997 Balans Bank X f1.000.000
200 Rekening Courant
100
200
C
500
Het geld in handen van het publiek is veranderd met 200 miljoen.
De maatschappelijke geldhoeveelheid is gestegen, er is dus sprake van geldschepping. Nu zie je hoe
geldschepping werkt. Je kan ook zien dat de bank rekening courant rekeningen moet hebben om geld te kunnen
scheppen. Deze rekening courant rekeningen blijven namelijk geld in handen van het publiek. Als een bank
alleen spaarrekeningen heeft kan hij geen geld scheppen want het spaargeld hoort niet bij de maatschappelijke
geldhoeveelheid. Als er geld wordt gestort op een rekening is er sprake van geldvernietiging, als dit vervolgens
wordt uitgeleend is er sprake van geldschepping. Per saldo is M1 niet veranderd.
De ruimte voor extra chartale kredietverlening is: 175 (ga dit na!). Girale kredietverlening of wederzijdse
schuldaanvaarding kan echter veel groter zijn, dit komt omdat bij girale kredietverlening de dekkingsmiddelen
niet dalen want er wordt niets contant uitbetaald.
Het berekenen van de hoeveelheid die nog giraal kan worden uitgeleend:
Het totaal aan dekkingsmiddelen is: 300 miljoen het dekkingspercentage is 25% dit betekent dat tegenover 300
miljoen aan dekkingsmiddelen 1200 miljoen Rekening Courant mag staan. (300/1200)X100%=25%. De
rekeningcourant post kan dus stijgen met 700 miljoen gezien de huidige dekkingsmiddelen
Stel er komen nu nog mensen die voor dit bedrag giraal krediet willen. Dit houdt in dat ze een lening krijgen en
het geld storten op hun rekening-courant er is sprake van wederzijdse kredietverlening.
Je krijgt dan de volgende balans
D
Kas
Tegoed bij DNB
Debiteuren
1-1-1997 Balans Bank X f1.000.000
200 Rekening Courant
100
900
C
1200
Je ziet dat door girale kredietverlening de geldhoeveelheid veel sterker kan stijgen. De maatschappelijke
geldhoeveelheid is gestegen met 700 miljoen
Tot dusver heb je alleen maar een heel beperkt balans van een bank gezien. Hieronder is die wat uitgebreid. Hier
is ook de geldmarktkasreserve opgenomen. Dit is een instrument waarmee de centrale bank de primaire banken
kunnen sturen.
D
1-1-1997 Balans Bank X f1.000.000
C
VWO economie 58
Gebouwen
Kas
Tegoed bij DNB
Valuta’s
Debiteuren
Geldmarktkasreserve
-
50
200
100
25
200
5
Rekening Courant
Spaargelden
Korte termijndeposito’s
Spaargelden
500
30
20
30
Meer geldschepping zal waarschijnlijk leiden tot meer inflatie.
Hoe hoger de omloopsnelheid van het geld, oftewel hoe minder mensen geld lang in hun zak houden
(minder oppotten) des te hoger de inflatie.
Monetair beleid van DNB
Let op dit is geheel veranderd. Officieel moeten jullie het nog op deze manier kennen. Zo zal het echter niet meer
gevraagd worden. Op het examen zal het ECB beleid worden gevraagd, hier zal altijd een uitleg aan vooraf gaan.
Hieronder staat het beleid van de DNB/ECN. De belangrijkste taak van DNB (ECB) is het stabiliseren van de
interne waarde van de Euro.
3 functies van DNB:
1.
Circulatiebank
2.
Staatsbank
3.
Bank der banken
Uit deze functies ontstaan een aantal taken:
1.
In omloop brengen van bankbiljetten en stimuleren giraal betaalverkeer.
2.
Kassier van de staat, de overheid heeft een rekening bij DNB.
3.
Toezicht op het bankwezen.
4.
Bewaken van de interne waarde van de Euro.
5.
Bewaken van de externe waarde van de gulden. (deze taak is vervallen)
Het toezicht op het bankwezen bestaat uit verschillende soorten toezicht:
1.
Bedrijfs-economisch toezicht; is een bank een financieel gezond bedrijf.
2.
Structuur toezicht; is een fusie tussen banken wel toegestaan/gewenst.
3.
Toezicht op het kredietwezen; de geldhoeveelheid mag niet te sterk stijgen of dalen.
De externe waarde is de wisselkoers van de euro. De wisselkoers van de euro moest zoveel mogelijk stabiel zijn
t.o.v. vooral de dollar. Het beleid dat wordt gevoerd voor de stabilisatie van de wisselkoers wordt klein monetair
beleid genoemd. Door rente te verhogen kon de wisselkoers wat worden verhoogt en andersom.
Binnen de EU staat het bewaken van de interne waarde van de euro centraal.
De interne waarde van de euro stabiliseren houdt in dat DNB (ECB) probeert de inflatie laag te houden. Om te
voorkomen dat er inflatie optreedt probeert DNB (ECB) de geldhoeveelheid niet teveel te laten groeien. Dit beleid
heet groot monetair beleid.
DNB richtte zich de laatste jaren bijna alleen op het klein monetair beleid oftewel het stabiel houden van de
wisselkoers. De geldhoeveelheid blijkt namelijk slecht te beheersen doordat er veel geld van en naar het buitenland
stroomt. DNB kan hier moeilijk invloed op uitoefenen. ECB richt zich op het groot monetair beleid. Dit betekent
dat de ECB het beleid richt op prijsstabiliteit.
HOOFDSTUK 5.2 Monetair beleid van de ESCB
Het Europees Stelsel van Centrale Banken bestaat uit de nationale centrale banken van de deelnemende landen
en de Europese Centrale Bank. Alle centrale banken helpen mee bij de uitvoering van het beleid.
Doelstellingen van de ESCB
De belangrijkste doelstelling van de ESCB is het handhaven van de interne waarde van de Euro. Door het sturen
van de geldgroei moet de inflatie beneden de 2% blijven.
VWO economie 59
Een tweede doelstelling is het ondersteunen van het algemeen economisch beleid in de Europese Unie. Het is
dus mogelijk dat de ESCB de rente verlaagd in tijden van laagconjunctuur om de economieën te stimuleren.
De Nederlandsche Bank voert transacties uit met banken in opdracht van de ESCB. Om sturing te hebben op de
rente en daarmee de geldschepping is het noodzakelijk dat banken lenen bij DNB. Om dit te bereiken moeten de
banken een reserveverplichting aanhouden, dus eigenlijk pakt DNB daarmee dekkingsmiddelen af van de
banken. Banken komen daardoor krap bij kas te zitten en zullen gaan lenen bij DNB. De belangrijkste lening is
de basisherfinancieringstransactie, dit is een lening met een looptijd van twee weken. De rente die daarover
betaald wordt is de "refi-rente". Daarnaast kunnen de banken langere leningen krijgen, "de langlopende
herfinancieringstransacties".
Verdere sturing van de geldhoeveelheid vindt plaats door de overige open markttransacties. Door aan- en
verkoop van waardepapieren, deviezen en termijndeposito's kunnen de centrale banken de ruimte op de
geldmarkt sturen. Verkoop van bijvoorbeeld waardepapieren aan banken zorgt ervoor dat banken minder
dekkingsmiddelen hebben. Hierdoor komen de banken krapper bij kas te zitten en verkrapt dus de geldmarkt. De
geldschepping zal hierdoor afnemen.
Beleidsinstrumenten
1.
Open markt transacties
Open markt transacties zijn transacties op vrijwillige basis. De banken kunnen vrijwillig inschrijven op
de verschillende instrumenten. Hieronder staan deze verschillende open markt transacties.
a.
Leningen aan de banken.
