Stelling: Wij zijn unieke wezens op aarde

Stelling:
Wij zijn
unieke
wezens op
aarde
Vroeger werd de mens ‘de kroon op
de schepping’ genoemd. Maar in de
loop der eeuwen ging daar de glans
wat van af: de mens bleek in een
uithoek van het heelal te leven, hij is
het product van een lange evolutie
van levensvormen, en wordt volgens
de psychologie geleid door zijn
driften. En toch: de mens is de enige
levensvorm met een zelfbewustzijn.
Dat is uniek, of niet? >
TEKST: JURGEN TIEKSTRA FOTO: SHUTTERSTOCK
De Verwondering
29
GEEN ‘DIEREN-PLUS’
‘Die paar genen
veranderen de
functies van alle
andere genen’
30
De Verwondering
INSPIRATIEBRON
Jos de Mul is hoogleraar Filosofische
Antropologie aan de Erasmus
Universiteit Rotterdam.
Vanessa Evers is hoogleraar
Human Media Interaction aan de
Universiteit van Twente en houdt
zich bezig met de verhouding
tussen robots en mensen.
“Als je kijkt naar het
DNA, zie je dat de
chimpansee maar
voor 1,2 procent verschilt van de mens.
Dat is niet zo veel.
Al moet je wel
zeggen dat die genen heel nauw
samenwerken in genennetwerken.
Dat betekent dat een paar genen extra
een groot verschil maken. In hun boek
Over de natuur van mensen drukken de
filosofen Oudemans en De Jong dat op
pregnante wijze uit: ‘Mensen zijn geen
dieren plus nog iets, ze nemen geheel
deel aan hetzelfde leven, maar dat op
een geheel andere wijze.’ Want als je
ons mensenleven vergelijkt met een
dierenleven, kun je bijvoorbeeld zeggen
dat wij een territoriumdrift hebben die
deels lijkt op die van andere dieren. Wij
bouwen een huis, waar anderen niet in
mogen. Dat noemen we privacy. En ik
noem het plagiaat als iemand mijn
boek overschrijft. Dat zijn allerlei
vormen van territoriumdrift, alleen
wel op typisch menselijke wijze.
Vooral ons zelfbewustzijn maakt alle
aspecten van ons leven totaal anders.
Dieren verlangen ook naar een ander,
maar door het zelfbewustzijn wordt
dat verlangen veel complexer. Ik begeer
niet alleen een ander, maar wil ook dat
de ander mij begeert. Ik kan me inleven
in een ander en bedenken dat een
ander ook een verlangen heeft en naar
mij kan verlangen. Je kunt dus zeggen:
het verschil met de chimpansee is niet
groot: maar 1,2 procent. Maar die paar
genen veranderen de functies van alle
andere genen.”
“Ik vind dat wij vaak
arrogant zijn over
het mens-zijn. Wij
denken dat je het
technische walhalla
bereikt als je een
robotmens maakt
die niet van de mens te onderscheiden
is. Maar wil je bijvoorbeeld een robotarm maken, dan ligt een octopustentakel meer voor de hand dan
een mensenarm en zijn zuignappen
misschien beter dan vingers. De
mens moet niet onze enige bron van
inspiratie zijn.
Misschien lijkt het alsof ik de mens
helemaal niks vind. Dat is niet zo. Wij
mensen hebben de beschikking over
complexe vaardigheden: een sleutelbos
van de tafel afpakken, een trui breien,
een situatie inschatten. Of je loopt
ergens binnen en voelt intuïtief: hier is
iets niet in de haak.
Het idee leeft dat de robots komen en
ons overnemen. Maar er zijn nog zoveel
vraagstukken die technisch opgelost
moeten worden; zelfs goed lopen lukt
niet. Bij de DARPA Challenges, een
Amerikaanse robotwedstrijd, staan de
robots allemaal op wankele pootjes.
Een ander aspect is dat mensen zulke
sociale wezens zijn. Chimpansees zijn
ook sociaal, maar zij doen er zeven jaar
over om te leren hoe je met een steen
een noot openbreekt. Mensen kunnen
baby’s heel snel leren hoe ze efficiënt
de denkgereedschappen in hun hoofd
kunnen gebruiken. Dat komt door een
combinatie van sociaal leren en genetische overdracht. Dat maakt de mens
een heel interessante inspiratiebron.”
OPINIE
SHIP PASSING BY
IEDER EEN KALIEF
GODDELIJKE KERN
Jelle Reumer is evolutiebioloog
en hoogleraar Vertebrate
Paleontology aan de
Universiteit Utrecht.
Anne Dijk is islamoloog en
directeur van het FAHM Instituut,
een kenniscentrum over de islam.
Carine Philipse is oud-ziekenhuispredikant en schrijfster van het
mystieke dagboek ‘Jij zingt in mij
Jouw naam’, waarvan in maart 2017
een nieuwe editie verschijnt.
