classic - Storia

STORIA 1
classic
LEERBOEK
De prehistorie
STROOMCULTUREN
5
4
19
50
17
50
14
50
.
80
0
v.
C
v.
C
0
0
35
PREHISTORIE
0
Zolang een gebied of volk geen schrift
gebruikt, bevindt het zich in de prehistorie.
Het duurt heel lang alvorens mensen
een schrift gebruiken. De Sumeriërs
ontwikkelen waarschijnlijk als eerste een
schrift omstreeks 3500 v.C. De mens bestaat
dan al 2,5 miljoen jaar. Een groot deel van
het menselijke verleden valt dus in de
prehistorie. In de volgende hoofdstukken
maak je een tocht door dat verleden.
.
B
KLASSIEKE OUDHEID
MIDDELEEUWEN
A
ls opwarmertje krijg je een stukje uit een jeugdroman. Ben, de held van het verhaal, belandt echt
in de prehistorie. Hij ziet hoe nomaden jacht maken
op een mammoet. Gedurende honderdduizenden
jaren is de mens een jager die gebruikmaakt van
wapens uit hout, steen en been:
“Een groep mannen, die uit het woud tevoorschijn
kwam, zat de mammoet achterna. Ze renden zonder
aarzeling naar voren en dreven hem naar de modderige oever van het meer, waar hij ten slotte tot stilstand
kwam, zijn geweldige lichaam vast in het moeras. Hoe
meer hij worstelde, hoe dieper hij zakte, tot de klevende modder tot boven zijn gerimpelde knieën kwam
... De mammoet zwaaide met zijn slurf en slagtanden
in bogen van verbitterde woede, toen de groep jagers
met geheven speren dichterbij kwam ... Met plompe
speren met stenen punten staken ze in de spieren
van de achterpoten, terwijl de mammoet zich naar
hen toe probeerde te draaien. Daarna begonnen de
andere mannen aan de voorkant. De zwaaiende slurf
EIGEN TIJD
NIEUWSTE TIJD
NIEUWE TIJD
sloeg een speer weg als een twijgje, maar een andere
punt zonk in de dikke huid en doorboorde een long.
Het beest trompetterde luid. De kleine staart zweepte
tegen zijn achterwerk, dat bedekt was met stug haar.
Hij probeerde rond te draaien, maar zonk bij iedere
poging dieper weg in de modder, terwijl de vastzittende poten het geheel overeind hielden, blootgesteld
aan het gesteek van een dozijn speren. De mannen
hielden niet op met schreeuwen, misschien om de
moed erin te houden. Ben geloofde zijn ogen niet
toen de dappere jagers telkens weer met hun houten
speren aanvielen. Zelfs al was het dier gevangen in de
modder, een slag met een slagtand kon een man verpletteren ... De strijd duurde lang. Een van de jagers
was opzij gezwiept door de rondzwaaiende slurf en
ver weg geworpen op de modderige oever, waar hij bewegingloos bleef liggen. Ontelbare malen doorboord
baadde de mammoet in een rode zee van modder.”
nomade:
iemand die
geen vaste
verblijfplaats
heeft en
zwervend
rondtrekt;
hij volgt
en bejaagt
rondtrekkende
kudden dieren.
Uit: Malcolm Bosse, Tocht door de tijd
B
DE PREHISTORIE
23
Demensisvrijjongin
vergelijkingmetdeleeftijdvan
deaarde
DOC 2 De mens leeft al heel lang op de aarde. Men
schat dat de eerste mensachtigen 6 à 7 miljoen
jaar geleden leefden. Toch is de mens vrij jong
in vergelijking met de aarde en andere levende
wezens. De aarde is ongeveer 5 miljard jaar geleden
ontstaan en de eerste levende wezens 3,8 miljard
jaar geleden. Ook de vissen, de amfibieën, de
reptielen en de zoogdieren zijn ouder dan de mens.
De dinosaurussen leefden 230 tot 65 miljoen jaar
geleden. De eerste mensen hebben dus nooit
dinosaurussen gezien!
2
Demensvervaardigt
werktuigen,looptrechtopen
heeftvoldoendehersenen
Kennis over de eerste mensen halen we uit hun
overblijfselen (hun beenderen) en uit sporen van
hun handelingen (hun werktuigen bijvoorbeeld).
Die bronnen zijn zeldzaam en vaak onduidelijk.
Een groot deel van onze kennis bestaat dan ook uit
vermoedens.
Is er een volledig skelet ontdekt? Dan wordt eerst
berekend hoeveel hersenen de schedel bevat
kan hebben. Het geraamte wordt onderzocht
op kenmerken van rechtop lopen; dat kun je
bijvoorbeeld afleiden uit de vorm van de benen.
Ten slotte kijkt men of er werktuigen of bewerkte
materialen bij het skelet te vinden zijn. We spreken
van mensen als ze voldoende hersenen hebben,
rechtop lopen en steeds betere werktuigen maken.
24
LES 5 DE MENS, NOG MAAR PAS OP AARDE
3
2,
5m
ilj
.
6m
ilj
.
ZOOGDIEREN
De mens loopt al enkele miljoenen jaren
rond op de aarde. Dat lijkt erg lang, zeker
in vergelijking met je eigen leeftijd. Toch is
de mens eigenlijk ‘nog maar net’ op deze
planeet. Hoe oud is de mens? Wat weten
we over de eerste mensen? Waar komen ze
vandaan?
1
evolutie:
ontwikkeling,
verandering
doorheen de tijd
70
m
ilj
.
5
De mens,
nog maar pas op aarde
EERSTE MENS
EERSTE
MENSACHTIGE
Deontwikkelingvan‘hominide’
totmensiseenlangeen
geleidelijkeevolutie
DOC 1-3 Lange tijd gelooft men dat alle levensvormen
op aarde kwamen net zoals ze er nu uitzien. Maar in
de 19e eeuw ontwikkelt o.a. de Britse wetenschapper
Charles Darwin een nieuwe visie op de oorsprong
van de mens en het leven. Hij stelt dat alle leven
het resultaat is van een heel lange evolutie. De
omstandigheden waarin een dier of een plant leeft,
kunnen voortdurend veranderen. Het klimaat kan
wijzigen. Er kunnen andere dieren ontstaan. Een dier
of een plant kan alleen overleven door ‘zich aan te
passen’. Zo’n aanpassing gebeurt vaak heel geleidelijk,
gespreid over honderdduizenden jaren. De best
aangepaste soorten overleven, andere verdwijnen.
Ook de mens is het resultaat van zo’n ontwikkeling.