Banken kunnen lenen bij de ESCB. Als de banken lenen bij ESCB heeft de ESCB de mogelijkheid om
de rente te sturen. De belangrijkste kredietmogelijkheid voor banken is de basis-herfinancierings
transactie (repo-transacties). Dit is te vergelijken met het contingent dat de Nederlandse banken bij
DNB konden lenen. De leningen kennen een looptijd van twee weken tegen de "refi-rente". De refirente is de belangrijkste rente, dit is de bodem waartegen de banken aan het publiek zullen uitlenen.
Een tweede kredietmogelijkheid zijn de langerlopende herfinancieringstransacties. Deze leningen
hebben een looptijd van drie maanden.
b.
Aan en verkoop van waardepapieren, deviezen en termijndeposito's.
Door verkoop van waardepapieren, deviezen en termijndeposito's verkrapt ESCB de geldmarkt. De
banken kopen bij ESCB en betalen hiervoor en krijgen een rentevergoeding. De banken komen dan dus
krapper bij kas te zitten. Op deze manier kan dus de geldhoeveelheid gestuurd worden. Aankoop geeft
precies het tegenovergestelde effect.
Een voorbeeld:
De geldmarkt is verruimd door loonbetaling van de overheid. Om de geldmarkt te verkrappen kan DNB
valuta swaps inzetten. Dit wil zeggen ze verkopen vreemde valuta aan de banken met de toezegging dat
ze dit over een aantal dagen weer tegen een bepaalde (hogere) prijs weer terugkopen. Het verschil
tussen de prijs van het verkopen en het terugkopen is de rente.
Als het gaat om een verkrapping van de geldmarkt voor langere tijd kan DNB ESCB-schuldbewijzen
verkopen aan de banken.
2.
Reserveverplichtingen
Reserveverplichtingen dienen om een structureel liquiditeitstekort bij banken tot stand te brengen.
Banken moeten een bepaald bedrag aanhouden bij DNB. Dit bedrag mag niet meetellen als
dekkingsmiddel. Dit betekent dus dat hierdoor banken krap bij kas komen te zitten en zullen aan lenen
bij DNB. Over de reserveverplichting wordt wel rente gegeven. De rent is de refi-rente, dezelfde rente
die banken moeten betalen over de basis herfinancieringstransactie.
3.
permanente faciliteiten
Als de banken voor hele korte tijd liquiditeiten tekort komen kunnen ze een lening voor bijvoorbeeld
een dag krijgen. Deze leningen heten "marginale beleningsfaciliteit". Als zij tijdelijk een
liquiditeitsoverschot hebben kunnen ze die plaatsen op een depositorekening.
Prijsstabiliteit binnen de economie heeft de volgende voordelen:
 Als de waarde van het geld teveel verandert geeft dat grote onzekerheid, dit is niet goed voor de
economie.
 Inflatie zal er voor zorgen dat mensen minder gaan sparen, het geld wordt toch minder waard
 Mensen gaan meer lenen en meer besteden, zodat er nog meer inflatie kan gaan optreden.
VWO economie 60


Mensen met geld op spaarrekeningen zien hun geld snel minder waard worden. Dit kan wel weer het
effect geven dat mensen weer wat voorzichtiger worden en juist weer wat minder besteden.
De concurrentiepositie van het bedrijfsleven wordt slechter want de prijzen van deze bedrijven worden
hoger.
VWO economie 61
VWO economie 62
Module 6: module 6 productie en inkomen
HOOFDSTUK 6.1 Inleiding
De productie van een land is gelijk aan het inkomen in een land. Om te meten hoe het economisch gaat wordt
vaak het reëel nationaal inkomen per hoofd genomen. Dit is de koopkracht van het inkomen per persoon. Het
geeft weer hoeveel er van het inkomen gekocht kan worden. De koopkracht dient vaak als maatstaf voor de
welvaart.
Berekeningen:
Reëel inkomen =
nominaal inkomen
X 100
prijs indexcijfer
Nominaal inkomen is inkomen in euro’s.
Dit is logisch want de hoeveelheid producten die je kan kopen is altijd het inkomen gedeeld door de prijzen.
(Reëel) inkomen per hoofd:
(Reëel) inkomen
Aantal inwoners
Een probleem is dat het reële inkomen per hoofd niet de echte welvaart meet want:
1.
Je telt niet alle productie mee:
Je weet namelijk niet de productie thuis. Wat je moeder in het huishouden doet draagt ook bij tot de
welvaart, maar je ziet het niet in de cijfers terug. Ander werk dat je niet terugziet in de cijfers zijn
vrijwilligerswerk (grijs circuit) en het zwartwerken.
2.
Je houdt geen rekening met behoeftes. Meer vrije tijd kan bijvoorbeeld wel de productie verminderen,
maar ook de welvaart vergroten.
3.
Je houdt geen rekening met externe effecten. Productie of consumptie kan gepaard gaan met
milieuvervuiling. De milieuvervuiling kan de welvaart verminderen.
In dit hoofdstuk staat de administratie van de economie als geheel centraal. Het gaat er hierbij bijvoorbeeld om
hoeveel er in een land als geheel wordt geconsumeerd, geproduceerd etc.
Structuur van de economie: Productiefactoren (1 t/m 3)
In de economie wordt onderscheid gemaakt tussen de productiekant (structuur) en de consumptiekant van de
economie.
De toegevoegde waarde is wat er gemaakt wordt in een land en dit is gelijk aan wat er wordt verdiend. Anders
gezegd: toegevoegde waarde is de waarde die een producent aan een product toevoegt door gebruik te maken
van de productiefactoren natuur, kapitaal, arbeid en ondernemersschap. De toegevoegde waarde wordt dan ook
uitgekeerd aan de productiefactoren arbeid, kapitaal, natuur en de rest gaat naar het ondernemersschap.
Productiefactor
Arbeid
Kapitaal
Natuur
Ondernemersschap
Beloning
Loon
Rente / huur
Pacht
Winst
Als de economie structurele problemen heeft wil dat zeggen dat de productiecapaciteit niet groot genoeg is, of
dat de productiefactoren niet de juiste kwaliteit hebben:
Voorbeelden:

te weinig machines
 slechte machines
 slecht geschoolde arbeid
 arbeid is te duur zodat er relatief weinig arbeid wordt ingeschakeld en de producten te duur worden.
Structurele werkloosheid is werkloosheid die ontstaat door de problemen aan de aanbodkant van de economie.
Oorzaken hiervan zijn:
VWO economie 63
-
Te hoge lonen; hierdoor verslechtert de concurrentiepositie. Bedrijven verplaatsen zich naar het
buitenland, waardoor de productiecapaciteit vermindert.
Bedrijven doen arbeidsbesparende investeringen, door automatisering kunnen arbeidsplaatsen verloren
gaan
Als belastingen stijgen zullen bedrijven zich niet zo snel hier vestigen, of bedrijven zullen wegtrekken.
Veranderingen in de productiecapaciteit (4 t/m 7)
De productiecapaciteit is de maximum hoeveelheid goederen die in een land kunnen worden gemaakt.
De grootte van de productiecapaciteit in een land hangt af van de kwalitiet en hoeveelheid productiefactoren.
Als er bijvoorbeeld maar weinig machines (kapitaal) in een land zijn zal de productiecapaciteit klein zijn. Ook
ontstaat er dan vaak structurele werkloosheid. Als er te weinig kapitaal is is de knelpuntsfactor kapitaal.
