De grondbeginselen van ethiek

ETHIEK
Hoofdartikel
Alexander van den Berg
De grondbeginselen
van ethiek
Alexander van den Berg
Als mens ontkom je niet aan de vraag
wat goed en wat slecht is. Of beter
gezegd: wat goed en wat kwaad is.
Deze vraag is inherent aan ons menszijn. Dus speelt die vraag ook een rol
bij loopbaanontwikkeling. Dat is immers mensenwerk. Vragen over goed
en kwaad vormen het domein van de
ethiek. Wat is ethiek eigenlijk?
8
LoopbaanVisie nr. 2 - april 2012
In loopbaankwesties spelen tal van vragen met een ethische lading, zoals: Waar liggen de grenzen van discretie en
geheimhouding? Aan wie dien je loyaal te blijven als loopbaanprofessional? En hoe dien je dat te doen? Hoe ga je
om met jouw macht en die van anderen? Welke praktijken
en methoden zijn geoorloofd? Wat zijn de verantwoordelijkheden waaraan je je als loopbaanprofessional dient te
committeren? Hoe vind je daarin een balans?
Er bestaan in onze samenleving wetten en regels voor
goed gedrag. Beroepsgroepen hebben vaak een code,
zoals er de gedragscode van Noloc voor loopbaanprofessionals bestaat (Noloc, 2008, zie kader). De werkelijkheid
is echter niet zo eenvoudig als de regels doen lijken. Die
dekken niet alle situaties en wat voor de ene persoon
ETHIEK
vanzelfsprekend is, is voor de ander ondenkbaar. Centrale
vraag is hoe wij morele invulling geven aan de vrijheid die
we hebben. Het vermogen tot ethische oordeelsvorming is
daarom belangrijk.
Wat is ethiek?
Iedereen denkt regelmatig na over wat voor hem of haar
het juiste handelen is. Filosofen doen dat systematisch. Dit
terrein van de filosofie, waarin het draait om vraagstukken rond moraal, heet ethiek (Störig, 2010). Het gaat in
de ethiek om vragen als: Wat is goed en wat is kwaad?
Welke, liefst objectieve, criteria bestaan daarvoor? Wat is
het goede om te doen? Ethiek is een praktische discipline,
die uitspraken probeert te doen over ons handelen en over
de motieven en gevolgen van dat handelen. Je kan ethiek
daarom niet los zien van ons dagelijks bestaan. Wat wij
'ethisch verantwoord' noemen kun je ook niet los zien van
onze cultuur. Daarin liggen namelijk de waarden en normen besloten waarop wij onze morele keuzes baseren. Zo
is onze westerse cultuur, dankzij het christendom en de
verlichtingsfilosofen (zoals Immanuel Kant), sterk gericht
op naastenliefde, sociale waarden en plicht (De Brabander,
2008). De ethiek kan deze waarden en normen blootleggen, bekritiseren en handen en voeten geven. Dit laatste
gebeurt in de politiek. Wet- en regelgeving komen voort uit
een proces waarin op ethische wijze wordt gereflecteerd
op de wereld zoals hij is en zoals wij hem willen hebben.
Dat gebeurt ook bij een beroepsvereniging wanneer er een
beroepscode wordt geformuleerd.
Ethische kwesties bij loopbaanontwikkeling
Als loopbaanprofessional begeleid je verandering in een sociaal systeem. In dat systeem zijn individuen, organisaties,
maar ook de samenleving te identificeren. Deze partijen
hebben allen hun eigen belangen. Veel van die belangen
staan op gespannen voet met elkaar. Een manager wil misschien zo snel en goedkoop mogelijk van zijn medewerker
af. De medewerker wil helemaal niet de onzekerheid van
een nieuwe baan en een tijdelijk contract aangaan. De samenleving is niet gebaat bij nog iemand die gebruik maakt
van sociale voorzieningen.