Darwin beweert dat de mens verwant is aan de aap
en dat beiden een gemeenschappelijke ‘voorouder’
hebben. Hij krijgt veel kritiek voor zijn opvattingen,
maar vandaag blijkt dat Darwin grotendeels gelijk
heeft. De voorbije eeuw zijn heel wat overblijfselen
gevonden van wezens die geen apen waren, maar
ook nog geen moderne mensen. We noemen hen
‘hominiden’ of ‘mensachtigen’. Ze liepen rechtop en
hadden een behoorlijk grote herseninhoud.
Hoe de mensachtigen zich tot de huidige mens
hebben ontwikkeld, is nog lang niet duidelijk.
Wetenschappers hebben daar uiteenlopende
theorieën over. En nieuwe vondsten zorgen ervoor dat
de theorieën aangepast worden.
Een gangbare voorstelling van de menselijke
stamboom is de volgende: uit de eerste
mensachtigen ontstaat 3,5 tot 4 miljoen jaar geleden
de ‘Australopithecus’ (‘de zuidelijke mens’). Uit die
hominide ontwikkelt zich de ‘homo habilis’ (‘de
handige mens’). Die wordt ‘opgevolgd’ door de ‘homo
erectus’ (‘de rechtop lopende mens’). Die evolueert
verder tot de ‘homo sapiens’ (‘de verstandige mens’).
Vondsten tonen aan dat verschillende soorten
mensachtigen vaak naast elkaar bestonden. De
evolutie is dus heel geleidelijk gebeurd. De homo
sapiens is in elk geval onze rechtstreekse voorouder.
4
VanuitAfrikaverspreidtdemens
zichoverdehelewereld
Omdat er alleen in Afrika sporen van
heel oude hominiden zijn gevonden, denken
wetenschappers dat de mensheid op dat continent
is ontstaan. Afrika is waarschijnlijk ‘de wieg van
de mensheid’. Mensachtigen en mensen zouden
zich vanuit Afrika over de hele wereld verspreid
hebben. Hoe ze zich konden verspreiden, weten we
niet zeker. Tussen 900 000 en 10 000 v.C. kent de
aarde een aantal ontzettend koude perioden die
telkens verschillende eeuwen duren. Tijdens zo’n
‘ijstijd’ neemt de omvang van de ijskappen toe
en daalt de zeespiegel. Delen van ondiepe zeeën
vallen daardoor droog. Zo ontstaan er verbindingen
tussen verschillende continenten. Mensen en dieren
kunnen te voet van het ene continent naar het
andere trekken. Zo zijn wellicht de voorouders van de
indianen in Amerika beland. Aan het einde van een
ijstijd smelten de ijskappen en stijgt de zeespiegel
weer. Daardoor raken de verbindingswegen van elkaar
afgesneden en ontwikkelen mensachtigen en mensen
zich verder, los van elkaar.
chronologie:
de opeenvolging
van historische
gebeurtenissen
doorheen de tijd
DOC 4 -5
KENNEN
1
2
3
4
5
6
het begrip ‘evolutie’ uitleggen
het continent opnoemen waar de mens ontstaan is
de leeftijd van de aarde en de mens vergelijken
de twee belangrijkste bronnen voor onze kennis
over de prehistorische mens opnoemen
met drie kenmerken het onderscheid tussen mens
en dier aantonen
de namen van de voorlopers van de huidige mens opnoemen
KUNNEN
1
2
3
de voorlopers van de huidige mens in chronologische volgorde
plaatsen
twee verschillen tussen schedels van onze voorouders geven
aan de hand van afbeeldingen twee uiterlijke kenmerken van
onze voorouders opnoemen
B
DE PREHISTORIE
25
DOC 1
De ontwikkelingsfasen van de mens
Homo sapiens Neanderthaler (uitgestorven)
150 000 - 50 000 v.C. (?)
Australopithecus
4 - 2 miljoen jaar v.C.
Homo habilis
2,3 - 1,2 miljoen jaar v.C.
Homo erectus
1,8 miljoen - 141 000 v.C.
Homo sapiens sapiens
150 000 - 10 000 v.C.
*
*
= herseninhoud
• Welke wijzigingen ondergaan het gezicht,
de wenkbrauwen, het gebit, de kin, het voorhoofd?
• Welke verschillen zie je tussen de schedels?
• Welke evolutie merk je in de herseninhoud?
• Welke evolutie merk je in de beharing van de mensensoorten?
• Hoe is de verhouding tussen de lengte van de armen en de benen?
• Welke wijzigingen ondergaan de werktuigen van de eerste mensen?
• Bestaat er een verband tussen de herseninhoud van mensachtigen en de manier waarop
ze werktuigen vervaardigen? Licht je antwoord toe.
26
LES 5 DE MENS, NOG MAAR PAS OP AARDE
B
DE PREHISTORIE
27
DOC 2
“(…) Op de kosmische kalender wordt de geschiedenis
van het heelal teruggebracht tot één jaar. Op 1 januari de
oerknal, in maart de eerste sterrenstelsels, half augustus
het ontstaan van de aarde.”
“Even wachten, hoor. De oerknal vond ongeveer
twaalf miljard jaar geleden plaats, zei jij, dus als je de
geschiedenis van het heelal terugbrengt tot één jaar,
komt één maand overeen met één miljard jaar.”
“Precies. Elke dag duurt dan ongeveer dertig miljoen jaar,
en een uur is 1,4 miljoen jaar.”
“Hoe zit het dan met de dinosaurussen?”
“Reken maar uit. Dertig miljoen jaar is een dag, dus
vijfenzestig miljoen jaar is iets meer dan twee dagen.
De dinosaurussen stierven dus uit op de avond van 29
december. En op 31 december, om een uur of zes ’s
avonds, leefde de gemeenschappelijke voorouder van
mens en aap. Vijf minuten voor middernacht ontstond
de homo sapiens, en om 23 uur, 59 minuten en 35
seconden werd de laatste mammoet geveld.”
Uit: Govert Schilling, Wat was er voor de oerknal? …
en andere kwesties die het voorstellingsvermogen te
boven gaan, 1995
• Geef de informatie uit de tekst weer op een tijdlijn in
je werkschrift.
• Wat leer je over de leeftijd van de mens in
vergelijking met die van het heelal?
• Waarom had de mens niets te vrezen van de
dinosaurussen?
DOC 3
”Gieren en hyena’s hebben een slechte reputatie als aaseters
die profiteren van de inspanningen van de echte jagers. Als
ze hun rol tot opruimers zouden beperken, zou daarmee te
leven zijn. Maar soms lijken ze wel parasieten. We zouden
beter voorzichtig zijn met deze beoordeling. Want een verslag
in het ‘Journal of Human Evolution’ laat uitschijnen dat wij
ongeveer twee miljoen jaar geleden ons vleesetende bestaan
op dezelfde manier begonnen zijn. De machtige jager
zou zich in eerste instantie gespecialiseerd hebben in het
verjagen van andere (echte) jagers van hun prooi.