Voorbeeld knelpuntspfactor:
Arbeidsproductiviteit = € 30.000
Aantal arbeiders = 10 miljoen
Kapitaalproductiviteit = €0,40 per euro kapitaal
Kapitaal = 600 mrd
Je kan dan uitrekenen dat je met de hoeveelheid kapitaal maximaal 240 mrd kan producren, terwijl je met de
hoeveelheid arbeid maximaal 300 mrd zou kunnen produceren. Dit betekent dus dat de knelpuntsfactor kapitaal
is. Er zijn dan 60 mrd / 30.000 = 2 miljoen mensen werkloos.
Oplossingen voor de structurele problemen:
 Loonmatiging: hierdoor wordt de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland beter. Er zal hier
meer geïnvesteerd worden. De structurele werkloosheid zal dalen.
 Beter investeringsklimaat: gunstiger belastingstelsel voor bedrijven. Bedrijven zullen hier eerder gaan
investeren.
 Arbeidstijdverkorting: als iedereen wat korter gaat werken zullen er meer mensen worden aangenomen.
 Bedrijfstijdverlenging: als de bedrijven langer open zijn zullen de constante kosten per product dalen.
De concurrentiepositie zal daardoor verbeteren. Bedrijven zullen meer investeren in Nederland en de
structuurwerkloosheid zal afnemen.
Let op: op lange termijn let je op het capaciteitseffect van de investering. Dit wil zeggen dat de
productiecapaciteit wordt vergroot door investeringen. Op korte termijn let je alleen op het bestedingseffect (in
het boek wordt dit het inkomenseffect genoemd) van investeringen. Door investeringen nemen de bestedingen
toe, dit zal je zien in het volgende hoofdstuk over de vraagkant. Waar je ook mee rekening moet houden is dat er
een verschil is tussen de theoretische productiecapaciteit en de productiecapaciteit bij normale bezetting. De
capaciteit bij normale bezetting zal lager zijn omdat er bijvoorbeeld altijd machines kapot zijn, mensen ziek etc.
De particuliere investeringen kan je op verschillende manieren opdelen:
uitbreidingsinvesteringen
Netto investeringen
voorraadinvesteringen
Bruto investeringen
Afschrijvingen (vervangingsinvesteringen)
Alleen uitbreidingsinvesteringen vergroten de productiecapaciteit. Voorraadinvesteringen kunnen zowel positief
als negatief zijn. Negatieve voorraadinvesteringen wil zeggen dat de voorraad is gedaald.
Een andere indeling is het verschil tussen:
 Breedte investeringen; de productiecapaciteit wordt uitgebreid door meer van dezelfde machines te
nemen. De arbeidsproductiviteit verandert hierdoor niet.
 Diepte investeringen; de productiecapaciteit wordt uitgebreid met betere machines. De
arbeidsproductiviteit zal toenemen
Ook moet je een indeling naar soorten kapitaalgoederen kennen;
 Vlottende kapitaalgoederen gaan 1 productieproces mee, bijvoorbeeld grondstoffen
VWO economie 64

Vaste kapitaalgoederen gaan meer dan 1 productieproces mee, bijvoorbeeld machines, gebouwen etc.
HOOFDSTUK 6.2 Nationale grootheden
De toegevoegde waarde wordt gemaakt door de productiefactoren natuur, kapitaal, arbeid en ondernemersschap.
Kapitaal is echter aan slijtage onderhevig en op kapitaal wordt daarom afgeschreven. Het bedrag van de
afschrijvingen moet dus van het Bruto Binnenlands Product worden afgetrokken om het Netto Binnenlands
Product te krijgen.
Deze netto toegevoegde waarde is gelijk aan de primaire inkomens in een land. De toegevoegde waarde wordt
immers gemaakt door de productiefactoren en die worden daarvoor beloond met een primair inkomen.
Het Netto Binnenlands Product is dus gelijk aan het Netto Binnenlands Inkomen.
Kijk bijvoorbeeld naar Stebo. Indien de directie besluit de volledige toegevoegde waarde te besteden aan lonen,
intrest en pacht –ervan uitgaande dat de winst nihil (0) is–, ontstaat er over een aantal jaren een probleem.
Immers, na een aantal jaren zijn tafels toe aan vervanging. Een deel van de toegevoegde waarde zal apart moeten
worden gehouden om de waardevermindering van de tafels op te vangen. Dit noemen wij de afschrijvingen.
Bruto Binnenlands Product (het BBP) – afschrijvingen = Netto Binnenlands Product (het NBP)
Het Netto Binnenlands Product is volledig te gebruiken om de productiefactoren te belonen.
loon
pacht
intrest
winst
NBP
afschrijving
+ afschrijving
BBP
Er zijn niet-ingezetenen die in Nederland hun productiemiddelen inzetten. Je kunt dan denken aan iemand die in
Duitsland woont en in Nederland werkt maar veel belangrijker zijn bijvoorbeeld buitenlandse aandeelhouders die
in Nederlandse bedrijven hebben belegd. Andersom gebeurt natuurlijk ook.
Het Bruto Nationaal Product is de toegevoegde waarde die wordt gerealiseerd door ingezetenen van Nederland.
Oftewel:
Bruto Binnenlands Product+Primair ink.uit het buit.–Primair ink. naar buit.=Bruto Nationaal Product
Een volgend probleem: de goederen moeten we meten in prijzen. Als we de prijzen meten door te kijken hoeveel
de verkoper voor het product krijgt, meten we het BBP “tegen factorkosten”. Je kan echter ook kijken hoeveel er
voor een product wordt betaald. De marktprijs is inclusief overheidsinvloed terwijl de ondernemer de prijs
exclusief overheidsinvloed ontvangt. Het verschil tussen die twee zit in de kostprijsverhogende belastingen en
kostprijsverlagende subsidies. Door belastingen worden de prijzen hoger, door subsidies natuurlijk lager dus:
Netto Binnenlands Product tegen factorkosten (NBP t.f.)
Kostprijsverhogende belasting
Kostprijsverlagende subsidies
Netto Binnenlands Product tegen marktprijzen (NBP t.m.)
+
-
VWO economie 65
Samenvattend: LEREN!!!
Bruto naar Netto
Binnenlands naar Nationaal
Factorkosten naar Marktprijzen
- afschrijvingen
+ primair inkomen uit buitenland
- primair inkomen naar buitenland
+ kostprijsverhogende belasting
- kostprijsverlagende subsidies
Een voorbeeld van een berekening:
(X miljarden)
Totale productie
Tussenleveranties
Bruto Binnenlands Product
Primair inkomens uit het buitenland
Primair inkomens naar het buitenland
Bruto Nationaal Product (BNP)
Afschrijvingen
Netto Nationaal Product (NNP tegen factorkosten) of Nationaal Ink. tegen factorkosten
Kostprijsverhogende belasting
Kostprijsverlagende subsidies
NNP tegen marktprijzen / Nationaal inkomen tegen marktprijzen
F 250,-F 50,-F 200,-F 20,-- +
F 10,-- F 210,-F 5,-- F205
F 10
+
F 4,-- F 211,--
-
We hebben gezien dat de toegevoegde waarde van bedrijven makkelijk gemeten kan worden door de verkopen
op te tellen en daarvan de tussenleveranties af te halen.
Bij de overheid is de toegevoegde waarde lastiger te berekenen omdat er voor veel overheidsdiensten geen
prijzen beschikbaar zijn. Daarom wordt de Netto toegevoegde waarde van de overheid berekend door de
ambtenarensalarissen op te tellen. De Bruto toegevoegde waarde van de overheid wordt berekend door de Netto
toegevoegde waarde van de overheid te vermeerderen met de afschrijvingen van de overheid.
