De gemeentelijke autonomie

BRULOCAFICHES – Gemeentebelastingen en –retributies – Fiche 1
DE GEMEENTELIJKE AUTONOMIE
Wettelijke basis

Grondwet – art. 41 & 162

Nieuwe Gemeentewet – art. 117
In het kort
De Grondwet en de Nieuwe Gemeentewet definiëren de bevoegdheden van de gemeentelijke
overheid door te verwijzen naar het algemene en evoluerende begrip "gemeentelijk belang".
Krachtens de gemeentelijke autonomie geniet deze overheid een organisatorische vrijheid
(op vlak van personeel, vermogen, opstelling van de begroting). Ze heeft ook een
belastingbevoegdheid om zich de nodige middelen te verschaffen om haar taken naar
behoren te kunnen uitvoeren.
Het orgaan dat belast is met de beoordeling, de inachtneming en de behartiging van het
gemeentelijk belang, is de gemeenteraad. Die kan zowel individuele als regelgevende
handelingen stellen, die in de wettelijk voorziene gevallen onderworpen worden aan controle
door de toezichthoudende overheid.
Terwijl de gemeente op eigen initiatief mag handelen in heel wat materies, heeft ze
krachtens de wet ook bepaalde bevoegdheden of net niet.
Toelichting
1. Definitie van gemeentelijk belang en reikwijdte van de gemeentelijke autonomie
De artikelen 41 en 162 van de Grondwet luiden als volgt:
"Art. 41. De uitsluitend gemeentelijke of provinciale belangen worden door de gemeenteraden of de provincieraden geregeld volgens de beginselen bij de Grondwet vastgesteld.
(...)
Art. 162. De provinciale en gemeentelijke instellingen worden bij de wet geregeld.
De wet verzekert de toepassing van de volgende beginselen: (...)
2° de bevoegdheid van de provincieraden en van de gemeenteraden voor alles wat van
provinciaal en van gemeentelijk belang is, behoudens goedkeuring van hun handelingen
in de gevallen en op de wijze bij de wet bepaald;
3° de decentralisatie van bevoegdheden naar de provinciale en gemeentelijke instellingen;
© BRULOCALIS
www.brulocalis.brussels – Studiedienst - 2016
1
BRULOCAFICHES – Gemeentebelastingen en –retributies – Fiche 1
4° de openbaarheid van de vergaderingen der provincieraden en gemeenteraden binnen de
bij de wet gestelde grenzen;
5° de openbaarheid van de begrotingen en van de rekeningen;
6° het optreden van de toezichthoudende overheid of van de federale wetgevende macht om
te beletten dat de wet wordt geschonden of het algemeen belang geschaad."
Artikel 117 van de Nieuwe Gemeentewet stelt ook beknopt: "De gemeenteraad regelt alles
wat van gemeentelijk belang is. (…)"
De Grondwet en de andere wetgeving bieden geen wettelijke definitie van het begrip
gemeentelijk belang. Er bestaat in de wetgeving ook geen exhaustieve opsomming van de
gemeentelijke bevoegdheden. We kunnen er dus van uitgaan dat alles wat niet uitdrukkelijk
op een ander overheidsniveau behandeld wordt, tot de bevoegdheid van de gemeente
behoort. Die bijzonder soepele aanpak biedt verschillende voordelen, waaronder de
organisationele autonomie van de gemeentelijke overheid en de mogelijkheid voor de
gemeente om zich aan te passen en te evolueren om de burgers een optimale
dienstverlening aan te bieden.
2. De grenzen van de gemeentelijke autonomie
Doordat de bevoegdheden niet exhaustief opgesomd zijn en het gemeentelijk belang
evolueert, beschikt de lokale overheid over een grote vrijheid, die weliswaar beteugeld wordt
door het toezicht.
Daar komen nog andere beperkingen bij: de naleving van het territorialiteitsbeginsel, de
hiërarchie van de normen en een reeks beginselen van goed bestuur (met name gelijkheid,
proportionaliteit en redelijkheid) waardoor de gemeenteorganen zich kunnen laten leiden bij
het nemen van individuele of regelgevende beslissingen. Die beslissingen worden openbaar
gemaakt, zoals de bekendmaking van de agenda van de gemeenteraad, de aanplakking aan
de valven en de publicatie van teksten op de officiële gemeentelijke website.
2.1.
Controle door de toezichthoudende overheid
Bepaalde reglementen van de gemeenteraad worden onderworpen aan het algemeen toezicht
(bv. politie-, belasting- en retributiereglementen), terwijl andere vooraf goedgekeurd
moeten worden door de gewestelijke overheid (bv. begroting en rekeningen van gemeenten
en gemeentebedrijven).
 zie fiche 3 – Toezicht op het gemeentereglement
2.2.
Het territorialiteitsbeginsel
Overeenkomstig het territorialiteitsbeginsel stopt de autonomie aan de gemeentegrens.
© BRULOCALIS
www.brulocalis.brussels – Studiedienst - 2016
2
BRULOCAFICHES – Gemeentebelastingen en –retributies – Fiche 1
2.3.
Inachtneming van hogere normen
De naleving van hogere normen moet onder verschillende invalshoeken bekeken worden.
a)
De gemeente een bevoegdheid ontnemen
Federale wetten en ordonnanties kunnen bepaalde domeinen aan de gemeentelijke
tussenkomst onttrekken.
Deze beperking werd bevestigd door de Raad van State, die stelt dat de uitsluitend
gemeentelijke belangen volgens de Grondwet geregeld worden door de gemeenteraad; de
wet kan de beslissingsbevoegdheid van de gemeente echter beperken. (RvS, 22 maart 1983,
nr 23.054, R.A.C.E., 1983, p. 621, vert.)
Op het vlak van belastingen kan een federale wet de gemeenteraad bijvoorbeeld
uitdrukkelijk verbieden om in een welbepaald domein belastingreglementen uit te vaardigen
en wordt op die manier de in artikel 170, § 4 van de Grondwet vastgelegde fiscale
autonomie ingeperkt.
 zie fiche 2 - De fiscale autonomie van de gemeente
De gemeente kan een hogere norm echter ook aanvullen en detailleren, zonder evenwel
contradicties te creëren (bv. gemeentelijke stedenbouwkundige verordening en bijzonder
bestemmingsplan).
b)
Rekening houden met hogere normen
In het kader van de uitoefening van de taken van gemeentelijk belang moeten de
beslissingen van de gemeenteorganen stroken met de hogere normen, op straffe van
onwettigheid.
Die regel is vastgelegd in 2 wetsbepalingen:

Volgens artikel 159 van de Grondwet wordt de handeling die een hogere norm
schendt, bij een eventueel geschil door de rechter opzij geschoven:
"De hoven en rechtbanken passen de algemene, provinciale en plaatselijke besluiten
en verordeningen alleen toe in zoverre zij met de wetten overeenstemmen. "

Artikel 119 van de Nieuwe Gemeentewet bekrachtigt de verplichting om rekening te
houden met de hogere normen:
"De gemeenteraad maakt de gemeentelijke reglementen van inwendig bestuur en de
gemeentelijke politieverordeningen (...). Die reglementen en verordeningen mogen
niet in strijd zijn met de wetten, de decreten, de ordonnanties, de reglementen en de
besluiten van de Staat, de Gewesten, de Gemeenschappen, de Gemeenschapscommissies. "
Dat principe gaat nog verder: een gemeentereglement wordt beschouwd als van rechtswege
opgeheven als de materie die het regelt, vervolgens door een andere wet, een decreet of een
algemeen reglement geregeld wordt. (RvS, 20 december 1983, nr 23.832, Inforum 56624)
© BRULOCALIS
www.brulocalis.brussels – Studiedienst - 2016
3
BRULOCAFICHES – Gemeentebelastingen en –retributies – Fiche 1
c)
Delegatie van een bevoegdheid aan de gemeente
Als aanvulling op de bevoegdheden die de gemeente op eigen initiatief uitoefent in het kader
van
haar
opdrachten
van
algemeen
belang,
kent
de
wetgever
haar
uitdrukkelijk
bevoegdheden toe. Zo verplicht artikel 164 van de Grondwet de gemeente om registers van
de burgerlijke stand bij te houden.
De zo ontvangen bevoegdheden kunnen met verschillende graden van autonomie
uitgeoefend worden:
 De gemeente die optreedt als gedeconcentreerde overheid, geniet weinig of geen
organisationele autonomie, maar blijft onder rechtstreeks toezicht van de delegerende
hiërarchische overheid, zonder autonome beslissingsbevoegdheid.
 De gemeente kan ook optreden (en dat is meestal het geval) als gecentraliseerde
overheid, weliswaar onderworpen aan controle vanwege het toezicht maar met ruime
autonomie, zowel op het vlak van organisatie als beslissingsbevoegdheid.
2.4.
Bekendmaking en motivering van beslissingen
De handelingen die gesteld worden met het gemeentelijk belang voor ogen, moeten zowel
formeel als materieel gemotiveerd worden.
Er worden maatregelen aan gekoppeld op het vlak van bekendmaking, teneinde ter kennis
gebracht te worden van de burgers.
© BRULOCALIS
www.brulocalis.brussels – Studiedienst - 2016
4
BRULOCAFICHES – Gemeentebelastingen en –retributies – Fiche 1
Referenties


Rechtspraak
-
RvS, 16 december 1988, n° 31.628, Inforum 36635
-
Cass., 5 maart 1985, Pas., 1 985, I, p. 822
-
RvS, 20 december 1983, n° 23.832, Inforum 56624
-
RvS, 22 maart 1983, n° 23.054, R.A.C.E., 1983, p. 621
-
RvS, 28 mei 1982, n° 22.292, Inforum 26701
-
RvS, 10 juli 1973, n° 15.973, Inforum 26776
Rechtsleer
-
P. LAMBERT, Manuel de droit communal, t. I, 1998, Bruylant
-
I. KOVALOVSZKY, « Le pouvoir règlementaire des communes en matière de
protection de l’environnement », U.C.L., Faculté de Droit, 1 989, VI, 119
(niet uitgegeven), Inforum 26220
-
M. COLLIGNE, « La commune », CRISP, dossier n° 65, 2006
-
P. THIEL, « Les règlements des conseils communaux. Florilège jurisprudentiel »,
Rev. Dr. Comm., 1997, p. 2, Inforum 113314
-
M. NIHOUL, « La protection juridique de l'autonomie locale par la Cour
constitutionnelle en Belgique » in En hommage à Francis DELPEREE- itinéraires
d'un constitutionnaliste, Bruylant, 2007, p. 1099, Inforum 227965
-
J. BOUVIER, « L'intérêt communal en chantier », Rev. Dr. Comm., 2007, p. 73,
Inforum 220866
-
J. BOUVIER, « L'intérêt communal en chantier » - suite, Rev. Dr. Comm., 2009,
p. 7, Inforum 249231
-
A. ROMER, " Le pouvoir des communes en matière fiscale: où s'arrête l'intérêt
communal ? ", R.F.R.L., 2013/2, p. 134, Inforum 274654
© BRULOCALIS
www.brulocalis.brussels – Studiedienst - 2016
5