Dat wordt afgeleid uit een analyse van sporen nagelaten
door zowel primitieve werktuigen als tanden van
carnivoren op fossiele beenderen. Er wordt ook komaf
gemaakt met de stelling dat mannen geregeld vlees
meebrachten voor hun vrouwen. Dat zou in dit concept
minder het geval zijn geweest dan wordt aangenomen.
Mannen dachten in eerste instantie aan zichzelf (…).”
Uit: Uit: Dirk Draulans (red.), ‘Banale aaseters’, in:
Knack, 8 februari 2003
28
LES 5 DE MENS, NOG MAAR PAS OP AARDE
DOC 4
Het eerste vuur werd al een miljoen jaar geleden
gestookt, denken onderzoekers die afzettingen in de
Zuid-Afrikaanse Wonderwerkgrot bestudeerd hebben.
Restanten van verbrande botten en planten bewijzen dat
vroege mensen al een miljoen jaar geleden vuur hebben
gemaakt in die grot. (…) De bevindingen zijn volgens de
onderzoekers een ondersteuning voor de ‘kookhypothese’.
Volgens evolutiebioloog Richard Wrangham leidde het
koken door de homo erectus tot een omwenteling in
de evolutie van de mensheid. Het gekookte voedsel
leverde meer energie, waardoor de hersenen sneller
groeiden. De voedselbereiding hield de mens ook langer
op een plek en schiep een buit voor inhalige mannen.
Om hun voedsel te beschermen, moesten vrouwen een
bondgenootschap aangaan met betrouwbare mannen: het
begin van de (monogame) relatie tussen man en vrouw.
(…) Bewijzen dat de mensheid al anderhalf miljoen jaar
kookt, ontbreken echter. De Nederlandse archeoloog Wil
Roebroeks (Universiteit Leiden) en zijn Amerikaanse collega
Paola Villa (University of Colorado) onderwierpen honderden
archeologische vindplaatsen in Europa aan een nadere
analyse. In een artikel in PNAS concludeerden zij vorig
jaar dat vroege mensen in Europa pas vanaf 400 000 jaar
geleden het maken van vuur in hun repertoire hadden. Voor
die tijd zullen mensen incidenteel het vuur van natuurlijke
branden hebben gebruikt om vuur te ontsteken –en zullen
groepjes mensen misschien vuur hebben gemaakt, maar
ging die vaardigheid verloren.
DOC 5
Europa tijdens de laatste ijstijd
• Neem een gewone atlas en zoek op welke
huidige Europese landen tijdens de laatste
ijstijd bedekt waren met pakijs.
• Wat valt je op als je kijkt naar de kustlijn
van Europa in de laatste ijstijd? Bedenk
een verklaring voor wat je ziet.
• Wat voor soort landschap had ‘België’
toen?
DOC 6
De verspreiding van de moderne mens (homo sapiens)
Uit: Karel Berkhout, De Standaard, 19 april 2012
• Hoe toont het artikel aan dat er meningsverschillen
bestaan tussen wetenschappers over hoe onze
voorouders leefden?
• Toon aan dat voedsel bereiden belangrijk geweest is
voor de evolutie van de mens.
• In welk continent zijn de oudste resten van moderne mensen teruggevonden?
• Wanneer duikt de homo sapiens op in Amerika? Hoe is hij daar waarschijnlijk geraakt?
• Welke theorie over de oudste mensen wordt in dit
artikel verkondigd?
• Waarop baseert men zich voor dat besluit?
B
DE PREHISTORIE
29
1
het Nabije
Oosten:
het MiddenOosten, gebied
gelegen tussen
Egypte en Irak en
tussen Turkije en
Jemen.
nomade:
iemand die
geen vaste
verblijfplaats
heeft en
zwervend
rondtrekt;
hij volgt
en bejaagt
rondtrekkende
kudden dieren.
genetisch
materiaal:
bouwstenen in
lichaamscellen
die o.a. bepalen
hoe een lichaam
opgebouwd wordt
en eruitziet, ook
gekend als DNA.
30
VROEGE NEANDERTHALER
VROEGE HOMO SAPIENS
De homo sapiens onderscheidt zich van zijn
voorgangers in drie dingen: hij heeft een grotere
herseninhoud (zie les 5), hij kan betere werktuigen
vervaardigen en hij gebruikt meer taal. De eerste
homo sapiens spreekt waarschijnlijk op een
eenvoudige manier met zijn soortgenoten over de
jacht en over het vervaardigen van werktuigen. Hij
begraaft zijn doden. Dat wijst er misschien op dat hij
over sommige dingen zoals ‘het leven na de dood’
nadenkt. We onderscheiden twee soorten van homo
sapiens: de neanderthaler en de moderne mens
(homo sapiens sapiens). Die laatste is de rechtstreekse
voorouder van de huidige mens.
2
Deneanderthalerjaagt
enverzameltvoedsel
De eerste mensensoort met kenmerken
van de neanderthaler ontstaat ongeveer 230 000
tot 200 000 jaar geleden. Zo’n 150 000 jaar geleden
verschijnt de echte neanderthaler. Hij is ongeveer
1,66 meter groot en heeft een gedrongen maar
atletische lichaamsbouw. De neanderthalers leven in
Europa en het Nabije Oosten en lijken aangepast aan
het leven in een koude omgeving.
De neanderthaler jaagt op mammoeten, paarden,
herten en rendieren. Omdat die dieren voortdurend
rondtrekken op zoek naar voedsel, is hij gedwongen
mee rond te trekken. Daardoor is de neanderthaler
een nomade, een zwerver die nooit lang op dezelfde
plaats woont. Hij verblijft overwegend onder
overhangende rotsen en in grotten. Op plaatsen waar
die niet aanwezig zijn, maakt hij zelf tenten. Om de
enorme mammoet en de grote kudden rendieren aan
te kunnen, moet hij in groep jagen. Daarom moeten
afspraken gemaakt worden: hoe wordt er gejaagd?
DOC 1-2
LES 6 DE KOMST VAN DE HOMO SAPIENS
Wie doet wat? Het gebruik van taal ligt hier voor de
hand.
