Oorzaken van het moderne imperialisme

MINISTERIE VAN ONDERWIJS
EN VOLKSONTWIKKELING
UNIFORM HEREXAMEN VWO 2011
VAK
DATUM
TIJD
: GESCHIEDENIS
: WOENSDAG 27 JULI 2011
: 10.45 – 12.45 UUR
N.B. DEZE TAAK BESTAAT UIT 6 PAGINA’S EN 7 OPDRACHTEN
1. Het imperialisme is een verschijnsel dat zich sinds het begin van de mensheid
heeft voorgedaan. Het Perzische Rijk, het Romeinse Imperium en het
Frankische Rijk van Karel de Grote zijn enkele bekende imperialistische
mogendheden uit de wereldgeschiedenis.
(4)
(2)
(2)
(2)
1.De Encyclopedie van Larousse geeft een omschrijving van het begrip
imperialisme. Hoe luidt deze omschrijving?
2.Van welk soort imperialisme is er sprake als men in de verruiming van het
grondgebied een uitkomst zoekt voor de bevolking?
3.Noem twee Europese landen die in de fase van het informeel imperialisme zeer
actief waren.
4.Vanaf 1870 namen ook niet-Europese landen deel aan het imperialisme. Noem
twee van deze landen op.
Oorzaken van het moderne imperialisme
Als verklaring voor de plotseling opgekomen behoefte zich veel koloniaal bezit te
verwerven, zijn verschillende theorieën ontwikkeld. De meest omstreden verklaring om
het complexe verschijnsel van het “New Imperialism” te verklaren is de economische.
Deze gaat vooral terug op de Britse radicaal Hobson en zijn in 1902 verschenen
Imperialism: A study, maar werd het bekendst door Lenins Imperialisme als hoogste
stadium van het kapitalisme (1916). De gedachtegang is als volgt: het is eigen aan het
kapitalisme, dat het kapitaal zich steeds meer concentreert in handen van steeds minder
mensen of bedrijven. Dit is Marx Konzentrations-leer. Lenin zag in de opkomst van de
trusts en cartels en van het financieel kapitalisme een duidelijk bewijs dat een dergelijk
proces zich in het laatste kwart van de 19e eeuw aan het voltrekken was.
Het gevolg van deze concentratie van kapitaal in handen van steeds minder
mensen was het ineen storten van de binnenlandse markt, overproduktie en economische
stagnatie. Dit overtollig kapitaal zocht een uitweg en vond die overzee. Hier waren nog
voldoende mogelijkheden om kapitaal winstgevend te investeren, hier lagen nog
ongeëxploȉteerde markten open. Om nu hun afzet- en inversteringsgebieden tegen de
1 van 4
moordende concurrentie van de buurlanden te beschermen en investeringen te garanderen,
besloten de Europese staatslieden tot annexatie van koloniën. Imperialisme is zo een
uitweg uit de crisis van het kapitalisme. Hobson was overigens wat grimmig over de
mogelijkheden van het kapitalisme. Hobson geloofde dat de remedie voor de kwalen van
het kapitalisme consumptievergroting zou zijn. Als men de arbeider maar beter betaalde,
ontstond er vanzelf die grotere binnenlandse markt die het economisch leven zou
stimuleren, waardoor imperialisme niet nodig was.
Daarnaast speelden nog zoveel andere motieven een rol. Een meer getinte
verklaring geeft de Duitser Wehler. Op basis van vooral Duits materiaal is hij tot de
conclusie gekomen dat het imperialisme een manipulatiemiddel was in handen van
conservatieve elites, om de aanzwellende arbeidersbeweging en de kleine burgerij van
hun ware belangen, namelijk de klassenstrijd te vervreemden. Tegenover de economische
en sociale verklaring staat de ideologische en de politieke verklaring. In de ideologische
benadering staat centraal de opkomst van allerlei theorieën tegen het einde van de 19e
eeuw, welke de superioriteit van het blanke ras en van de eigen natie benadrukken. Deze
theorieën hadden veelal een sociaal-darwinistische kern. De Europeanen hadden
aangetoond een superieure beschaving te bezitten en het was daarom hun taak de arme
onontwikkelde volkeren te redden van hun bijgeloof, hun armoede en hun wrede
gebruiken. In dit verband werden werkzame principes gevonden als “survival of the
fittest” en “The white man’s burden”.
De politieke verklaring gaat ervan uit dat de spanning binnen Europa na 1870
toenam als gevolg van de veranderende machtsverhoudingen, zoals het ontstaan van twee
grote nationale staten Duitsland en Italië, die het machtsverlies van Frankrijk en het einde
van de economische superioriteit van Groot-Brittanië betekende. De toegenomen
internationale concurrentie leidde ertoe dat de Europese mogendheden ten aanzien van de
koloniën het zekere voor het onzekere namen en dat zij waar mogelijk hun koloniaal bezit
uitbreidden. Uiteindelijk gingen de Europese staatslieden koloniaal bezit als een
essentiële voorwaarde voor de groot machtstatus zien.