VWO economie 66
Kringloop (26-29)
In de vorige paragrafen heb je de berekening gezien van het nationaal inkomen of nationaal product. Op twee
manieren kan je dit berekenen: je telt alle primaire inkomens bij elkaar op of je telt alle productie in een land bij
elkaar op. Inkomen en productie zijn in een land altijd aan elkaar gelijk. Een derde manier om de het nationaal
product of inkomen te meten is het optellen van alle bestedingen. Wat er in het land is besteed moet tenslotte ook
geproduceerd zijn. Hieronder staan 3 verschillende categorien; overheidsbestedingen, investeringen en
consumptie.
Overheidsbestedingen:
Wat betreft de bestedingen van de overheid moet je goed opletten dat dit niet gelijk is aan de overheidsuitgaven.
Overdrachtsuitgaven (uitkeringen etc.)
Overheidsuitgaven
`
Overheidsinvesteringen
Overheidsbestedingen
Overheidsconsumptie (ambtenarensalarissen, overige)
De bestedingen leggen beslag op productiefactoren. Bij overdrachtsuitgaven wordt er niet door de overheid
besteed maar door degene die de uitkering ontvangt. De hoogte van de overheidsbestedingen worden politiek
bepaald.
Investeringen:
De investeringen worden beïnvloedt door:
 kosten: van hogere kosten worden de investeringen onrendabeler. Het wordt onaantrekkelijker om in
Nederland te investeren.
o Rentekosten: hoe hoger de rente des te duurder wordt het om in Nederland te investeren.
o Loonkosten: een hoger loon maakt de winsten lager dus investeren onaantrekkelijker.
o Afzetverwachtingen: als je dit jaar veel denkt te gaan verkopen dan ga je meer investeren.
Vaak wordt deze toekomstverwachting gebaseerd op het afgelopen jaar.
Verder moet je nog weten waar investeringen uit bestaan
Vervangingsinvesteringen (= afschrijvingen)
Bruto-investeringen
Uitbreidingsinvesteringen
Netto-investeringen
Voorraadmutaties (vlottende activa)
Consumptie:
De hoogte van de consumptie hangt af van:
 Inkomen: hoe hoger het reële inkomen des te hoger de consumptie.
 Verwachtingen, als de verwachtingen positief zijn zal men meer gaan consumeren.
 Rente, als de rente laag is zal men meer gaan lenen om te consumeren.
De bestedingen zijn altijd gelijk aan de productie want:
Stel er wordt voor € 100,-- geproduceerd en voor € 80,-- geconsumeerd en men wil voor € 10,-uitbreidingsinvesteringen doen. Dit betekent dat er voor € 10,-- aan goederen overblijft, de voorraden nemen dus
toe met € 10,-- waardoor het totaal aan netto investeringen € 20,-- zijn.
De bestedingen zijn dus gelijk aan de productie! (achteraf bekeken)
Je wist al dat Nationaal inkomen (Y)= Netto Nationaal Product
Y = C + I + O + E – M (ga dit na let op: I zijn de Netto investeringen!!)
Productie = bestedingen
Met het inkomen kan je 3 dingen doe: consumeren, belasting betalen en de rest spaar je dus geldt ook:
Y=C+B+S
VWO economie 67
Combineer je deze twee dan krijg je:
C+B+S=C+I+O+E–M
Oftewel
(S - I) + (B - O) = (E – M)
(S – I) = particulier spaarsaldo Nationaal spaarsaldo
(B – O) = overheidssaldo
(E – M) = saldo lopende rekening van de betalingsbalans (nationaal spaarsaldo)
Dus: 1)Wanneer (S – I) > 0 is sprake van een particulier spaaroverschot.
2) Wanneer (B – O) > 0 is sprake van een overheidsoverschot.
3) Wanneer (S – I ) + ( B – O) > 0 is sprake van een nationaal overschot.
4) Wanneer (S –I) + (B – O) > 0 moet gelden dat (E - M) > 0. (E – M) > 0
5) Het nationaal spaaroverschot = overschot op de lopende rekening.
Een overschot op de lopende rekening in geval van een nationaal spaaroverschot is ook logisch, want als er meer
wordt geproduceerd dan besteed (spaaroverschot), betekent dit dat er meer goederen en diensten naar het
buitenland zijn gegaan dan naar Nederland is toegekomen
6.2.1 Kringloop van de economie*
De economie kan je ook schematisch weergeven op de volgende manier:
overheid
B
O-B
O
Y
gezinnen
bedrijven
C
E
I
S
financiële
instellingen
M
E-M
buitenland
VWO economie 68
Je Moet bij de kringloop goed in de gaten houden dat het om geldstromen gaat. Bij bedrijven wordt
geproduceerd. Zij betalen vervolgens de productiefactoren uit in de vorm van winst interest loon pacht en huur
(Y). De consumenten kopen goederen bij de bedrijven ( C ) , sparen een deel van het inkomen (S) en betalen
belasting (B). De overheid kan een deel van de besparingen gebruiken om te lenen (O-B) en de bedrijven kunnen
het spaargeld lenen om te investeren. Als Y (de productie) groter is dan de consumptie, investeringen en de
overheidsbestedingen betekent dit dat er een nationaal spaarsaldo is. Er moeten dan dus netto goederen, diensten
of inkomen naar het buitenland gaan. (E-M)
HOOFDSTUK 6.3 Staat van middelen en bestedingen (30-32)
In de staat van middelen en bestedingen staat bij de middelen waar de producten/diensten vandaan komen,
namelijk uit de productie (Y) en van de importen (M). Aan de andere kant staat waar de producten/diensten heen
zijn gegaan (bestedingen)
Hieronder staat een samenvatting van de staat van middelen en bestedingen van de Nederlandse economie over
1994.
Middelen (Y+M)
Bestedingen (C+I+O+E)
Looninkomen onderneming
289,40
Totale consumptie
433,40
Overig primair inkomen bedr.
160,80
Waarvan particulier (C)
350,65
Primair inkomen overheid
70,80
overheid (O)
82,75
Saldo primair inkomen buitenland
4,6 + Bruto investeringen (I + afschrijvingen) door
Netto nationaal product
bedrijven in:
tegen marktprijzen (Y)
525,60
a. woningen
25,90
Afschrijvingen:
b. overige vaste activa
91,90
a. bedrijven
61,30
c. voorraden
2,40
b. overheid
3,90
120,20
totaal afschrijvingen
65,20
Bruto investeringen door
de overheid
13,10
Totale bruto investeringen
133,30
Bruto nationaal product
Totale nationale bestedingen 566,70
tegen marktprijzen 590,80
Invoer(M):
Uitvoer (E):
a. goederen
307,55
a. goederen
321,35
b. diensten
43,40
b. diensten
55,20
c. primaire inkomens
37,85
c. primaire inkomens
36,35
Totaal invoer
388,80
Totaal uitvoer
412,90
Totaal
979,60
Totaal 979,60
Alle bedragen luiden in miljarden guldens
De middelen geven aan waar de beschikbare middelen vandaan zijn gekomen. Dit komt uit productie (NNP), uit
afschrijvingen en er zijn goederen uit het buitenland gehaald.
Bij de bestedingen staat waar de middelen aan besteed zijn, zij worden geconsumeerd en geïnvesteerd. Een deel
van de middelen (goederen en diensten) gaat naar het buitenland. Dit is te vinden onder het kopje uitvoer.
Primaire inkomens bij uitvoer zijn inkomens die naar Nederland toegaan. Je moet het zo zien, de verkoop
(uitvoer) van bijvoorbeeld je arbeid is een inkomsten.