De neanderthaler ontwikkelt nieuwe (afslag)technieken om steen te bewerken. Hij slaagt erin om
verschillende schilferwerktuigen te maken: messen en
speerpunten naast schrapers en krabbers om huiden
te bewerken. Zo ontwikkelt de neanderthaler heel wat
meer gebruiksvoorwerpen dan zijn voorgangers. Zijn
stenen werktuigen vertonen echter weinig variatie.
De neanderthaler begraaft op een eenvoudige manier
zijn doden.
3
Demodernemenskomt
uitOost-Afrika
DOC 2-3 - 4 Ongeveer 150 000 jaar geleden ontstaat in
Oost-Afrika de moderne mens. Van daaruit verspreidt
hij zich over de wereld. De homo sapiens sapiens
heeft een gemiddelde lichaamslengte van 1,79 m.
De eerste moderne mensen arriveren omstreeks
40 000 v.C. in Europa. Geleerden vragen zich af of
ze in sommige gebieden de laatste neanderthalers
ontmoet hebben. Tot voor kort dacht men dat die
laatsten pas ca. 33 000 v.C. zijn uitgestorven. Nieuwe
metingen op overblijfselen lijken er echter op te
wijzen dat dat al omstreeks 50 000 v.C. gebeurd zou
zijn. Sommige geleerden denken dat de moderne
mens zich met de neanderthaler vermengd heeft.
Zo’n 1 à 4 % van ons genetisch materiaal zou van
hem afstammen. Andere wetenschappers trekken dat
in twijfel en zeggen dat de testen die dat bewijzen
slecht zijn uitgevoerd.
De moderne mens is wellicht intelligenter en
handiger dan de neanderthaler: uit 1 kg steen haalt
hij tien keer meer bruikbaar materiaal. Daardoor
beschikt hij over meer dan 100 verschillende
werktuigen die aangepast zijn aan het soort werk
dat ermee verricht moet worden. Hij ontwikkelt ook
wapens die dieren van op een afstand kunnen doden:
.
0
0
33
??
Handafdruk van een moderne mens in een grot
de speerwerper en de pijl en boog. Hij gebruikt
netten, fuiken en kano’s voor de visvangst. Met zijn
scherp gesneden silexmessen bewerkt hij been, ivoor
en hoorn tot harpoenen, vishaken en naalden. De
homo sapiens sapiens vervoert goederen over grotere
afstanden en drijft ruilhandel. Archeologen hebben
restanten van begrafenissen teruggevonden: de lijken
werden gekleed in prachtige gewaden en kregen
diverse werktuigen als grafgift mee.
4
archeoloog:
iemand die zich
bezighoudt met
het ontdekken, opgraven
en bestuderen
van materiële
overblijfselen uit
het verleden van
de mens
Demodernemens
maaktkunst
Op wat beschilderde en bewerkte schelpen
na zijn er van de neanderthaler niet zo veel
kunstvoorwerpen teruggevonden. De moderne mens
heeft meer nagelaten. Zo maakt hij prachtige grotschilderingen. In enkele grotten heeft hij zelfs beelden
van klei geboetseerd. Bij het schilderen licht hij
zichzelf bij met fakkels of met lampen op basis van
dierenvet. Hij beeldt voornamelijk dieren uit waar hij
zelf jacht op maakt: rendieren, paarden, mammoeten,
bizons … Wetenschappers denken dat ze een
magisch doel hebben: door de dieren af te beelden
hoopt de mens ze in handen te krijgen. Misschien
wil hij daarmee de steun van de goden bij de jacht
afsmeken. Het valt wel op dat veel schilderingen diep
in de grotten gelegen zijn. Sommige grotschilderingen
zouden 30 000 tot 35 000 jaar oud zijn. Naast
schilderingen zijn er ook zogenaamde venusbeeldjes
gevonden: naakte vrouwen waarvan borsten en
billen overdreven groot worden afgebeeld. Velen
lijken zwanger. Men vermoedt dat de beelden een
godsdienstige functie hebben. Ze dienen misschien
om van een god vruchtbaarheid af te smeken zodat
de stam niet zou uitsterven door een gebrek aan
kinderen. De meeste beeldjes zijn 35 000 tot 11 000
jaar geleden gemaakt.
1
v.
C
0
v.
C
0
4
50
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
15
NEANDERTHALER
HOMO SAPIENS SAPIENS
RANDINFO
Dehomosapiensisde
denkende,verstandigemens
.
.
v.
C
v.
C
.
.
EUROPA
AFRIKA
Tijdens de vorige les heb je kennisgemaakt
met de ontwikkelingsfasen van de mens. De
huidige mens hoort bij de homo sapiens.
Wat onderscheidt dat mensentype van de
anderen? Hoe leeft de homo sapiens? Welke
soorten van homo sapiens zijn er?
neanderthaler:
een homo sapiens
die van 150 000
en tot 50 000
jaar geleden in
Europa en het
Midden-Oosten
voorkomt. De
soort is genoemd
naar een
vindplaats van
overblijfselen:
het Neanderthal
(of Neanderdal)
bij Düsseldorf in
Duitsland.
v.
C
0
0
0
0
HOMO ERECTUS
23
6
De komst van de homo sapiens
observeren:
waarnemen
DOC 5 - 6
KENNEN
1
2
3
4
5
drie kenmerken van de homo sapiens geven en uitleggen
de twee types homo sapiens opnoemen en in de tijd situeren
de twee types homo sapiens met elkaar vergelijken: tijd, plaats,
kunst en werktuigen
de neanderthaler en de moderne mens met elkaar vergelijken
twee voorbeelden van kunst van de moderne mens geven en
uitleggen
KUNNEN
1
2
3
schedels met elkaar vergelijken
aan de hand van een tekening uitleggen hoe een wapen werkt
een venusbeeldje met behulp van een observatieschema
beschrijven
B
DE PREHISTORIE
31
DOC 1
DOC 3
DOC 5 A
B
Grotschilderingen
en beelden van klei
De verf is gemaakt op basis van natuurlijke
producten (mineralen, houtskool, leem …). De
producten worden met de hand gemalen en
vermengd met een vloeistof (water, dierenvet,
urine, bloed, plantensap …). De kunstenaars
schilderen met hun vingers, twijgen, vogelveren
en borstels van paardenhaar. Ze blazen de verf
ook tegen de wand door holle beenderen.
• Geef drie diersoorten die hier worden
afgebeeld.
• Beschrijf hoe je prehistorische verf maakt.
De Kebaragrot in Israël bewijst mogelijk dat neanderthalers hun doden
begraven. De grafkuil is duidelijk zichtbaar. Hij moet met zorg uitgegraven
zijn, want er wordt rekening gehouden met de grootte van het lijk.
• Welk bewijs voor een begrafenis denkt men gevonden te hebben?