Al deze verklaringen hebben echter een tekortkoming: ze betreffen alleen Europa.
Een aantal auteurs waaronder Galbraith meent dat een belangrijke sleutel in de koloniën
zelf gezocht moet worden.
Bron: Calje P. en den Hollander. De Nieuwste Geschiedenis(bewerkt)
(Utrecht, 2005)
11.
Tekstinhoudelijke vragen
(2)
(2)
1.Welke omschrijving geeft de tekst van imperialisme?
2.Welke twee factoren zag Lenin als een duidelijk bewijs voor de
opkomst van het “New Imperialism” in het laatste kwart van de 19e
eeuw?
3.Geef twee economische gevolgen van de concentratie van kapitaal in handen
van een groepje mensen.
4.Verklaar waarom overtollig kapitaal een uitweg zocht en vond overzee.
(2)
(2)
2 van 4
(2)
(2)
(2)
(2)
(2)
(2)
5.In tegenstelling tot Lenin was Hobson grimmig over de mogelijkheden van het
kapitalisme. Waaruit blijkt dat?
6.Leg uit waarom volgens Hobson imperialisme niet nodig was.
7.Welke verklaring geeft de Duitser Wehler voor de oorzaak van het
imperialisme?
8.Welke twee theorieën worden gebruikt aan het eind van de 19e eeuw in de
ideologische verklaring van het “New Imperialism”?
9.Welke machtsverschuiving trad op binnen Europa na 1870?
10.Verklaar waarom volgens Galbraith de verklaringen van het ontstaan van het
“New Imperialism” ććnzijdig worden benaderd.
111.
Tekstgerelateerde vragen
(4)
1. Geef aan van welke fase van het imperialisme er sprake is in de
tekst. Motiveer het antwoord.
2.Toon aan dat er in de tekst sprake is van een klassiek politieke imperialisme
theorie.
3.Verklaar waarom de oorzaak van het imperialisme ook in de koloniën
gezocht moet worden.
4.Hoe heeft het imperialisme vóór 1870 bijgedragen tot onderontwikkeling in
Spaans-Amerika?
5.Het imperialisme heeft meer negatieve gevolgen gehad voor de
koloniën. Welk negatief gevolg heeft het imperialisme gehad voor de
Indianen in Latijns-Amerika op economisch en op cultureel gebied?
(4)
(4)
(4)
(4)
1V.
In de neokoloniale fase is er geen sprake van rechtstreekse
bemoeienis van het voormalig moederland, maar wel van indirecte
overheersing op verschillende manieren.
(4)
1.Noem twee van de meest gebruikte middelen op economisch gebied in
de neokoloniale fase.
2.Toon aan de hand van twee punten hoe cultuur imperialisme zich heden ten
dage nog manifesteert.
3.Geef een voorbeeld van een land dat met succes de invloed van het moederland
heeft weten te beëindigen en verklaar het antwoord.
(2)
(4)
V.
In de meeste gevallen was het nationalisme in de koloniën antiimperialistisch. Het streefde naar opheffing van de negatieve
gevolgen van het kolonialisme.
(4)
1. Verklaar of het Pan-Slavisme en het Pan-Arabisme gerekend kunnen
worden tot het nationalisme.
3 van 4
(4)
(4)
2.Noem twee externe factoren die het nationalisme in de koloniën hebben
beȉnvloed.
3.Van welke vorm van nationalisme is er sprake aan het begin van de
gewapende strijd in Mexico? Geef een verklaring hiervoor.
V1.
Nationalistische revoluties wilden een eind maken aan de buitenlandse
overheersing zonder sociaal-economische veranderingen door te
voeren. De koloniale struktuur bleef hetzelfde, alleen nam de
gekleurde elite de plaats in van de blanken.
(4)
(4)
1.Welk onderscheid kan men maken bij deze type revolutie?
2.Welke type revolutie vond respectievelijk plaats in:
Venezuela
Brazilië
India
Congo
3.Omstreeks 1968 koos Peru voor een bepaalde ontwikkelingsstrategie
om uit de problemen te komen. Hoe heet dit ontwikkelingsmodel en verklaar het.
(4)
V11.
Zuid-Afrika bezit belangrijke hulpbronnen zoals goud, chroom, platina,
diamant, koper en uranium. Het westen investeerde tijdens het
apartheidsregime miljarden in Zuid-Afrika om nog meer te verdienen. Dit
land was in geopolitiek opzicht belangrijk omdat ze het laatste blanke
bolwerk in Afrika was.
(4)
1.Verklaar waarom de blanken steeds hebben vol gehouden dat er geen zwarte
meerderheid bestond in Zuid-Afrika.
2.Ondanks de sociaal-economische problemen in Zuid-Afrika is dit land erin
geslaagd een belangrijk wereld gebeuren te organiseren in de periode juni-juli
2010. Om welk wereldgebeuren gaat het?
(2)
CIJFER = (SCORE + 10/10)
4 van 4
5 van 4