VWO economie 69
HOOFDSTUK 6.4 Algemene inleiding Keynes
John Maynard Keynes leefde van 1883 tot 1946. Hij was één van de belangrijkste economen van deze 20ste
eeuw. Hij heeft de economische theorie sterk beinvloed en was één belangrijke adviseurs voor de Engelse
regering. In dit hoofdstuk wordt de gedachte van Keynes uitgelegd, met behulp van een model. Een model is een
simpele voorstelling van de werkelijkheid, die wordt gebruikt voor analyse (uitleg), beleidsvoorbereiding en
voorspellingen. De modellen die je in dit hoofdstuk zal zien
6.4.1 Voorgangers van Keynes: de klassieken
De klassieken hadden een groot vertrouwen in de markt. Door het prijsmechanisme zou volgens de klassieken
alles verkocht kunnen worden wat geproduceerd wordt. Deze gedachtegang is samengevat in:
De wet van Say: Elk aanbod schept zijn eigen vraag.
De productie is altijd maximaal (Wmax of Ymax) of anders gezegd, de productiecapaciteit wordt altijd volledig
benut. Je spreekt hier over de productiecapaciteit bij normale bezetting. Je moet bij productiecapaciteit een
onderscheid maken tussen de capaciteit bij normale bezetting en de theoretisch maximale productiecapaciteit. Je
kan bijvoorbeeld door tijdelijk over te werken en geen onderhoud aan machines te plegen boven de capaciteit bij
normale bezetting uitkomen. Dit kan echter maar tijdelijk.
Keynes draaide de wet van Say om en maakte er het volgende van:
Keynes: De vraag bepaalt het aanbod.
Dit wil zeggen dat de ondernemers proberen hun productie af te stemmen op de hoeveelheid die men in een land
zal willen besteden (effectieve vraag). Indien de ondernemers de juiste hoeveelheid hebben geproduceerd is er
spraken van inkomensevenwicht:
Oftewel: de productie (W of Y) = de effectieve vraag (EV)  inkomensevenwicht
De conclusie is dan dat er binnen de economie evenwicht kan zijn op elk niveau van Y en niet meer alleen bij
Ymax.
Belangrijke Begrippen:
Als het inkomensevenwicht lager is dan Ymax:
Als het inkomensevenwicht hoger is dan Ymax:
Als het inkomensevenwicht gelijk is aan Ymax:
onderbesteding: er is conjuncturele werkloosheid
overbesteding: er komt inflatie.
bestedingsevenwicht: de voorgenomen bestedingen zijn
gelijk aan de normale productiecapaciteit
Zie goed het verschil tussen bestedingsevenwicht en inkomensevenwicht!!
Je ziet hier ook vaak het begrip bezettingsgraad terugkomen. De bezettingsgraad is de mate waarin de
productiecapaciteit wordt gebruikt. Bij onderbezetting ligt dat in ieder geval beneden de 100%.
6.4.2 Ex-post en ex-ante
De effectieve vraag is ex-ante oftewel vooraf bekeken. Dit wil zeggen dat er evenwicht is indien de
ondernemingen de effectieve vraag goed hebben ingeschat, ze zijn precies zoveel gaan produceren als dat men
wil besteden.
Ex post (achteraf bekeken) zijn de bestedingen altijd gelijk aan de productie. Als er meer wordt geproduceerd
dan besteed, krijgen de bedrijven extra voorraden (gedwongen investeringen) zodat achteraf de productie en de
vraag gelijk zijn aan elkaar. Dit is logisch want de productie kan alleen of worden verkocht of in voorraad
worden gehouden en dit zijn beide bestedingen.
VWO economie 70
Het model
Afkortingen:
Y
W
E.V.
C
I
O
E
M
B
c
m
b
Ymax of Wmax
Aa
Ap
Nationaal inkomen
Productie
Effectieve vraag
Consumptie
Investeringen
Overheidsbestedingen
Exporten
Importen
Belastingen
marginale consumptiequote
marginale importquote
marginale belastingquote
productiecapaciteit
beroepsbevolking
arbeidsproductiviteit
Definities:
Definitievergelijking = vergelijking die altijd waar is omdat het zo is gedefinieerd (W = Y)
Gedragsvergelijking = vergelijking die gedragingen van bedrijven en mensen weergeven.
Evenwichtsvergelijking = vergelijking die weergeeft wanneer het model in evenwicht is (W = EV)
Autonomen = Het deel van de vergelijking dat niet afhankelijk is van het inkomen
Geïnduceerd = Het deel van de vergelijking dat afhankelijk is van het inkomen
Exogenen = Buiten het model bepaalde grootheden.
Endogenen = Grootheden die binnen het model worden bepaald.
Voorbeeld:
I = I0
Dit betekent dat we de investeringen als exogeen beschouwen, oftewel ze zijn niet
afhankelijk van Y. Ze zijn bijvoorbeeld afhankelijk van de
toekomstverwachtingenen rentestand, maar dit zie je niet terug in dit model. C is
endogeen want C is wel afhankelijk van Y.
Of:
C = ¾ (Y-B) + 15
Dit betekent dat de consumptie afhankelijk is van het besteedbaar inkomen dit
noemen we het geïnduceerde deel ( ¾ is de marginale consumptiequote) maar dat er
ook een deel autonoom is (15). Dit deel hangt dus van andere zaken af dan het
inkomen. Indien je inkomen nihil is, consumeer je toch, bijvoorbeeld door geld te
lenen.
6.4.3 Model zonder overheid en buitenland(33-37)
P.S. Het besteedbaar inkomen is het inkomen na belastingen (Y-B).
Hieronder wordt een voorbeeld gegeven van het volledige model, maar eers gaan we naar een model kijken
zonder overheid en buitenland. Zonder overheid of buitenland bestaat het
EV = C + I
zonder overheid of buitenland bestaan de bestedingen uit investeringen en consumptie
We hadden gezien dat bedrijven zullen proberen evenveel te produceren als men wil gaan besteden (E.V.). Dit
inkomensevenwicht is datgene dat je steeds uitrekent bij het oplossen van het model. Je wilt dus weten bij welke
productie de economie in evenwicht is. Let op dit kan dus onder Wmax liggen (zie boven)!
In een formule:
W = E.V.
(de evenwichtsvergelijking: er is inkomensevenwicht als de producte gelijk is aan de EV)
Y=W
(definitievergelijking: dit is altijd waar)
Stel de consumptie functie en investeringsfunctie zien er als volgt uit:
C = ¾ Y + 100
I = 50
De C en I zijn gedragsvergelijkingen want het geeft het gedrag van bedrijven en consumenten weer.
VWO economie 71
Met dit model kan je uitrekenen wat het evenwichtsinkomen zal zijn want:
Y = EV
Y = ¾ Y + 100 + 50
¼ Y = 150
Y = 600
Bij een Nationaal inkomen van 600 is dus de productie gelijk aan de EV. Dit is het evenwichtsinkomen.
6.4.4 Model met arbeidsmarkt (38-40):
Het model uit de vorige praragraaf gaan we nu uitbreiden met een arbeidsmarkt.
W = E.V.
Y=W
C = ¾ Y + 100
I = 50
Y* = 0,40* K
AV* = Y*/a
AV = Y/a
AA = 11 miljoen
U = AA – AV
a = 60.000
K = 1600 miljard
Opmerking: de gebruikte symbolen hebben de volgende betekenis:
EV = effectieve vraag
Y* = productiecapaciteit
C = particuliere consumptie
K = kapitaalgoederenvoorraad
I = particuliere investeringen
AV* = maximale arbeidsvraag
O = overheidsbestedingen
AV = arbeidsvraag
E = export (lopende rekening)
AA = arbeidsaanbod
M = import (lopende rekening)
Us = structuurwerkloosheid
W = nationaal product
Uc = conjunctuurwerkloosheid
B = overheidsontvangsten
U = totale werkloosheid
c, b, m: coëfficiënten
a = arbeidsproductiviteit
suffix o: autonome grootheid
k = kapitaalproductiviteit
Bereken in de linkerkant van het model opnieuw het inkomensevenwicht (antw: 600)
Vervolgens kan je aan de andere kant van het model zien wat dit betekent voor de arbeidsmarkt:
De arbeidsvraag bij een Y van 600 is 10 miljoen (600 miljard / 60.000). Er zijn dus 1 miljoen mensen werkloos.