DOC 2
Waarom is de neanderthaler uitgestorven?
De neanderthaler heeft dezelfde levensverwachting als de moderne mens. Hij wordt gemiddeld
veertig jaar. Geleerden denken dat hij uitgestorven is omdat hij zich niet zo gemakkelijk kon
aanpassen aan de klimaatsveranderingen van
ca. 50 000 jaar geleden. Er zou dan maar een
kleine groep van tienduizend exemplaren in
heel Europa meer geleefd hebben. Zo’n kleine
populaties sterven sneller uit door ziekten. De
neanderthaler had een laag geboortecijfer. Men
schat dat een koppel maar om de vier jaar een
kind voortbracht.
• Geef drie mogelijke redenen voor het
uitsterven van de neanderthaler.
Een schedel van een neanderthaler (links) uit La Ferassie en een schedel
van een moderne mens uit Cro Magnon. Beide vindplaatsen bevinden zich
in Frankrijk.
- de zwaarste wenkbrauwbogen?
• Welke homo sapiens heeft:
- het meest terugwijkende
- het hoogste voorhoofd?
voorhoofd?
- de laagste hersenpan?
DOC 4 De speerwerper of speerdrijver
De eerste speerwerper of speerdrijver werd
ongeveer 20 000 jaar geleden gebruikt. Je kunt er
veel verder mee gooien. De speer rust in een gleuf
in het uiteinde van de werpstok of op een haakje.
• Welk voordeel voor de jacht biedt een
speerwerper?
32
LES 6 DE KOMST VAN DE HOMO SAPIENS
C
DOC 6 A
B
Venusbeeldjes
A De Venus van Willendorf
(Oostenrijk, gemaakt uit kalksteen,
gekleurd met rode oker, ca. 11,1 cm
hoog en ca. 26 000 jaar oud)
B De Venus van Lespugue (Frankrijk,
gemaakt uit mammoetivoor, ca. 14,7
cm hoog en ca. 25 000 jaar oud)
• Welke opvallende gelijkenissen
zijn er tussen deze beeldjes?
Welke kenmerken worden vooral
beklemtoond? Wat zou daarvan de
bedoeling kunnen zijn?
• Beschrijf de Venus van Willendorf met een
observatieschema.
B
DE PREHISTORIE
33
farao:
koning; het woord
is afgeleid van
het Egyptische
‘per-a’ (groot
huis) en werd
gebruikt om het
koninklijk paleis
aan te duiden
(vergelijk met:
‘Het Witte Huis’
of ‘het paleis’
heeft gezegd ... ).
Osiris:
god van de
onderwereld, de
groeikracht, de
eeuwigheid en de
wedergeboorte;
wordt meestal
voorgesteld in
de vorm van
een mummie
(hoofd niet
omzwachteld)
1
InEgypteaanbidtmenveel
verschillendegoden
Oorspronkelijk heeft iedere nederzetting haar eigen
goden. Na de eenmaking van Egypte blijven de meeste van die goden behouden. Op een bepaald ogenblik
stijgt hun aantal zelfs boven de tweeduizend! Men
noemt dat polytheïsme of veelgodendom. Voor alles
en nog wat heeft men wel een god. In de loop van de
Egyptische geschiedenis is het aanzien van sommige
goden nu eens gestegen, dan weer gedaald. Oorspronkelijk moet Horus als de god van het licht en de
wereld een belangrijke rol hebben gehad. In het Oude
Rijk wordt de zonnegod Ra over heel Egypte vereerd.
Egyptische goden zijn vaak verbonden met de natuur,
de landbouw, het dagelijkse leven en de dood.
HET MIDDENRIJK
2
Degodenwordenop
verschillendemanieren
voorgesteld
DOC 1-2-3 - 4 Overal hebben archeologen afbeeldingen
van goden gevonden: in opschriften, op reliëfs, op
wandschilderingen in graven en tempels, op beelden
enz. De goden worden voorgesteld als dier of als
mens, maar vaak ook als een combinatie van mens
en dier. Dikwijls staan de dieren symbool voor kracht
of zijn ze verbonden met typische natuurverschijnselen. Zo wordt de ibis aanbeden als de god Thot. De
ibis is een watervogel die in Egypte verblijft tijdens
de overstroming van de Nijl. De Egyptenaren denken
daarom dat hij de overstroming en de goede oogst
aankondigt. Thot is de god van het schrift en de
wijsheid. Soms wordt hij als een mens met de kop
van een ibis voorgesteld, soms beeldt men hem af
als een dier (een ibis of zelfs een baviaan). Ook de
grote godin Hathor wordt op verschillende manieren voorgesteld. Enkele goden die vaak als dieren
worden voorgesteld zijn Anoebis (jakhals), Sobek
(krokodil), Chepri (mestkever of scarabee), Bastet
(kat). Goden hebben vaak een aantal attributen bij
zich: tekens die hun belangrijkheid aantonen. Je
hebt zo het levensteken of anch-teken, een scepter,
een vlegel, verschillende kronen ...
3
Devereringvandegoden
vindtplaatsintempels
De Egyptenaren bouwen prachtige tempels die
dienen als woningen voor hun goden. In een tempel staat het beeld van de godheid. Op de oostelijke Nijloever ligt bijvoorbeeld Karnak, dat zich
in de loop van het Nieuwe Rijk ontwikkelt tot een
enorme tempelstad ter ere van de god Amon-Re.
De stad bestaat uit talrijke cultusplaatsen, processiewegen met heiligdommen, paleizen en magazijnen. Priesters moeten er dagelijks volgens strikte
rituelen de godheid dienen en gunstig stemmen
door bijvoorbeeld offers te brengen.
33
30
1
v.
C
.
.
v.
C
2
v.
C
2
VREEMDE
HEERSERS
ROMEINSE
PROVINCIE
PTOLEMAEËN
reliëf:
het uitsteken of
uitkomen boven
iets anders, bv.
een reliëf in steen
uitgehouwen
4
Tijdensderegering
vanAchnatonisAton,de
zonneschijf,deenigegod
DOC 5 In het Oude Egypte is er een periode
waarin de Egyptenaren slechts één god aanbidden.
Amenhotep IV verbiedt kort na zijn troonsbestijging
in 1365 v.C. alle goden en vervangt ze door Aton, de
zichtbare zonneschijf. Zo krijgen we zeer tijdelijk monotheïsme in het Oude Egypte. De farao verandert
zijn naam in Achnaton, wat ‘het dunkt Aton goed’
betekent. Ter ere van de god bouwt hij een nieuwe
hoofdstad, Achetaton, nu beter bekend onder de
naam Tell el-Amarna. Achnaton verwaarloost echter
het bestuur van het land en na zijn dood in 1348 v.C.
wordt Amarna verlaten. De Egyptenaren aanbidden
opnieuw de vroegere goden.
attribuut: teken,
voorwerp dat
rechtstreeks
verbonden is met
de hoedanigheid
of de macht van
een persoon of
een god.
monotheïsme:
het aanbidden
en erkennen van
slechts één god;
er bestaat volgens
monotheïsten
slechts één god.
