Noordelijke Renaissance

Noordelijke Renaissance
Noordelijke Renaissance of Renaissance van het noorden is de aanduiding voor een
meestal onduidelijk afgebakende kunsthistorische periode in de Nederlanden en andere landen
in noord Europa. De term is eigenlijk een vertaling van het in de Angelsaksische
kunsthistorisch literatuur aangewende "Northern Renaissance" en kan nogal uiteenlopende
ladingen dekken:
1. Een kunsthistorische stroming in het noorden van Europa die zich in de periode tussen ca.
1500 tot ca. 1600 ontwikkelde onder invloed van de Italiaanse "hoog-renaissance" en streeft
naar een herleving van de kunst van de Klassieke Oudheid.
2. Een kunsthistorische stroming in de 15de en vroege 16de eeuw waarin voornamelijk de
schilderkunst en met name die van de "Vlaamse Primitieven" een centrale plaats innneemt.
Deze stroming kenmerkt zich doordat zij zich op een aantal vlakken en die losmaakt van de
laatmiddeleeuwse beeldende kunst en cultuur. De stroming wordt gekenmerkt door een groot
naturalisme en een zeer uitgesproken technisch rafinnement. In de traditionele zienswijze is
deze stroming een noordelijke tegenpool van de Italiaanse (met name Florentijnse)
vroegrenaissance, de zogenaamde kunst van het Quattrocento. Deze betekenis wordt
tegenwoordig als minder accuraat beschouwd en er zijn al herhaaldelijk stemmen opgegaan
om de term in deze betekenis definitief te vervangen door Ars Nova (naar analogie met een
periode in de muziekgeschiedenis)[1].
Het voornaamste struikelblok om de noordelijke kunst uit de 15de eeuw als "Noordelijke
renaissance" aan te duiden is het ontbreken van een duidelijke en algemene belangstelling
voor de kunst en culuur van de Klassieke Oudheid. Nochtans bevat de kunst uit deze periode
wel veel vernieuwende elementen die het met de Italiaanse renaissance gemeen heeft en die
een duidelijke breuk met de middeleeuwen inhouden. Men zou hier dan ook eerder kunnen
spreken van een "naissance" dan van een "re-naissance".
In dit artikel zal de "Noordelijke Renaissance" worden besproken zoals afgebakend in punt 1.
Inhoud




1 Ontstaan en verspreiding
o 1.1 Duitsland en de Nederlanden
o 1.2 Frankrijk
2 Schilderkunst
3 Architectuur
o 3.1 Nederlanden
o 3.2 Frankrijk
o 3.3 Duitsland
o 3.4 Polen
4 Noten
Ontstaan en verspreiding
"Renaissance" is de Franse vertaling van het Italiaanse "Rinascita" waarmee de "wedergeboorte" van de kunst van de Grieken en de Romeinen uit de Klassieke Oudheid werd
aangeduid. Op het Italiaanse schiereiland begon deze herontdekking van het erfgoed uit de
oudheid al in de wetenschap en literatuur van de 14de eeuw vorm te krijgen. Een bewuste
oriëntering op de beeldende kunsten van de oudheid voltrok zich pas in de loop van de 15de
eeuw, aanvankelijk vooral in Florence, maar later ook in Rome en in Noord-Italië. Rond 1500
begint de periode die men in de kunsthistorische literatuur als de "hoog-renaissance" is gaan
beschouwen. In die periode werd de kunst gedomineerd door Leonardo da Vinci,
Michelangelo en Rafael. Pas vanaf dit moment verkreeg de kunst van de Italiaanse
renaissance een algemene Europese uitstraling, terwijl in de periode die er aan voorafgaat de
kunst in haast geheel Europa sterk door die van de Bourgondische Nederlanden en met name
die van de Vlaamse Primitieven werd gedomineerd. Ook op het gebied van de bouwkunst,
beeldhouwkunst en de decoratieve kunsten hield men in de meeste plaatsen buiten Italië nog
vast aan de vormentaal van de laatgotiek en dit tot diep in de 16de eeuw. De ontwikkeling van
de boekdrukkunst maakte onder meer een verdere verspreiding van het humanisme dat ook in
Italië ten grondslag had gelegen aan de Renaissance mogelijk. Hierdoor nam de interesse voor
het erfgoed van de Klassieke Oudheid overal in Europa toe.
Pas vanaf ca. 1500 gingen kunstenaars in Duitsland, Frankrijk, de Nederlanden en elders in
Noord-Europa duidelijk onder invloed komen van de voorbeelden uit de Italiaanse
renaissance. Het is vanaf dat moment dat men met recht kan spreken van een "Noordelijke
Renaissance".
