Het beslissende woord - Averroes

Het beslissende woord - Averroes
Averroes is de naam die telkens opduikt als er weer een debat is over de vraag of de islam
wel kritiek kan verdragen. Deze Spaans-Arabische filosoof is dan het toonbeeld van
openheid en bereidheid om ook de islam aan kritiek te onderwerpen. De vertaling van Het
beslissende woord, een van zijn belangrijkste werken van Averroes, maakt het ook voor de
Nederlandse lezer mogelijk om na te gaan of zijn werk terecht wordt aangehaald.
Dat de islam niet altijd zo bekrompen en achterlijk is geweest als sommigen beweren, blijkt
uit de geschiedenis. Vanaf de zevende eeuw kende de islam een enorme expansie, op een
ogenblik dat Europa was vervallen tot een graad van barbarij. Rome en Athene
verkommerden toen tot dorpen met enkele duizenden inwoners. Van de negende tot de
twaalfde eeuw kende de islam haar ‘Gouden Jaren’. Terwijl we in het Westen de duistere
middeleeuwen kenden, bloeide in de Arabische wereld de filosofie, de mystiek, de
rekenkunde, de cartografie en de geneeskunde. Die wereld introduceerde het schaken net
als bepaalde aspecten van de bouw- en kookkunst in onze contreien. Binnen de islam
bestond een ongekende traditie van onderzoek en kritisch denken. Zo waren er bijvoorbeeld
in Cordoba in Spanje meer dan zeventig bibliotheken, het was een van de meest culturele
centra in de middeleeuwen. De moslimbeschaving in Europa bereikte een hoogtepunt in de
twaalfde eeuw, in de tijd van de filosoof Ibn Rushd, beter bekend onder de naam Averroes.
Die bloeitijd van het Arabische ontwaken ging pas ten onder door de westerse kruisvaarders,
maar ook en vooral door de vernietigende Mongolenstorm die als een pletwals over het
Arabische en islamitische Oosten rolde. Tussen 1095 en 1291 waren er acht kruistochten. In
de dertiende eeuw vernietigden de Mongolen onder leiding van Djengis Khan Bagdad, de
grootste stad van de Arabische en islamitische wereld. Het zou eeuwen duren alvorens de
Arabische wereld zich daarvan zou herstellen. Volgens sommigen is ze daar nooit helemaal
van hersteld.
De filosoof Averroes trachtte in de twaalfde eeuw de ideeën van Aristoteles in
overeenstemming te brengen met de leer van de islam. Hij werd geboren in Cordoba in 1126
en was een intelligente en veelzijdige man met veel belangstelling voor de Griekse filosoof
Aristoteles en de wetenschap. Naast filosoof was Averroes ook een gezaghebbende jurist,
astronoom en medicus. Maar historisch is vooral zijn houding tegenover de rede van belang.
Door het belang dat hij hechtte aan de rationaliteit, ook in het benaderen van de waarheden
van de godsdienst, stond hij lijnrecht tegenover de islamitische orthodoxie. Zijn boek Het
beslissende woord vormt dan ook een opvallende verdediging van de legitieme rol van de
rede binnen een geloofsgemeenschap. De gangbare gedachte (tot vandaag) was dat men
de ‘heilige’ teksten niet mocht interpreteren. Averroes was het daar niet mee eens. Zijn
stelling was dat de heilige tekst ons juist oplegt ‘om alles wat bestaat met behulp van de rede
te bestuderen en daarover na te denken’. Voor zijn religieus-juridische argumentatie beriep
hij zich ondermeer op het Koranvers, soera 16.125: “Roep op tot de weg van uw Heer door
wijsheid (hikma) en door welwillende vermaningen, en als je redetwist, gebruik dan het
schoonste betoog”. Hij vond dat men de geschriften van de ‘Antieken’ (de Grieken en
Romeinen) moest bestuderen. Het is in die zin dat men tot vandaag Averroes beschouwt als
een tolerante man, met veel begrip voor andersdenkenden.
Een grondige lezing van dit werk levert een genuanceerd beeld. Zo stelde Averroes dat geen
enkele (empirische) bewijsvoering kon leiden tot iets wat in tegenspraak was met de heilige
tekst. Ofwel stemden vaststellingen overeen met de Koran ofwel betekenden ze een
‘allegorische’ interpretatie van de tekst. Maar die interpretaties mochten nooit gebeuren door
eenvoudige mensen, want zij hadden volgens Averroes te weinig gezond verstand om zelf
een oordeel te vellen. Daarmee miskende hij het recht van ongeleerde mensen om zelf de
heilige teksten te interpreteren
Voor Averroes was de filosofie – dus ook de wetenschap en elke empirische vaststelling –
niet strijdig met de theologie, maar juist een hulpmiddel om de vaak hermetische teksten te
begrijpen. In tegenstelling tot de dogmatici van zijn tijd pleitte hij voor een doelbewust
onderzoek van oudere teksten. Maar dat betekende niet dat men de ingewonnen kennis
mocht mededelen aan de grote massa’s. Enkel geleerde ‘ingewijden’ mochten volgens de
filosoof ‘interpreteren’, omdat alleen zij daartoe in staat waren.