KENNEN
1
2
3
4
5
6
archeoloog:
iemand die zich
bezighoudt met
het ontdekken,
opgraven en
bestuderen
van materiële
overblijfselen uit
het verleden van
de mens
71
70
10
HET NIEUWE RIJK
.
.
v.
C
.
.
v.
C
v.
C
0
50
4
15
16
21
34
20 v
4 .C .
0
v.
C
.
v.
C
0
4
HET OUDE RIJK
Horus:
hemelgod die
wordt voorgesteld
als een valk of
als een mens
met de kop van
een valk. Zoon
van Osiris en
Isis; beschermer
van de farao,
waarmee hij werd
vereenzelvigd
het begrip ‘attributen’ uitleggen
het verschil tussen polytheïsme en monotheïsme uitleggen
drie voorstellingen van Egyptische goden geven
drie attributen opsommen en uitleggen
de functie van een Egyptische tempel uitleggen
met eigen woorden de rol van de scarabee uitleggen
KUNNEN
1
2
HORUS
82
26
Je weet al dat de farao beschouwd wordt
als de god-valk Horus, zoon van Osiris. De
Egyptenaren vereren nog honderden andere
goden. Waarom dat enorme aantal? Hoe
stellen de Egyptenaren de goden voor? Hoe
vereren ze hun goden? Blijft hun godsdienst
3 000 jaar lang ongewijzigd?
.
.
v.
C
0
0
33
17
De Egyptische godsdienst kent
een overvloed aan goden
OSIRIS
LES 17 DE EGYPTISCHE GODSDIENST KENT EEN OVERVLOED AAN GODEN
ISIS
goden herkennen op een afbeelding met behulp van een
beschrijvende tekst
bronnen met elkaar vergelijken
THOT
D DE STROOMCULTUREN
83
DOC 1 A
B
Thot, faience, ca. 300 v.C., Thot, ca. 600 v.C., hout, brons en bladgoud,
zilver en goud, 15 cm h x 19,5 cm h x 20 cm b
5,6 cm b
Tegenover hem zit Maät, godin van de waarheid
en de rechtvaardigheid.
C
DOC 3
DOC 4
Afbeelding van Thot, in het graf van
koningin Nefertari (links), ca. 1250 v.C.
• Op welke verschillende manieren wordt de god Thot afgebeeld?
DOC 2
Afbeelding uit de grafkamer van Ramses I, Dal der Koningen
• Welke god wordt hier afgebeeld?
• Geef minstens drie attributen die hier worden afgebeeld.
De scarabee (of mestkever) symboliseert de opkomende zon.
In hiërogliefen, de Egyptische schrifttekens, gebruikt men de
scarabee voor de betekenis ‘geboren worden’ of ‘worden’.
• Wat is een scarabee en wat symboliseert het?
DOC 5
Het Egyptische scheppingsverhaal
De Egyptenaren geloofden dat er in het begin alleen water was. Uit het water verhief zich dan een
heuvel waarop de levenskracht zich bevond. Uit die kracht ontstonden de goden. De hemelgodin
Noet werd de lucht ingetild door haar vader Shu, die eigenlijk de lucht was. Zo scheidde hij haar van
haar broer Geb, de aarde. Hun kinderen waren Osiris, Isis, Seth en Nefthys.
• Beschrijf kort, in hoofdlijnen, de schepping volgens de Egyptenaren.
84
LES 17 DE EGYPTISCHE GODSDIENST KENT EEN OVERVLOED AAN GODEN
Farao Achnaton en zijn echtgenote
Nefertete koesteren zich in de
zonnestralen van Aton, de zonneschijf.
Bij elk van hen zit een dochtertje.
• De zonnestralen schenken levenskracht. Hoe kun je dat zien?
D DE STROOMCULTUREN
85
Eveline, te breed!
In les 17 heb je geleerd dat de Egyptenaren veel
goden kennen. Eén daarvan is Osiris. Over hem
bestaat er een mythe die over een verrijzenis gaat:
een verhaal over een dode die weer levend wordt.
Dat bewijst dat de Egyptenaren geloven in een
leven na de dood. Hoe komt het dat de Egyptenaren
daarin geloven? Wat stellen zij zich ervan voor? Is
er voor iedereen een leven na de dood weggelegd?
Wat heb je allemaal nodig voor dat ‘tweede leven’?
1
Denatuurschenktde
Egyptenaarhetgeloofineen
levennadedood
3
Degodenbeoordelende
overledenEgyptenaar
De Egyptenaren beseffen dat een mens goed
of slecht kan leven. Wie slecht heeft geleefd, kan geen
gelukkig leven slijten na de dood. Daarom moet een
Egyptenaar zich na zijn dood bij de goden verantwoorden over zijn daden. Valt het oordeel gunstig
uit, dan mag de Ka het dodenrijk betreden. Valt het
oordeel negatief uit, dan wordt hij gestraft: geen kans
op een nieuw leven in het hiernamaals. Osiris bepaalt
of je het dodenrijk binnenkomt of niet. Daarvoor
gebruikt hij een weegschaal. Aan de ene kant van
de weegschaal legt hij het hart van de overledene.
Aan de andere kant ligt de veer van de waarheid. Het
hart symboliseert hoe de overledene geleefd heeft.
De veer symboliseert hoe hij geleefd zou moeten
hebben. Als het hart niet zwaarder weegt dan de veer,
krijgt men een gunstig oordeel.
De dode moet proberen de goden te beïnvloeden.
Daarom krijgt hij bij zijn begrafenis een dodenboek
mee. Daarin staan een heleboel richtlijnen of spreuken die de dode zo gunstig mogelijk voorstellen aan
de goden.
DOC 3
Osiris:
god van de
onderwereld, de
groeikracht, de
eeuwigheid en de
wedergeboorte;
wordt meestal
voorgesteld in
de vorm van een
mummie (hoofd
niet omzwachteld).
mummificeren:
uitdrogen of
balsemen tot een
mummie
balsem:
welriekende en
bederfwerende
vloeistof
balsemen: met
balsem behandelen om ontbinding
tegen te gaan
mummie:
een gebalsemd of
uitgedroogd lijk;
oorspronkelijk
stamt het woord
van het Arabische
woord voor ‘bitumen’; het duidde
op de zwarte
verschijning van
de lichamen, die
suggereerde dat de
lijken een laagje
pek hadden
gekregen.