Loopbaanprofessionals vervullen vaak een actieve rol in
dat spanningsveld; zij helpen dan te zoeken naar mogelijkheden om die belangen met elkaar in overeenstemming
Hoofdartikel
te krijgen. Als dat niet lukt, wordt er onderhandeld over
belangen, of worden er keuzes gemaakt ten faveure van
een of meerdere belangen of partijen. De situatie waarin
de loopbaanprofessional zich bevindt, is het gevolg van
dergelijke keuzes die door hem en anderen zijn gemaakt.
Omdat je in die context opereert, moet je daar wat van
vinden teneinde de vraag 'Doe ik het goede of niet?' te
kunnen beantwoorden.
Naast een spanningsveld van belangen heeft de professional te maken met een spanningsveld van waarden. Organisaties hebben ieder een eigen cultuur. De waarden van
een organisatie kunnen op gespannen voet staan met die
van de loopbaanprofessional en diens cliënt. Ook kan er
conflict zijn met algemene waarden van de samenleving.
Feedback geven aan iemand getuigt voor de ene persoon
van eerlijkheid en voor de andere persoon van respectloosheid. Dergelijke waardeconflicten tref je zeker aan in een
multiculturele samenleving.
Het beroep van loopbaanprofessional heeft daarnaast intrinsieke waarden als uitgangspunt. Deze waarden zijn
gebaseerd op twee zaken. Ten eerste komen waarden als
resultaat, professionaliteit, effectiviteit en efficiency uit
Voorbeelden over ethiek uit de gedragscode
van Noloc
•
Artikel 5 (over de overeenkomst tot het uitvoeren van een opdracht): stelt vast dat het
vaststellen van verantwoordelijkheden noodzakelijk is.
• Artikel 13 (over rapportage): gaat over discretie en instemming.
• Artikel 14 (over geheimhouding van informatie van opdrachtgever en cliënt): verplicht tot
geheimhouding en vertrouwelijkheid.
• Artikel 16 (over de onderlinge verhouding
tussen de leden): hierin wordt een aantal
waarden genoemd waaraan de relatie tussen de loopbaanprofessional onderling dient
te voldoen.
Bron: www.noloc.nl, 2008
LoopbaanVisie nr. 2 - april 2012
9
ETHIEK
Hoofdartikel
het managementdenken. Ten tweede komen waarden als
leren, groei, authenticiteit en verantwoordelijkheid uit de
begeleidingskunde. Loopbaanprofessionals zien dergelijke
waarden als voorwaarden voor hun eigen welslagen en
bestaansrecht. Je dient deze waarden aan de man te brengen om zelf van waarde te kunnen zijn.
Begeleiden in loopbaanontwikkeling is bewegen in een
spanningsveld tussen waarden en belangen. Er zijn in de
praktijk van begeleiden altijd waarden en belangen met
elkaar in conflict. Zo kun je je afvragen waar jouw betrokkenheid stopt als je cliënt geen eigenaarschap neemt over
zijn ontwikkeling. Zijn werkgever betaalt het traject; hoe
lang is het geoorloofd om te proberen iemand in beweging
te brengen? Of hoe dwingend mag je zijn in jouw aanpak
als loopbaanprofessional? Wat doe je als je erachter komt
dat iemand tijdens een transitieperiode tussen werkgevers
nog even de kas van zijn oude werkgever aan het plunderen is? Ethische oordeelsvorming zorgt ervoor dat je op
juiste wijze omgaat met dergelijke dilemma's. Dat je de
juiste keuzes kunt maken en bovenal kunt onderbouwen.
De gevolgen- en beginselethische benadering
Er zijn grofweg twee verschillende benaderingen voor ethische kwesties: gevolgenethisch en beginselethisch. Deze
benaderingen komen overeen met een focus op belangen
of waarden. Een beginselethische benadering van morele
dilemma's is gericht op een afweging van principes, waarden en normen (Van Es, 2011). Voor loopbaanprofessionals
zijn transparantie en integriteit belangrijke waarden. Zodra
je bijvoorbeeld weet dat een medewerker steelt, heb je
een moreel dilemma. Loyaliteit en respect naar zowel de
medewerker als de werkgever staan in conflict met elkaar
en met jouw transparantie en integriteit. Dit is een conflict
tussen waarden.Een ander, gerelateerd en meer algemeen
voorbeeld is eerlijkheid. Dat vinden wij in Nederland erg
belangrijk. Door eerlijk te zijn kan je soms iemand kwetsen. Dan kan eerlijkheid op gespannen voet staan met een
andere waarde, zoals empathie of respect.
