Inval uit Afrika

Inval uit Afrika
Werd Neanderthaler weggepraat?
Noorderlicht, 24 november 2004
Hoe raar de prehistorische geschiedenis van Europa eigenlijk in elkaar steekt, wordt pas goed zichtbaar als je
de afgelopen 200.000 jaar denkbeeldig in één etmaal propt. Iets na middernacht krijgt Europa zijn eerste
bewoners. Vanuit Afrika druppelen de Neanderthalers binnen, een kleine, gedrongen nakomeling van Homo
erectus. Zo tegen half twee ’s nachts heeft de Neanderthaler het grootste deel van Europa wel gekoloniseerd.
Daarna blijft het lang rustig. De nacht verstrijkt. Het wordt ochtend. En middag. De Neanderthalers jagen, slapen in grotten en
ontwikkelen een eenvoudige cultuur, met rudimentaire grafrituelen en simpele sieraden. De zon gaat onder.
En dan, om ongeveer tien voor zeven ’s avonds, gebeurt het. Vanuit het zuidoosten arriveert opeens een heel nieuwe menssoort.
De nieuwkomers zijn duidelijk langer en fijner gebouwd dan de Neanderthaler. En, zo te zien aan de voorwerpen die ze
meedragen: meer ontwikkeld. De moderne mens, Homo sapiens, verschijnt ten tonele.
De Neanderthaler zal het einde van de dag niet halen. In amper anderhalf uur tijd stort zijn wereld in. Overal wordt hij
vervangen door moderne mensen. Nog voor half negen ’s avonds blaast de allerlaatste Neanderthaler de laatste adem uit. De
Neanderthaler is uitgestorven, de moderne mens heeft Europa voorgoed veroverd. Geen slechte prestatie voor een soort die pas
om tien voor vijf ’s ochtends in Afrika ontstond.
Muurschildering uit het befaamde Zuid-Franse grottenstelsel van Chauvet Pont-d'Arc.
[Klik voor vergroting] Opmars van Homo sapiens door Europa. De laatste jaren is duidelijk geworden dat de moderne mens
zich langs twee "routes" verspreidde, een noordelijke en een zuidelijke. De getallen slaan op tijdstippen (maal duizend jaar, voor
het heden); de zwarte stippen markeren archeologische vindplaatsen. (Nature)
De nieuwe mens: Rond 35.000 jaar geleden werd Europa gekoloniseerd door de moderne mens, Homo sapiens. De eerste
mensenvolkeren worden gewoonlijk naar de vindplaatsen aangeduid met namen als Cro-Magnonmens en Aurignacmens.
Kunstvoorwerpen uit de 'Aurignac-cultuur', de vroegste Homo sapiens-cultuur van Europa. (Nature)
De rest is, letterlijk, geschiedenis. Om half elf ’s avonds eindigt de ijstijd. Iets na elven trekt de landbouw Europa binnen, vanuit
het huidige Turkije. Het wiel en de eerste steden volgen rond half twaalf. Om kwart voor twaalf begint onze jaartelling. En om
precies één minuut en vier seconden voor middernacht, in het jaar 1856, vinden arbeiders in een grot in Duitsland voor het eerst
skeletresten van een Neanderthaler.
In een lang overzichtsartikel in Nature zet de Britse paleoantropoloog Paul Mellars alle bewijsstukken uit de zaak van de
verdreven Europeanen nog eens op een rij. Zijn conclusie: de Neanderthaler heeft zijn ondergang waarschijnlijk aan zichzelf te
danken. Hij was gewoonweg te primitief om nog mee te kunnen met zijn tijd.
Duidelijk is dat de nieuwkomers veel meer culturele bagage meedroegen dan de Neanderthaler. De eerste moderne mensen
hadden sierlijk bewerkte stukken ivoor en bot en maakten al 70.000 jaar geleden sieraden – ’s middags, gerekend in ‘etmaaltijd’.
De aankomst in Europa werkte blijkbaar stimulerend. Want eenmaal in Europa vond er een ‘explosie in symbolisch gedrag’
plaats, stelt Mellars vast. Zie de talloze kleurrijke grotschilderingen die de nieuwkomers achterlieten in Frankrijk en Spanje.
Mellars denkt dat de nieuwkomers en de Neanderthalers ‘onvermijdelijk en ontelbaar veel keren’ contact met elkaar hadden. Zo
begonnen ook de Neanderthalers opeens driftig beenderen te bewerken, nadat de moderne mens was aangekomen. Mellars
vermoedt ‘een regelrecht geval van directe concurrentie om ruimte en natuurlijke bronnen tussen de twee bevolkingsgroepen.’
Wat er precies is gebeurd, valt nauwelijks meer te achterhalen. Er zijn geen aanwijzingen dat de beide menssoorten oorlog
voerden. Mellars vermoedt dat de moderne mens het voordeel had omdat hij beter kon praten. Grotschilderingen en sieraden
zijn immers directe vormen van communicatie. “Misschien waren het de meer complexe taal en andere vormen van symbolische
communicatie die de moderne mens het cruciale voordeel gaven,” schijft Mellars. Je zou kunnen zeggen dat we de
oorspronkelijke Europeanen letterlijk het continent hebben uit gepraat.
Vreemd is dat er voor zover bekend geen vermenging tussen de twee soorten mensen heeft plaatsgevonden. Ons
(mitochondriaal) DNA verschilt van het DNA dat wordt aangetroffen in de botten van Neanderthalers, en dus zijn we geen
familie. Genetici vermoeden een biologische oorzaak. Wellicht hadden de Neanderthalers een ander aantal chromosomen, zodat
eventuele halfbloed-nakomelingen onvruchtbaar waren, net als bijvoorbeeld muilezels.
Het lot van de Neanderthaler staat niet op zichzelf. Steeds duidelijker wordt dat de nakomelingen van Homo erectus ook op
andere plekken van de aardbol werd verdreven, als Adam en Eva uit het bijbelse paradijs. In Azië overkwam dat de Pekingmens,
in Indonesië de Javamens en de Floresmens.