De maximale productie (bestedingsevenwicht) is bij een inkomen van: 1600 miljard * 0,4 = 640 mrd. Het
inkomensevenwicht ligt dus lager dan de productiecapaciteit. Er is dus sprake van onderbesteding. Er is sprake
van een onderbesteding van 40 miljard en dus van een conjuncturele werkloosheid van:
40 miljard/60.000 = 666.667 mensen. De rest: 333.333 mensen zijn structureel werkloos. Deze mensen zijn ook
niet aan het werk bij bestedingsevenwicht. De knelpuntsfactor in dit model is kapitaal.
6.4.5 Model met buitenland en overheid
Het model wordt nu uitgebreid met het buitenland en de overheid. Het model wordt daardoor moeilijker door te
rekenen maar niet echt anders.
De bestedingen in een land uit bestaan:
E.V. = C + I + O + E - M (definitievergelijking)
De bestedingen in een land zijn dus gelijk aan de consumptie + investeringen + overheidsbesteding + de
hoeveelheid die het buitenland vraagt (exporten) - importen (een deel van de C,I,O wordt niet in het binnenland
besteed maar in het buitenland dit moet ervan af).
Om het model op te lossen moet je weten hoe C,I,O,E en M eruit zien.
VWO economie 72
Het volledige model kan er dan zo uitzien:
Algemeen
W=Y
(definitievergelijking)
EV = C+I+O+E-M
(definitievergelijking)
EV = W
(evenwichtsvergelijking)
C = c(Y-B) + C
(gedragsvergelijking)
I = I0
(gedragsvergelijking)
O = O0
(institutionele vergelijking)
E = Eo
(gedragsvergelijking)
M = mY + M0
(gedragsvergelijking)
B = bY + Bo
(institutionele vergelijking)
Voorbeeld
W=Y
EV = C + I + O + E – M
EV = W
C = ¾ (Y-B) + 60
I = 40
O = 60
E = 30
M = ¼ Y + 10
B = 1/3 Y – 12 (Bo = – 12)
Het model oplossen
Hieruit volgt:
Y = C+I+O+E-M
Nu ga je de verschillende vergelijkingen invullen
Y = ¾ (Y-B) + 60 + 40 + 60 + 30 – (¼ Y + 10)
Nu nog B invullen:
Y = ¾ (Y- (1/3Y – 12)) + 60 + 40 + 60 + 30 – (¼ Y + 10)
Haakjes wegwerken:
Y = ¾ Y- ¼ Y – 9 + 60 + 40 + 60 + 30 – ¼ Y – 10
Y naar 1 kant
Y – ¾ Y + ¼ Y + ¼ Y = 171
¾ Y = 171
_
Y = 228 inkomensevenwicht
W=Y
EV = C + I + O + E – M
EV = W
C = ¾ (Y-B) + 60
I = 40
O = 60
E = 30
M = ¼ Y + 10
B = 1/3 Y – 12
Vervolgens 
Probeer dit zelf na te rekenen.
6.4.6 Instrumenten van economisch beleid
Keynes kwam tot zijn theorie in de jaren '30 ten tijde van de grote depressie. Door de crisis op de beurs kwam er
ook minder vraag naar goederen waardoor er minder werd geproduceerd (herinnering: men produceert volgens
Keynes evenveel als er gevraagd wordt). Er raakte mensen werkloos waardoor er nog minder werd gevraagd.
Keynes had een simpele oplossing voor dit probleem: de overheid moest zelf meer gaan besteden, of moest de
belastingen gaan verlagen. Hierdoor stijgen de bestedingen en verdwijnt de onderbesteding. Dit is in beperkte
mate ook in Nederland geprobeerd, in die tijd heeft de overheid bijvoorbeeld het Amsterdamse bos laten
aanleggen. Hierdoor stijgt het inkomen van de werklozen die bij dit project werden ingezet. Niet alleen het
inkomen van de ex-werklozen steeg maar ook bijvoorbeeld van de bakker waar de ex-werklozen een deel van
hun geld gingen besteden. Het totale inkomen stijgt dus sterker dan de besteding van de overheid!
Dit heet het multiplier effect. (to multiply is vermenigvuldigen)
De sterkte van dit effect is afhankelijk van hoeveel de ex-werklozen van hun extra inkomen extra gaan besteden
in het binnenland. Een deel van het inkomen wordt namelijk niet in het binnenland besteed maar gaat naar de
besparingen, de importen en de belastingen. (spaarlek, importlek, belastinglek).
6.4.7 Schematische weergave van de multiplier:
Stel dat Oo wordt verhoogd:
Oo  → EV → W dusY
→ C  →EV → W dus Y
S (spaarlek)
B (belastinglek)
M (importlek)
Of bijvoorbeeld B0 gaat laag
B0   C  EV   W dus Y 
S (spaarlek)
B (belastinglek)
M (importlek)
→
C  EV  W dusY 
S (spaarlek)
B (belastinglek)
M (importlek)
C → EV → etc.
S
B
M

C  EV  etc.
S
B
M
Hoe meer er weglekt des te lager is het multiplier effect.
6.4.8 Het uitrekenen van het multiplier-effect:
Bij het multiplier-effect willen we weten hoeveel het inkomen verandert indien één van de autonomen verandert
Om hier achter te komen moet je een vergelijking krijgen die er als volgt uitziet:
VWO economie 73
Y = m1C0 + m2I0 + m3O0 + m4E0 + m5M0 + m6B0
Stel je krijgt de volgende vergelijking:
Y = 2C0 + 2I0 + 2O0 + 1,5E0 - 2M0 - 1,5B0
Dit betekent dus dat als de autonome consumptie stijgt met bijv. F100,-- het nationaal inkomen stijgt met f200.
Indien de Autonome importen stijgen met f100,-- dan daalt Y met f200,-- etc.
Het komt ook voor dat deze vergelijking op de volgende manier wordt geschreven:
Co Io  Eo  Oo  cBo
1  c  bc  m
De multiplier is dan voor Co, Io, Eo, Oo:
1
1  c  bc  m
Voorbeeld hoe je het zou kunnen uitrekenen:
Je komt er dus als volgt achter: los het model op maar vul de bedragen van de autonomen nog niet in.
Voorbeeld van het uitrekenen van de Multiplier (je hoeft dit niet zelf te kunnen)
Model:
W=Y
EV = C + I + O + E – M
EV = W
C = ¾ (Y-B) + C0
I = I0
O = O0
E = E0
M = ¼ Y + M0
B = 1/3 Y + B0
Het uitrekenen van de multiplier:
Y = C+I+O+E-M
Nu ga je de verschillende vergelijkingen invullen
Y = ¾ (Y-B) + C0 + I0 + O0 + E0 – (¼ Y + M0)
Nu nog B invullen:
Y = ¾ (Y- (1/3Y – B0)) + C0 + I0 + O0 + E0 – (¼ Y + M0)
haakjes wegwerken:
Y = ¾ Y- ¼ Y – ¾ B0 + C0 + I0 + O0 + E0 – ¼ Y – M0
Y naar 1 kant
Y – ¾ Y + ¼ Y + ¼ Y = – ¾ B0 + C0 + I0 + O0 + E0 – M0
¾ Y = – ¾ B0 + C0 + I0 + O0 + E0 – M0
delen door een breuk is vermenigvuldigen met omgekeerde:
__
Y = -1 B0 + 4/3 C0 + 4/3 I0 + 4/3 O0 + 4/3 E0 – 4/3 M0
Conclusie:
In dit model heb je dus de volgende multipliers:
Voor B0 is multiplier –1
Voor C0 ,I0 ,O0 ,E0 is de multiplier 4/3
Voor M0 is de multiplier –4/3
Dus:
Als B0 stijgt met 100 daalt Y met 100
Als C0 ,I0 ,O0 ,E0 stijgt met 100 stijgt Y met 133
Als M0 stijgt met 100 daalt Y met 133
Ga zelf na dat de hoogte van de multiplier afhankelijk is van
de hoogte van de marginale consumptiequote (3/4), dus de
marginale spaarquote, de marginale importquote (1/4) en de
marginale belastinquote (1/3). Je ziet dus het spaarlek,
importlek en belastinglek terug in de vergelijking.