Met alleen een beginselethische benadering kom je er
niet. Veel mensen gaan er prat op dat ze altijd eerlijk zijn.
Dat is echter onrealistisch, onhoudbaar en onverstandig.
Zeer vrome mensen hebben in de tweede wereldoorlog
10
LoopbaanVisie nr. 2 - april 2012
onderdak gegeven aan Joden. Als er dan Duitsers aan de
deur kwamen en vroegen of ze Joden onderdak gaven, dan
waren ze op dat moment even niet eerlijk en zeiden ze
“Nee”. Hier zijn niet zomaar waarden met elkaar in conflict,
maar vooral waarden met belangen. Deze mensen hadden er belang bij dat de Duitsers er niet achter kwamen
wat ze deden. Hun leven en dat van de mensen waar ze
onderdak aan gaven stonden immers op het spel. Waarden als eerlijkheid zijn dus niet heilig. Soms zijn belangen
belangrijker.
Daarmee komen we op het terrein van de gevolgenethiek.
Hierin wordt niet naar waarden en normen gekeken, maar
naar de gevolgen van het handelen (Van Es, 2011). De achterliggende vraag luidt: Wat levert het op? Of meer filosofisch gesteld: Wat is de utiliteit? Het draait hier om het nut
van gedrag. In de gevolgenethiek is het uiteindelijke doel
om gelukkig te zijn.
Er zijn morele dilemma's waarin het voornamelijk om
een afweging tussen gevolgen draait. Dan ligt het gevolgenethische karakter besloten in de situatie. Een gevolgenethisch dilemma uit de praktijk van de loopbaanprofessional is wanneer je een leuke grote opdracht kan doen
waarin echter veel van je vrije tijd gaat zitten.
Een ander klassiek voorbeeld brengt de onderliggende gevolgenethische afweging duidelijk aan het licht. De casus
gaat over een trein die op hol is geslagen. De trein nadert
een wissel en jij staat bij die wissel. De trein zal ontploffen als hij zijn eindstation bereikt. Hij gaat zeker een eindstation bereiken, alleen is het de vraag welke. Je kan de
wissel switchen en de trein naar twee verschillende eindstations sturen. Als je de wissel naar links duwt ontploft
de trein in een dorp met duizend bejaarde inwoners. Als
je de wissel naar rechts duwt ontploft de trein in een dorp
met tweehonderd gezinnen. Als je een keuze maakt en de
wissel bedient, dan zal jouw keuze zeer waarschijnlijk een
gevolgenethische keuze zijn. Waarden spelen een geringe
rol in dit dilemma.
Je kan er ook voor kiezen om weg te lopen van de wissel
en daarmee weg te lopen van de keuze de trein ergens
heen te sturen. Al ziet dit weglopen er eenduidig uit, de
morele afweging kan gevolgenethisch of beginselethisch
zijn. Je kunt namelijk weglopen omdat je bang bent voor
ETHIEK
gevangenisstraf als je met het bedienen van de wissel doden op je naam hebt. Dit is gevolgenethisch. Je kunt ook
weglopen van de wissel omdat je het niet menswaardig
vindt om zo'n grote verantwoordelijkheid te dragen, ongeacht de gevolgen. Dit is beginselethisch.
De twee benaderingen kunnen niet zonder elkaar, al is er
een spanningsveld. In sommige situaties zijn het vooral de
waarden die met elkaar in conflict zijn en in andere situaties zijn het vooral de belangen die met elkaar in conflict
zijn. Anderszins kunnen sommige mensen elk moreel dilemma benaderen als een gevolgenethisch probleem. Dan
kan je van Machiavellisme spreken. In de meeste situaties
is er sprake van een ratatouille van waarden en belangen.