Duitsland en de Nederlanden
Een pionier is zeker Albrecht Dürer geweest die al in het laatste decennium van de 15de eeuw
Venetië bezocht en er werd beïnvloed door schilders als Giovanni Bellini en Andrea
Mantegna. Bovendien verspreidde Dürer zijn vernieuwende vormentaal door middel van de
talloze houtsnedes en gravures die hij uitgaf.
http://www.abcgallery.com/D/durer/durer3.html
Op dit vlak werd hij in de Nederlanden nagevolgd door de schilder en prentmaker Lucas van
Leyden die eveneens door de verspreiding van zijn prenten een grote invloed ging uitoefenen.
Belangrijke schilders als Jan Gossaert
en Barend van Orley introduceerden al vroeg decoratieve elementen en motieven uit de
Italiaanse Renaissance in hun werk.
Vaak ging het om motieven die waren ontleend aan de sculptuur en bouwkunst uit de
Klassieke Oudheid. Gossaert had trouwens in 1508 Italië bezocht waar hij belangrijke
tekeningen gemaakt had naar gebouwen en sculpturen uit de oudheid. Hij was ook
verantwoordelijk voor de eerste mythologische taferelen met klassiek aandoende naakten die
benoorden de Alpen door een niet-Italiaanse schilder werden vervaardigd.
In de Nederlanden en Duitsland speelde ook de invloed van het Habsburgse huis een grote rol.
Keizer Karel V en andere vooraanstaande leden van zijn dynastie verbleven regematig in
steden zoals Brussel, Gent of Augsburg en oefenden er een opzienbarend mecenaat uit. De
klassieke stijl uit de Romeinse keizertijd waarop de hoog-renaissance in belangrijke mate was
gebaseerd, was natuurlijk uitermate geschikt om de macht en het prestige van het Keizerlijke
gezag van de Habsburgers uit te drukken. Bovendien waren in de eerste helft van de 16de
eeuw een aantal belangrijke Italiaanse Mecenassen, zoals de Medici uit Florence, de Doria's
uit Genua en de Gonzaga's uit Mantua, vazallen van de Keizer. Door de intense politieke,
militaire en commerciële contacten met deze hoven konden de artistieke evoluties aldaar op
de voet worden gevolgd. Kunstenaars als Barend van Orley en Michiel Coxie waren
bijvoorbeeld voor de Habsburgers werkzaam.
Ook voor de rest van Noord-Europa speelden de steden in het zuiden van Duitsland en in de
Nederlanden een voorbeeldrol. Vanuit deze belangrijke handelscentra zal de "Noordelijke
Renaissance" - die al snel een eigen karakter verwerft - zich verder verspreiden. Onder meer
de ontwikkeling van de prentkunst ging in de verspreiding van de nieuwe stijl een belangrijke
rol spelen. In de loop van de 16de eeuw zal een studiereis naar Italië voor de meeste
kunstenaars uit het noorden een absolute must worden. Door deze training in het buitenland
gaan kunstenaars meer en meer vertrouwd raken met de geest van de renaissance uit Italië die
ze in het noorden verder zullen uitdragen.
Kunstenaars als Cornelis Floris en Hans Vredeman de Vries oefenden tot in de 17de eeuw een
grote invloed uit in Duitsland, Scandinavië en Centraal-Europa. De verspreiding van hun
specifieke stijl die in de bouwkunst, beeldhouwkunst en decoratieve kunsten grote weerklank
vond hadden ze te danken aan de prenten die ze op grote schaal hebben geproduceerd en die
in heel Europa verspreid geraakten.
Op het gebied van de schilderkunst kenden de prenten ontworpen door Maarten van
Heemskerck en Maarten de Vos een grote navolging in Noord- en Oost-Europa.
Maarten van Heemskerck
Deze prenten dienden er vaak als model voor schilders en andere kunsthandwerklui. Een
belangrijke uitstralingspool van renaissancecultuur in Centraal-Europa was het hof van de
Habsburges Keizer Rudolf II in Praag. Hier waren buiten een schare Italiaanse kunstenaars en
ambachtslui ook heel wat schilders uit de Nederlanden aanwezig zoals Egidius Sadeleer en de
Antwerpenaar Bartholomeus Spranger.
Frankrijk
De introductie van de Renaissance in Frankrijk staat ietwat los van de andere Noordeuropese
landen en werd gedomineerd door het mecenaat van de Franse koningen, met name Frans I,
die Italiaanse kunstenaars aan hun hof uitnodigden (waaronder Leonardo da Vinci, Rosso
Fiorentino en Primaticcio. Vanuit het Franse hof ontwikkelde zich het Franse maniërisme van
de zogenaamde School van Fontainebleau die op haar beurt weer invloed ging uitoefenen in
Frankrijk en daarbuiten.