“De mens is zeker
uniek. Maar dat
geldt voor alle soorten op aarde: de
kraanvogel is uniek,
de pissebed is
uniek, de oorwurm
ook. Nou is de mens wel unieker dan
andere soorten, omdat de mens in
staat is op zijn doen en laten te reflecteren. Dat zie ik de pissebed en oorwurm niet doen. Als je de boeken van
Frans de Waal leest, zie je dat mensapen een aardig eind in de richting
komen. Zeker chimpansees en bonobo’s hebben een zeker besef van tijd en
toekomst, en hebben iets als empathie.
Olifanten gaan zelfs door hele rouwprocessen heen. Maar beter dan andere
soorten zijn wij mensen in staat daarop
te reflecteren en ons voorstellingen te
maken van de toekomst. Wij maken
daar alleen niet voldoende gebruik van,
als je ziet dat de aarde naar de knoppen
geholpen wordt.
Verder zijn we gewoon zoogdieren.
Succesvolle zoogdieren ontploffen in
aantal. Dat zag je met konijnen in
Australië en muskusratten in de Krimpenerwaard. De mens doet dat op de
aardbol. We planten ons voort als
gekken, zeker in gebieden waar de
leefomstandigheden minder zijn. Er
lopen nu zeven miljard sets menselijke
genen rond. De laatste tijd is de discussie opgelaaid over het Antropoceen:
dat we leven in een geologisch tijdvak
dat door de mens wordt beheerst.
Maar als we tien of twintig miljoen jaar
verder zijn, wat voor de aarde en het
zonnestelsel een oogwenk is, dan zijn
we slechts een ship passing by.”
“De praktijk van
veel moslimdenkers
verschilt weinig van
het christendom: in
sommige teksten
wordt de mens
zeker als een superieur wezen gezien. Op aarde dan. Maar
de mens heeft wel een nederige positie. Dat is een existentieel verschil met
het christendom: de mens is volgens de
islam niet geschapen naar het evenbeeld van God. Al is de mens ook volgens de islam het meest geavanceerde
wezen, met het grootste intellect. Dat
brengt een verantwoordelijkheid mee
die andere dieren niet hebben. Dat
staat letterlijk in de koran: elk mens is
een ‘kalief’, een regent, een zaakwaarnemer op aarde. Wij moeten ons uiterste best doen om de wereld beter achter te laten dan toen wij kwamen.
Er zijn teksten die zeggen dat God de
mens geschapen heeft omdat Hij
gekend wilde en aanbeden wilde worden. Hij heeft onze aanbidding niet
nodig. Toch wil Hij gekend worden. En
daarin zie je een directe relatie tussen
de mens en andere scheppingsvormen:
ze kennen allemaal een vorm van aanbidding. Er wordt gezegd dat als een
boom buigt door de wind, dat hij dan
tegelijk buigt voor God. Volgens teksten uit de hadith hebben ook vogels
en katten een eigen aanbiddingsvorm.
Als een kat spint, dan zou dat een vorm
van aanbidden zijn. Maar de hoogste
manier van aanbidden is het reciteren
van de Koran, en daar heb je wel een
bepaald intellect en kennis voor nodig.”
“Voor mij is God, of
het Goddelijke, de
kern van de hele
werkelijkheid: de
kern van een
vliegje, een bloem,
een regendruppel,
van jou en mij. In alles openbaart God
zich, op ontelbaar veel manieren.
Mensen hebben, vind ik, heel lang veel
te arrogant gedacht over andere
levende wezens. Alsof wij zo uniek zouden zijn. Dat zijn we wel, maar andere
levensvormen ook, op hun manier.
Onderzoek heeft veel aan het licht
gebracht over de manier van samenleven, de gevoelens en de intelligentie
van bijvoorbeeld dolfijnen en primaten.
Zogenaamd ‘menselijke gevoelens’
blijken we met veel andere levende
wezens te delen. Ook dieren kunnen
rouwen om het verlies van hun partner
en elkaar helpen en troosten. Of dieren
ook religieuze gevoelens hebben? Daar
kunnen we tot nu toe niets over zeggen. Misschien over 250 jaar, na heel
veel vervolgonderzoek.
De Bijbel ziet de mens als rentmeester
van de schepping. Het is onze verantwoordelijkheid de aarde te behoeden
en te behouden, in plaats van haar uit
te buiten, te vernielen en steeds verder
te vernietigen. Onze unieke menselijke
situatie is, dat wij het technische vernuft en de mogelijkheden hebben tot
beide. En dat wij ons daarvan bewust
zijn, en dus keuzes kunnen en moeten
maken. Het is niet de natuur en wij,
alsof we tegenover elkaar zouden
staan. Wij maken zelf deel uit van de
natuur. De aarde is één geheel, een
thuis voor alles wat leeft.”
De Verwondering
31