Voorbeeld met het rekenen met de multiplier:
De evenwichtsvergelijking is herschreven tot:
Y* = 0,10* K
Y = -1 B0 + 4/3 C0 + 4/3 I0 + 4/3 O0 + 4/3 E0 – 4/3 M0
AV* = Y*/a
B = 10
AV = Y/a
Co = 30
AA = 5 miljoen
Io = 60
U = AA – AV
Oo = 15
a = 30.000
Eo = 15
K = 1460 miljard
Mo = 6
Er is dus evenwicht bij: - 10 + 40 + 80 + 20 + 20 - 8 =
Y = 142
De productiecapaciteit is 146 miljard, het inkomensevenwicht is 142, er is dus een onderbesteding van 4. Wil de
overheid de conjuncturele werkloosheid wegwerken kunnen ze de belasting verlagen of de overheidsbestedingen
VWO economie 74
verhogen. Dan kijk je naar de multipliers: de multiplier van Bo = -1 en die van Oo = 4/3. Dit betekent dus dat als
de belastingen met 1 worden verhoogd Y met 1 dalen. Als de overheidsbestedingen met 1 stijgen zal Y met 4/3
stijgen. Als de overheid de onderbesteding wil bestijden kunnen ze twee dingen doen:
2.
De autonome belastingen laten veranderen met 4/-1 = -4
3.
De autonomie overheidsbestedingen laten veranderen met 4 / 4/3 = 3
Je ziet aan de multipliers dat Y sterker reageert op de overheidsbestedingen dan op de belastingen. Dit komt
omdat het spaarlek groter is van de belastingen. Als mensen belastingverlichting krijgen wordt daar een deel
direct van gespaard.
Effectieve vraag
(2)
(1)
Y
Y Ymax
werkgel. (3)
Werkg max.(4)
Aa(5)
Werkgelegenheid
Y = inkomensevenwicht oftewel 142 dit ligt beneden Ymax. Als de overheid de bestedingen verhoogt of
belastingen verlaagt verschuift de EV lijn van 2 naar 3. Het evenwichtsinkomen gaat dan omhoog naar Y max.
In de onderste grafiek kun je aflezen hoeveel de werkgelegenheid is. De werkgelegenheid in de uitgangssituatie
(3) (Y = 142) is 4.733.333. De bij Y max (146) is de werkgelegenheid 4.866.666 (4). De conjuncturele
werkloosheid is dus 133.333. De structurele werkloosheid is 5.000.000 (5) – 4.866.666 = 133.333
6.4.9 model anders beschreven:
De evenwichtsvergelijking zag er tot dusver zo uit:
Y=C+I+O+E–M
Je kunt dit ook anders opschrijven:
Aangezien gezinnen met het inkomen alleen kunnen consumeren, sparen of belasting betalen kun je Y ook als
volgt opschrijven:
Y=C+B+S
Oftewel:
C + B + S = C + I +O + E – M
Oftewel:
S + B + M = I + O + E en dus
(S-I) + (B-O) = (E-M) of
(I-S) + (O-B) + (E-M) = 0
Dit kun je dan op dezelfde manier oplossen als de "normale" evenwichtsvergelijking.
Let op de spaarfunctie:
VWO economie 75
Indien de consumptiefunctie luidt:
C = ¾ (Y-B) + 60
Dan is de spaarfunctie:
S = ¼ (Y-B) – 60
(want: S = (Y-B) – C)
_
Y is het oude evenwichtsinkomen. Er is dan een werkloosheid: het verschil tussen werkg en werkg. max.
Vervolgens wordt er gestimuleerd. Het evenwichtsinkomen wordt dan Ymax en de werkgelegenheid is ook
maximaal. Er is geen conjuncturele werkloosheid meer.
VWO economie 76
A
C
Aanbod van arbeid · 5
aanbodcurve · 26
Aanbodvergelijking · 25
Abstracte markt · 24
actieve · 16
Afschrijvingen · 64
Aftrekposten · 18
algemeen verbindend · 8
allocatievraagstuk · 12
allodcatiefunctie · 22
ambtenarensalarissen · 17
appreciatie · 48
Arbeidsinkomensquote · 11
Arbeidsjaar · 7
arbeidsmarkt · 5
arbeidsproductiviteit · 31
Arbeidsproductiviteit · 7
Arbeidstijdverkorting · 64
Arbeidsverdeling · 7
CAO · 8
capaciteitseffect van de investering · 64
CBS · 14
Centraal akkoord · 8
Centraal Overleg · 8
chartaal geld · 55
chartale kredietverlening · 58
collectieve goederen · 26
Collectieve goederen · 12
Collectieve lastendruk · 17
collectieve sector
inkomsten · 17
complementaire goederen · 24
Concrete markt · 24
Concurrentiebewaking · 29
concurrentiepositie · 45
Conjuncturele werkloosheid · 6
conjunctuur beleid. · 22
Constante kosten · 35
consumentenbond · 41
consumentenorganisaties · 41
consumptiegoederen · 24
Convenanten · 29
CPB · 14
crowding-out · 20
Cumulatief · 10
B
balans · 32
Bandbreedte · 48
Basisaftrek · 18
basisherfinancieringstransactie · 60
Bedrijfskolom · 33
Bedrijfstijdverlenging · 64
Begrotingen · 21
begrotingsbeleid · 22
Begrotingssaldo · 20
begrotingstekort · 20
Belastbaar inkomen · 18
belastbare som · 18
Belastbare som · 18
belastingen
directe · 17
indirecte · 17
belastinglek · 73
beloningen van de productiefactoren · 7
beroepsbevolking · 5
bestedingen · 67
bestedingsevenwicht · 70
betalingsbalans · 45
Bilaterale hulp · 53
Binnenlandse liquiditeitenmassa · 56
Breedte investeringen · 64
Bruto Binnenlands Product · 65
Bruto investeringen · 64
Bruto-investeringen · 67
brutowinst · 33
buffervoorraad · 28
D
de categoriale inkomensverdeling · 11
de evenwichtsvergelijking · 71, 72
degessief variabele kosten · 36
dekkingspercentage · 45
demerit goederen · 31
denivelleren · 9
depreciatie · 48
Dienstenrekening · 45
diepte investeringen · 7
Diepte investeringen · 64
differentiatie · 33
directe investeringen · 53
douane-unie · 44
draagkrachtbeginsel · 18
E
economische en monetaire unie · 44
economische unie · 44
Eenmanszaak · 32
effectieve vraag · 70
eigenschappen van geld · 55
EMS systeem · 47
ESCBD · 59
Euro · 46
VWO economie 77
Europese Unie · 49
ex-ante · 70
export · 57
exportquote · 44
Ex-post · 70
externe effecten · 31
inkomstenverlies · 14
integratie · 33
interventie · 48
interventiepunt · 48
investeringsklimaat · 22, 64
invoerheffingen · 43
F
J
Financieringssaldo · 20
FNV · 8
formeel evenwicht · 45
Frictiewerkloosheid · 6
Fusie · 32, 34
Jaarrekening · 32
joint-ventures · 53
G
gebonden hulp · 53
Geldscheppende instellingen · 56
geldschepping · 57
geldvernietiging · 57
gemeenschappelijke markt · 44
Geschiedenis van het geld. · 55
