De zwarte els - Brabants Landschap

Nou en? Er is genoeg en zo
hebben andere dieren ook
nog wat te snacken.
Tsjonge, jonge, jonge...
Wat ben jij een braskont,
Kees!
sijs
m
Ba r
Wat is er, Marie-Christien,
je kijkt zo verschrikt,
schatje?
s
rm
a
B
ijs
Elzenha
ant
je
Sijs
Katjes
uwelijke bloem
o
r
V
Ik ben b
a
muizen, ng van
Roderic
k.
Elzenbundelzwam
Don
kere
Elze
n
-Na
ucor
Sijs
ia
Ideaal hè, Jan,
brassende sijzen?
Zeg dat wel Mientje, ik
was wel weer eens toe
aan wat lekkers.
Winter 2013
181
Stikstofknolletjes
de zwarte els
De zwarte els is een boom en geen vrouw met ravenzwart haar. Maar zijn tweede of Latijnse
naam, Alnus glutinosa, klinkt natuurlijk heel wat deftiger.
1
Waarom hebben de els - en trouwens Alle soorten planten
en dieren - naast hun Nederlandse ook een Latijnse naam?
4
Laten we deze buitengewoon gewone boom eerst maar eens voorstellen. Hij kan
25 meter hoog worden, een stamomtrek van 2,6 meter bereiken en tussen
de 150 en 200 jaar oud worden. Zijn naam dankt hij aan het zwarte
silhouet in de winter, wat komt door de donkere schors en doordat
de zaden, zwarte proppen, deels aan de boom blijven hangen.
Is een grijze els een oude zwarte
els?
insecten of de wind bevrucht?
’s Winters krijgt de els bezoek van zaadeters. Niet
alle vogels krijgen de keiharde elzenproppen open
om van het zaad te snoepen. Sijzen krijgen het
wel voor elkaar en je ziet ze dan ook in grote
groepen op de boom bivakkeren: een
prachtige gezicht natuurlijk.
En dat ze knoeien bij het lospeuteren
… nou, daar zijn andere dieren weer
blij mee.
De els heeft een voorkeur voor een vochtige
standplaatsen, wat meteen verklaart waarom het
een zeer algemene soort is in het waterrijke
Nederland. Hij groeit immers langs
rivieren, beken en sloten en staat in
moerasbossen. Als snelle groeier
kan hij er tegen als je hem sterk
terugsnoeit. Hij loopt daarna
gewoon weer uit met scheuten van
wel 1 meter lang. Mooi om te zien
is hoe na het afzetten het hout diep
oranjegeel kleurt.
5
Het hout is zacht en daardoor
geschikt om beeldjes uit te snijden
en gebruiksvoorwerpen als lepels. Maar
ook voor iets heel anders is elzenhout
geknipt. In verband daarmee is op de voorkant een
schilderijtje afgebeeld met grachtenpanden uit de
‘Gouden Eeuw’ (17de eeuw).
3
Worden de vrouwelijke bloemen door
Op de els leven allerlei insecten, de bekendste is wel het
elzenhaantje dat de boom soms helemaal kaal vreet. Maar
geen paniek, de boom herstelt heel makkelijk en loopt
gewoon weer uit. Minder massaal voorkomende
insecten zijn elzengalwesp en elzensnuitkever. En
vergeet de rupsen van motten en vlinders niet. Van
al deze uitvreters lijkt de els weinig te lijden te
hebben. Bovendien zijn er veel vogels die wel een
lekkere rups of kever lusten.
Uit proppen en schors is zelfs een kleurstof ontwikkeld
waarmee je textiel en wol donkerbruin, tegen het zwarte
aan, kunt verven. Je ziet wel, deze boom heeft iets met
zwart.
2
bloemen (met meeldraden), en vrouwelijke bloemen (met stampers). De
uitbundige bloei van de katjes valt al in maart / april. Met hun overvloed aan
stuifmeel zijn ze erg belangrijk voor bijen, wespen, kevers en hommels. Dat drukke
bezoek levert een vrolijk gezicht op. De vrouwelijke bloemen daarentegen zijn klein
en onopvallend.
Hoe worden
de zaden
verspreid?
Met knolletjes aan de
ondergrondse wortels neemt
deze boom stikstof op uit de grond.
(Bacteriën doen het eigenlijke werk.)
De vruchtbaarheid van de bodem neemt
er enorm door toe. Andere planten in een
elzenbos profiteren daarvan mee.
Iedere boom (en zelfs iedere plant) kent zijn eigen
paddenstoelen(soorten), die hen helpen bij het opnemen
van voedsel uit de bodem. Bovendien zorgen ze ervoor dat
het afgevallen blad en dode hout verteert en wordt omgezet
in humus. Op de voorkant staan twee bij de els horende
paddenstoelen, maar het zijn er natuurlijk veel meer. Daarvan
moet je het elzenpropmummiekelkje zeker onthouden, want dat is
een mooi woord voor scrabble.
Wat hebben deze huizen nou met
onze zwarte els te maken?
Elzenproppen, die er in het begin uitzien als
frisgroene bolletjes, doen er twee jaar over
om volledig te rijpen. Zij komen voort uit het
geslachtsverkeer tussen elzenkatjes, de mannelijke
Na het lezen van dit verhaal zul je met me eens zijn dat de els, hoe gewoon ook,
buitengewoon is.
Antwoorden ondersteboven & in spiegelschrift
bij droog weer de kleine zaden uit.
5 Ook al door de wind. Als de rijpe proppen open gaan, waaien daar
4 Door de wind.
waren dus elzenpalen.
liedje: Amsterdam die grote stad, die is gebouwd op palen. Nou, dat
Amsterdam. Denk ook aan de beroemde regel uit een oud kindervan steden die zo verrezen zijn Heusden, Den Bosch, VenetiE en
bij de huizenbouw op natte grond, als fundering. Voorbeelden
rotten. Om die reden werden elzenstammen vroeger veel gebruikt
3 Onder water is elzenhout onbeperkt houdbaar. Het gaat dus niet
181
OO
en zwarte els er slechts 2 van.
2 De familie der elzen telt 35 soorten. Daar zijn de grijze
weet iedereen, in alle landen, om welke planten en dieren het gaat.
eenmaal gegeven Latijnse namen nooit meer. Door die te gebruiken
gesproken (alleen nog geschreven). Daardoor veranderen de
1 Latijn is een dode taal, wat wil zeggen dat ze niet meer wordt
Jeugdblad van Brabants Landschap
Tekst en tekeningen: Ciel Broeckx
Foto’s: Buiten -beeld: Albert de Wilde, Jan-Luc van Eijk,
Jaap Schelvis, Hannie Joziasse