Die houding geeft duidelijk aan dat Averroes niet zozeer de rol van de rede binnen een
geloofsgemeenschap verdedigde, maar een compromis zocht waarin elk onderzoek in dienst
stond van de premisse dat de ‘heilige’ tekst dé waarheid is. Een dergelijke houding kunnen
we vandaag halfslachtig vinden, maar in die twaalfde eeuw was dat een gewaagde stelling.
Averroes ging daarmee in tegen het absolute dogmatisme. In zijn werk Tahafut al-tahafut
(De Onsamenhangendheid van de Onsamenhangendheid) trok hij van leer tegen de
theoloog al-Ghazali die een letterlijke interpretatie van de Koran voorstond en zich keerde
tegen de filosofie en het lezen van de Antieken. Het zorgde ervoor dat Averroes al snel als
een gevaar voor de toen heersende godsdienst werd beschouwd. In de jaren zeventig van
de twaalfde eeuw werd hij eerst verbannen naar een geïsoleerde plaats dichtbij Cordoba en
vluchtte uiteindelijk voor het geweld van zijn tijdgenoten naar Marrakech. Zijn stellingen
werden veroordeeld, hij moest voor een tribunaal verschijnen en zijn boeken werden
verboden en verbrand, en veel van zijn werken zijn permanent verloren gegaan als gevolg
van de censuur.
In haar boek Het islamdilemma verwijst de Canadese moslima Irshad Manji uitdrukkelijk naar
Averroes die van mening durfde te verschillen van de toenmalige theocraten. Zo had hij zich
positief uitgesproken over de bekwaamheid van vrouwen. Met haar boek pleit Irshad Manji
nu voor een Operatie Ijtihad om veranderingen in de islam op gang te brengen, een strijd
voor zelfredzaamheid, in het bijzonder voor vrouwen om bijvoorbeeld een eigen zaak op te
starten. Het boek van Manji is een oproep aan de moslimgemeenschap dat de islam zich
moet verzoenen met de verscheidenheid aan overtuigingen en ideeën in de wereld. Door de
onderdrukking van vrouwen en religieuze minderheden, het antisemitisme, de slavernij en
het superioriteitsgevoel van de geestelijke radicale leiders, koerst de islamitische wereld af
op haat, geweld, armoede en onbegrip in de rest van de wereld. Volgens Irshad Manji moet
de islamwereld in de geest van Ibn Rushd opnieuw plaats vrijmaken voor het vrije denken en
zich zo aanpassen aan de eenentwintigste eeuw.
De precieze betekenis van Averroes zullen we nooit kennen. Voor sommigen was hij een
toonbeeld van tolerantie, voor anderen de stimulans om ook binnen het islamitische denken
ruimte te geven voor wetenschappelijke bloei en maatschappelijke vooruitgang. Dat laatste is
betwistbaar, al was het maar omdat er bij de Arabieren na zijn dood geen belangstelling
bestond voor zijn filosofisch werk. Zijn invloed was in het Oosten quasi onbestaande, maar
des te groter in het Westen. Ironisch genoeg hebben de Hebreeuwse en Latijnse vertalingen
van zijn werk ervoor gezorgd dat de wijsheden uit de Antieke wereld niet verloren gingen.
Anke von Kügelgen noemde hem in haar boek Averroes & Die Arabische Moderne: Ansatze
Zu Einer Neubegrundung Des Rationalismus Im Islam zelfs ‘de vader van de Europese
Renaissance en van de Verlichting’. Dit is wat kort door de bocht maar de ideeën van
Averroes inspireerde wel het rationalisme van Thomas Van Aquino, zijn geschriften werden
gelezen aan de eerste Europese universiteiten en inspireerde de eerste empirische denkers
in de dertiende eeuw (denk aan Roger Bacon, een van de eerste voorstanders van de
moderne wetenschappelijke methode). De ideeën van Averroes over een rationele filosofie
en een theologie gebaseerd op de Schriftuur hebben invloed gehad op de Europese
Renaissance en later de Reformatie. Hij heeft inderdaad bijgedragen tot het humanistisch
denken en indirect ook tot de Verlichting en de moderniteit. Al zal het nog zeshonderd jaar
duren alvorens Kant zijn beruchte uitspraak ‘Sapere Aude’ deed: ‘Durf je van je eigen
verstand te bedienen’. Het is een oproep die gezien het toenemende fanatisme van de
voorbije jaren – niet in het minst aan de kant van de islamitische fundamentalisten – actueler
is dan ooit. In die zin is de vernieuwde aandacht voor het werk van Averroes heel belangrijk,
zowel voor de moslims als voor de westerlingen. Misschien vinden we in zijn denken wel
meer wat ons bindt dan wat ons onderscheidt.
Ingekorte versie van het artikel van Dirk Verhofstadt
Gepubliceerd op: http://www.liberales.be