giraal geld · 55
giraal krediet · 58
girale kredietverlening · 58
Goederenrekening · 45
Goud en deviezenrekening · 45
grondstofakkoorden · 53
Grondstofovereenkomsten · 28
H
handelsbalans · 45
handelsovereenkomsten · 53
heffing · 27
herfinancieringstransacties · 60
Herverdelingsfunctie · 22
I
i/a ratio · 16
IMF · 44, 53
importlek · 73
importquote · 44
inactieve · 16
individuele goederen · 13
infant-industry argument · 43
Infant-industry argument · 43
inferieur goed · 30
inferieure goederen · 30
Inkomens en prijspolitiek · 22
Inkomenselasticiteit van de vraag · 30
inkomensevenwicht · 70
Inkomensrekening · 45
inkomensverschillen · 7
inkomstenbelasting · 18
K
Kapitaal · 7
kapitaaldekkingstelstel · 16
Kapitaalrekening · 45
kartel · 34
Rayonkartel · 34
Keynes · 70
klein monetair beleid · 59
kosten · 35
Kredietverlening · 57
Kruiselingse elasticiteit · 31
Kwalitatieve structurele werkloosheid · 6
Kwaliteitsbewaking · 29
Kwantitatieve structurele werkloosheid · 6
L
landbouwbeleid · 50
Leningen aan de banken · 60
liquiditeitspercentage · 58
liquiditeitsquote · 56
loon · 7
Loonmatiging · 64
loonontwikkeling · 9
Loonquote · 11
loonstop · 22
lorenzcurve · 9
luxe goederen · 30
M
maatschappelijke geldhoeveelheid · 56
marktmechanisme · 25
marktsector · 13
materieel evenwicht · 45
materiële overheidsconsumptie · 17
Maximumprijs · 27
Mededingingsbeleid · 50
merit-goederen · 31
Merit-goederen · 12
Monetair beleid · 22
Monetair beleid van DNB · 59
Monopolie · 39
Monopolistische concurrentie · 40
VWO economie 78
multilaterale hulp · 53
multiplier · 73
multiplier effect · 73
N
Nationaal inkomen · 67
nationaal overschot · 68
nationaal spaaroverschot · 68
Natuur · 8
Netto Binnenlands Inkomen. · 65
Netto Binnenlands Product · 65
Netto Binnenlands Product (het NBP) · 65
Netto Binnenlands Product tegen factorkosten · 65
Netto Binnenlands Product tegen marktprijzen · 65
netto inkomen · 18
Netto investeringen · 64
Netto Nationaal Product · 67
Netto toegevoegde waarde · 33
Netto-investeringen · 67
nettowinst · 33
Niet-belastingmiddelen · 17
nivelleren · 9
Nominaal inkomen · 63
non-tarifiaire maatregelen · 43
NV · 32
Parallellisatie · 33
particulier spaaroverschot · 68
permanente faciliteiten · 60
personele inkomensverdeling · 9, 10
Plaatsbeleid · 38
poldermodel · 14
Prijsbeleid · 38
Prijselasticiteit van de vraag · 29
prijsmechanisme · 25
prijsstop · 22
Prijszetting door de overheid · 27
primair inkomen · 7
primaire goederen · 30
primaire inkomens · 7, 9
primaire liquiditeiten · 56
Primaire sector · 32
Productbeleid · 38
profijtbeginsel · 18
programmahulp · 53
progressief belastingstelsel · 11
progressieve belastingstelsel · 22
Promotiebeleid · 38
proportioneel variabele kosten · 35
Protectie · 43
Puntelasticiteit · 30
Q
O
Oligopolie · 40
omslagstelsel · 16
onderbesteding · 70
Ondernemersschap · 8
ondernemingsraad · 14
ongebonden hulp · 53
Ontwikkelingsbeleid · 50
Open markt transacties · 60
Oppotmiddel · 55
overbesteding · 70
overdrachtsuitgaven · 17
Overdrachtsuitgaven · 67
overheid
doelstellingen · 22
functies · 22
tekort en rente · 20
overheidsbestedingen · 17
Overheidsbestedingen · 67
overheidsconsumptie · 17
Overheidsconsumptie · 67
overheidsinvesteringen · 17
Overheidsinvesteringen · 67
overheidsoverschot · 68
Overheidsuitgaven · 67
Overname · 32, 34
P
pacht · 7
Quartaire sector · 32
Quasi-collectieve goederen · 12
R
rechtspersoon · 32
reëel nationaal inkomen · 63
reëel nationaal inkomen per hoofd · 12
refi-rente · 60
Regionale werkloosheid · 6
Rekeneenheid · 55
rente · 7
rente en wisselkoers · 48
Reserveverplichtingen · 60
Ruilmiddel · 55
ruilvoet · 46, 53
S
salderingsrekening · 45
saldo lopende rekening · 68
Schaaleffecten · 32, 33
schaarste · 12
Scholing · 7
secundaire inkomens · 9
secundaire liquiditeiten · 56
Secundaire sector · 32
Seizoenswerkloosheid · 6
SER · 14
Sociaal beleid · 50
VWO economie 79
Sociaal economisch toezicht · 59
Sociale verzekeringen · 14
Sociale voorzieningen · 14
sociale zekerheid · 14
Sociale zekerheid · 14
spaarfunctie · 75
spaarlek · 73
Specialisatie · 33
Spilkoers · 48
Stabilisatiefunctie · 22
Stichting van de Arbeid · 8
Structurele werkloosheid · 6
Structuur toezicht · 59
structuurbeleid · 22
Structuurbeleid · 50
Subsidie · 28
subsidiëren · 43
substitutie · 57
substitutiegoederen · 24
Vervangingsinvesteringen · 67
verzadigingsinkomen · 30
vlottende kapitaalgoederen · 8
Vlottende kapitaalgoederen · 64
VNO · 8
volkomen concurrentie · 38
Volksverzekeringen · 14
voorraadinvesteringen · 64
Voorraadmutaties · 67
vraag naar goederen · 24
vraagcurve · 25
vraagfunctie · 24
vraagoverschot · 27
Vraagvergelijking · 25
vrijhandel · 23, 43
Vrijhandel · 42
vrijhandelszone · 44
T
wederzijdse schuldaanvaarding · 57
welvaart · 63
Welvaart · 12
werkgelegenheid · 5
werkgeverscentrales · 8
werkloosheid · 5, 6
Werkloosheid · 5
Werklozen · 5
werknemerscentrales · 8
Werknemersverzekeringen · 14
Wet van de toe en afnemende meeropbrengsten ·
37
wet van Engel · 30
wet van Say · 70
Wig · 15
winst · 7
Winst en verliesrekening · 33
WTO · 44
Tertiaire sector · 32
toedelingsfunctie · 22
toegevoegde waarde · 34, 63
toenemende variabele kosten · 36
Toezicht op het kredietwezen · 59
Transformatie · 57
U
uitbreidingsinvesteringen · 64
V
V.O.F. · 32
Variabele kosten · 35
vaste kapitaalgoederen · 8
Vaste kapitaalgoederen · 65
vaste wisselkoers · 47
verborgen werkloosheid · 5
vervangingsinvesteringen · 64
W
Z
zwevende wisselkoersen · 46
VWO economie 80