86
In de meeste landbouwbeschavingen bestaat er een
sterk verband tussen natuurverschijnselen (regen,
zonneschijn, donder ...) en godsdienst. Zo stellen
de Egyptenaren vast dat leven, sterven en herleven
in de natuur een steeds weerkerend gebeuren is: de
seizoenen doen elk jaar de natuur sterven en herleven. De vruchtbare Nijl vol leven en de dorre woestijn
liggen naast elkaar. De zon die de oogst op het veld
laat rijpen, gaat elke dag onder en komt de volgende
dag weer op. Door na te denken over leven en dood
in de natuur, komen de Egyptenaren tot het besluit
dat er ook voor de mens een ‘herleven’ na de dood
moet zijn.
2
Dedoodiseentijdelijke
scheidingvanlichaamenzielen
De Egyptenaar gelooft dat de mens bestaat uit
een lichaam en twee zielen: de ‘Ba’ en de ‘Ka’. De Ba
blijft na de dood in verbinding met de nog levende
familieleden en vrienden. Op graven wordt de Ba dikwijls voorgesteld als een vogel met een mensenhoofd;
hij symboliseert iemands persoonlijkheid of karakter.
De Ka stelt iemands levenskracht voor. Die ziel is een
soort onzichtbare dubbelganger die na de dood heen
en weer reist tussen de wereld van de doden en het
graf waarin het lichaam rust. De Ka en de Ba verlaten het lichaam regelmatig, maar keren altijd terug.
Daarom is het belangrijk dat het lichaam na de dood
goed bewaard blijft.
DOC 1
LES 18 LEVEN NA DE DOOD
4
Heteeuwigleveniseen
geïdealiseerdevormvanhet
levenopaarde
De Egyptenaren geloven dat het leven
na de dood een herschepping is van de beste momenten uit het aardse leven. Om daar verder te leven
moet het lichaam in goede staat bewaard blijven.
Daarom gaan ze het mummificeren. Vooral de rijken
kunnen zich dat veroorloven en besteden er veel zorg
aan. Eerst verwijderen ze de ingewanden en hersenen
uit het lichaam. Die ingewanden plaatsen ze in kleine
vazen, canopen genoemd. Daarna leggen ze het
lichaam in een zoutbad om uit te drogen. Vervolgens
HET MIDDENRIJK
33
30
1
v.
C
.
.
v.
C
2
v.
C
71
2
70
10
HET NIEUWE RIJK
VREEMDE
HEERSERS
ROMEINSE
PROVINCIE
PTOLEMAEËN
RANDINFO
wordt het gebalsemd en in smalle repen van linnenstof gewikkeld. Ten slotte leggen ze de mummie in
een sarcofaag. Dat is een stenen of houten kist, vaak
in de vorm van een mens en versierd met afbeeldingen en teksten. Uiteindelijk plaatsen ze die sarcofaag
in een graf.
Het graf is het huis waarin de overledene voor eeuwig
kan leven. Daarom besteden de Egyptenaren er extra
aandacht en tijd aan. Naargelang van de rijkdom van
de overledene is het ene graf al rijkelijker afgewerkt
dan het andere. De farao spant natuurlijk de kroon.
Zijn graf is een enorm bouwwerk. Meestal bestaat
een graf uit twee delen: een dodenkamer voor de
mummie en een kapel of tempel waarin de levenden de doden kunnen eren. Omdat het gebouw heel
lang moet meegaan, bouwt men het met duurzame
natuursteen.
In het graf zijn allerlei dingen aanwezig die de overledene ook tijdens zijn leven nodig heeft gehad: huisraad, voedsel en dienaars. Die laatsten zijn aanwezig
als kleine beeldjes, shabti’s genoemd. Zij doen dienst
als plaatsvervangers van de overledene, bijvoorbeeld
als er op de akkers van het hiernamaals landarbeid
moet worden verricht. Op de grafwanden staan diverse muurschilderingen: taferelen uit het dagelijkse
leven, portretten van de overledene, drank en spijzen
die door toverspreuken in echt voedsel veranderen ...
Aan de nabestaanden wordt gevraagd geregeld offers
te brengen in de kapel, opdat de goden welwillend
zouden zijn voor de Ka van de overledene.
.
.
v.
C
.
.
v.
C
v.
C
0
4
50
HET OUDE RIJK
15
16
v.
C
0
4
26
21
34
20 v
4 .C .
0
v.
C
.
.
.
v.
C
0
0
33
18
Leven na de dood
Canopenvazen
sarcofaag:
kist in mensenvorm
farao:
koning; het woord
is afgeleid van
het Egyptische
‘per-a’ (groot
huis) en werd
gebruikt om het
koninklijk paleis
aan te duiden
(vergelijk met:
‘Het Witte Huis’
of ‘het paleis’
heeft gezegd ... ).
In deze vazen werden de ingewanden bewaard
die men uit het lijk verwijderde vooraleer men
het mummificeerde.
KENNEN
1
2
3
4
5
DOC 2- 4 -5 - 6 -7
het begrip ‘mummie’ verklaren
verklaren waar de Egyptenaar het idee ‘leven na de dood’ vandaan haalt
aantonen waarom het bewaren van het lichaam belangrijk is
voor de Egyptenaar
aantonen waarom de Egyptenaar zoveel aandacht besteedt aan
de bouw en inrichting van zijn graf
uitleggen wat een Egyptenaar verstaat onder ‘een leven na de
dood’
KUNNEN
1
2
3
uit teksten informatie halen die de onderwerpen die je moet
‘kennen’ verklaren
die gevonden informatie aan de klas uiteenzetten
het bordschema aan de klas uitleggen
D DE STROOMCULTUREN
87
DOC 1
De koninklijke Ka van
Toetanchamon
Het beeld stelt de ‘geestelijke
dubbelganger’ van de farao
voor, die op het moment van
het overlijden het lichaam
verlaat om naar het hiernamaals te gaan. Het beeld is
ongeveer 1,73 m hoog.
• Hoe zouden wij de
Ka noemen?
DOC 2 Hoe maakt men een mummie?
DOC 4 Een sarcofaag
Een sarcofaag is een houten of stenen kist die een
aantal in elkaar passende kisten (met een menselijke
vorm) bevat waarin de dode werd opgeborgen. Ze werd
afgesloten met een dekplaat, waarop vaak de overledene
stond afgebeeld.