Beide benaderingen zijn onmisbaar voor de loopbaanprofessional.
Hoe bedrijf je ethiek?
Het maken van een ethische afweging is een kunst, die te
leren valt. Als een ethische afweging als makkelijk wordt
ervaren, is er meestal weinig over nagedacht en is de keuze matig of slecht onderbouwd. Dat is de paradox van morele oordeelsvorming: hoe moeilijker de afweging wordt
ervaren, des te beter hij is onderbouwd. De juiste vragen
helpen je het moeilijk te maken.
De eerste stap is het overzien van de situatie. Wie zijn
betrokken in het morele probleem? Wat zijn jouw en hun
belangen? Wat zijn jouw en hun verantwoordelijkheden?
Wat zijn jouw gedragsalternatieven? Welke waarden zijn
relevant in deze situatie? Met het beantwoorden van deze
vragen is het speelveld in kaart gebracht.
De tweede stap is het doorzien van het morele dilemma.
Welke waarden en/of belangen zijn met elkaar in conflict?
Hoe worden de waarden en belangen gediend met elk gedragsalternatief? Wat is in essentie het morele dilemma?
Met deze vragen is het spanningsveld in kaart gebracht.
De laatste stap is het maken van keuzes. Welke waarden
en/of belangen zijn hier het meest van betekenis? Welke prioriteit geef je aan deze waarden en/of belangen?
Waarom? Welk gedragsalternatief dient deze waarden en/
of belangen het best? Met deze vragen is een ethisch oordeel gevormd. Daarmee is een keuze gemaakt voor hoe
het probleem wordt aangepakt.
Hoofdartikel
Doe je het goede?
De rol van de loopbaanprofessional bestaat nog relatief
kort. Al is hij nog in ontwikkeling, er is wel een redelijk
helder beeld van die rol. Vooral onder de loopbaanprofessionals zelf. Wet- en regelgeving bieden samen met een
gedragscode en contracten een kader om dit boeiende vak
uit te oefenen. Dit vormt de zogenaamde discretionaire
ruimte van de loopbaanprofessional. Ondanks deze kaders
is er nog ruimte voor interpretatie en keuzes. Deze ruimte
openbaart zich soms als een moreel dilemma.
Als loopbaanprofessional dien je op ethische wijze om te
gaan met morele dilemma's. Een belangrijk aspect hierin
is het voortdurend verhelderen van de rol die een ieder
vervult en de verantwoordelijkheden die daarbij horen.
Tegelijkertijd hebben alle partijen een rol in een moreel dilemma. Het probleem kent blijkbaar meerdere probleemhebbers. Het delen van morele problemen is een andere
taak voor de loopbaanprofessional. Dan blijven er nog voldoende morele kwesties de verantwoordelijkheid van de
loopbaanprofessional. Deze vereisen de bekwaamheid tot
ethische oordeelsvorming. Zoals vast is opgevallen, is voor
geen van de morele dilemma's in dit artikel een oplossing
gegeven. Geen situatie is gelijk aan een andere situatie.
In elke situatie zal opnieuw een ethisch oordeel moeten
worden gevormd. Die situaties zullen zich ongetwijfeld
voordoen en dan ligt de verantwoordelijkheid bij jou; doe
je het goede? ■
Over de auteur
Alexander van den Berg is psycholoog en werkzaam als
spreker, trainer en coach. Hij leidt tevens coaches op en is
auteur van onder andere het managementboek De Organisatie Van Geluk. Info: www.zin.nu
Bronnen
•
Brabander, R. de, (2008). Van gedachten wisselen.
Filosofie en ethiek voor sociale beroepen. Bussum:
Coutinho.
•
Es, R. van, (2011). Professionele ethiek. Morele besluitvorming in organisaties en professies. Deventer:
Kluwer.
•
Noloc, (2008). Gedragscode Noloc, www.noloc.nl
•
Störig, H.J., (2010). Geschiedenis van de filosofie.
Houten: Spectrum.
LoopbaanVisie nr. 2 - april 2012
11