Eerst halen zij met een ijzeren haak door de neusgaten de hersenen
naar buiten, ten dele ook door er chemische stoffen in te gieten.
Daarna halen zij met een scherpe Ethiopische steen (obsidiaan)
de lies open en nemen er alle ingewanden uit en daarna spoelen
zij de buikholte achtereenvolgens met palmwijn en fijngemaakte
specerijen. Na vervolgens de buik met fijngestampte zuivere mirre,
een soort kaneel en de andere bekende reukwerken (behalve
wierook) te hebben opgevuld, naaien zij die weer dicht. Na die
bewerking logen zij het lijk gedurende zeventig dagen in een
natronbad; langer mag dat niet duren. Als die tijd verstreken is,
spoelen zij het lijk af en wikkelen het geheel in gesneden repen
fijn linnen, dit bestrijkend met gomstof, die de Egyptenaren veelal
in plaats van lijm gebruikten. Dan halen de verwanten het weg,
maken een houten afbeelding in mensengedaante en sluiten het
lijk erin op, waarna zij het rechtovereind tegen een muur geplaatst,
zorgvuldig bewaren in de grafkamer.
Bewerking van Herodotus, Historiën, II 86, 3-7
Herodotus (485 - 425 v.C.) is een Grieks geschiedschrijver die
door de wereld van de oudheid reist. Veel van zijn geschriften
berusten op waarnemingen. Hij wil voorkomen dat het verleden van de mensheid verloren gaat. Ondanks zijn kwaliteiten is
hij soms lichtgelovig.
DOC 5 A
Een mummie
• Welke verschillende handelingen voert men uit tijdens het
mummificeren?
• Leg een lijst aan van alle benodigdheden voor het
mummificeren.
Lichaam van een man op een natuurlijke wijze
geconserveerd door het hete zand waarin het was begraven.
Het zand slorpte het vocht uit het lichaam op, zodat de
bacteriën die verantwoordelijk zijn voor de afbraak van het
lijk zich niet konden vermenigvuldigen (ca. 3200 v.C., British
Museum, Londen).
DOC 3 Uittreksel uit: Het dodengericht, Papyrus van Hoenefer, 1400 v.C.
• Wat is een dodenboek?
• Welke goden treden op en wat
is hun taak?
• Bestaat er zoiets als beloning
of straf? Leg uit.
• Hoe verloopt het oordeel van
Osiris in deze situatie? Waaruit
leid je dat af?
• Wat verstaat de christelijke
godsdienst onder het ‘Laatste
Oordeel’ en de ‘Verrijzenis’?
De illustratie toont een uittreksel uit het dodenboek dat aan de overledene werd meegegeven. Het gaat om een papyrusrol die een
aantal aanwijzingen en spreuken bevat om de dode te helpen in het leven in het hiernamaals. In het uittreksel staat het oordeel van
de overledene beschreven.
De overledene moet voor Osiris verschijnen, die zal oordelen over de toekomst van zijn ziel.
Osiris wordt bijgestaan door 42 rechters. De god Anoebis brengt de overledene binnen. Op de weegschaal weegt hij het hart van de
overledene (symbool voor hoe hij geleefd heeft) af tegen een veer van de godin Maät (zinnebeeld van ‘wat juist is’, ‘de goede orde’ in
de wereld). De uitslag is gunstig als de weegschaal in evenwicht hangt. Maar als het hart te licht wordt bevonden, verslindt het monster
Amemait het hart. De dode verdwijnt dan voorgoed. Thot, de god van de wijsheid en van het schrift, noteert de uitspraak van Osiris.
Die zetelt op een troon die op water staat, symbool voor de Nijl.
DOC 6
B
Shabtibeeldjes (ca. 1290 v.C.)
Hoe meer beeldjes in het graf, hoe makkelijker het
leven van de overledene in het hiernamaals zou zijn.
Beschilderde houten kist met
een mummie van een Thebaanse
priesteres (ca. 1000 v.C.,
British Museum, Londen)
• Op welke natuurlijke wijze
wordt er gemummificeerd?
• Verklaar waarom een
mummie tot de verbeelding
van veel mensen spreekt.
• Zoek in de lestekst op wat shabti’s zijn.
88
LES 18 LEVEN NA DE DOOD
D DE STROOMCULTUREN
89
ATLAS
Onmisbaar in uw geschiedenisles
CONTACT
Benieuwd naar Storia?
A T LA S
ATLAS VAN DE ALGEMENE
EN BELGISCHE
GESCHIEDENIS
Hét naslagwerk voor de
geschiedenisles
van de algemene en Belgische geschiedenis
ATL A S
van de algemene en
Belgische geschiedenis
F. Hayt - J. Grommen - Dr. R. Janssen - A. Manet
X. Adams - W. Moreau - L. Van Den Broeck
De grondig herwerkte Atlas van de
algemene en Belgische geschiedenis
is bijzonder gebruiksvriendelijk.
• Uniform kaartbeeld
• Eenvoudige symbolen
• Optimaal kleurencontrast
• Chronologische rangschikking
• Aansluiting bij leerplannen
• Nieuwe kaarten
H I S T O R I S C H E
HISTORISCHE ATLAS
Een compacte atlas voor
ieders budget
H I S T O R I S C H E
ATL AS
Xavier
Adams
ATLAS
De Historische atlas toont een mondiale
opvatting van de wereldgeschiedenis,
met aandacht voor de eigen en de Europese geschiedenis.
• Eenvoudig kaartbeeld
• Verhelderende rangschikking
• Tijdlijn bij elke kaart
• Nieuwe kaarten
• www.historischeatlas-vanin.be
Asella De Vos
0472 40 39 55
[email protected]
Provincie Oost-Vlaanderen
(behalve postcodes 9000-9150
en 9300-9500),
West-Vlaanderen,
Antwerpen (postcode 2800)
Veronique Verbruggen
0498 92 11 35
[email protected]
Provincie Antwerpen
(behalve postcode 2800),
Oost-Vlaanderen
(postcodes 9000-9150)
Cadeau voor uw vaklokaal
Een aantrekkelijke en verhelderende poster over WO I voor in de klas!
Surf naar www.storia.be en vraag uw gratis exemplaar* aan.
Oorlogvoerende landen in 1917
www.vanin.be
ISBN 978-90-306-3706-6
408725
9 789030 637066
geef meer
dan les
* actie geldig zolang de voorraad strekt
STORIA
Stijn Forier
0498 91 19 10
[email protected]
Provincie Limburg,
Vlaams-Brabant,
Oost-Vlaanderen
(postcodes 9300-9500),
Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Katleen Dillen
Gorik Goris
www.vanin.be
ARTIKELNR.
555878