Ladingdocumenten van klei

Canon van de supply chain
Deel 1 : kleitabletten (3300 v.Chr.)
Uit het wijdverspreide gebruik van
kleitabletten voor het vastleggen
van lading en voorraden blijkt hoe
belangrijk documentatie is voor een
goed functionerende supply chain. Daar
waren ook de allervroegste Soemeriërs,
enkele eeuwen voor onze jaartelling,
zich al van bewust. Van kleitablet
tot pda, een geschiedenis van de
voorraadadministratie.
Door Feico Houweling
Spijkerschrift maakt logistieke
administratie mogelijk
Ladingdocumenten van klei
I
S U P P LY C H A I N M A G A Z I N E
4 200 8
68
n het negende jaar dat Amar-Suen
koning was van Ur in Mesopotamië,
nam een van zijn onderdanen twee rieten matten in ontvangst waarmee hij het
ruim van zijn vrachtschip kon afdekken.
Daarvoor moest hij een kwitantie afgeven, die in een ommezien gemaakt was.
Zijn klerk nam zijn schrijfstift, pakte een
blokje klei en prikte daar een tekst in, die
vrij vertaald luidt: ‘Twee rieten matten om
een boot te bedekken, hun afmetingen
een halve sar, voor een meelschip in de
stad Ur-Sulpae. In de ambtstermijn, het
jaar waarin de hogepriester (van Nanna)
Ga-es werd geïnstalleerd.’
Het kleitabletje is bewaard gebleven en
maakt nu deel uit van de collectie van de
University of Minnesota, die de verzameling tabletten via internet toegankelijk
heeft gemaakt voor collega’s en andere
geïnteresseerden. Er zijn duizenden
van dit soort geschreven teksten en nog
steeds worden er nieuwe gevonden.
Ook in Nederland wordt onderzoek
gedaan naar de geschiedenis van kleitabletten en het spijkerschrift waarmee ze
werden beschreven. Peter Akkermans
is conservator bij het Rijksmuseum van
Oudheden in Leiden en bovendien bijzonder hoogleraar Prehistorie van WestAzië bij de faculteit Archeologie van
de Universiteit Leiden. Het museum
beschikt over een collectie van enkele
honderden kleitabletten.
Het spijkerschrift maakte zijn intrede
ongeveer 3300 voor Christus. Voor het
eerst was de mens in staat om door middel van schrifttekens te communiceren in
plaats van met tekeningetjes. ‘De reden
dat er kleitabletten werden gemaakt, was
vooral van economische aard’, vertelt
Akkermans. ‘Je wilt namelijk afspraken
die je met anderen maakt op een gegeven
moment vastleggen, omdat je niet alles
in je hoofd kunt opslaan. Het ging om
bijvoorbeeld belastingen, contracten en
vredesverdragen. Als je afspreekt om over
drie maanden iets te leveren, bijvoorbeeld aan het eind van de oogsttijd, dan
wil je niet dat daar misverstanden over
bestaan.’
Toenemende bureaucratie
Ooit was het kleitablet net zo in zwang
als tegenwoordig pen en papier. Of misschien mag eerder worden gedacht aan
een pda met een stylus, want het indrukken van het spijkerschrift in de zachte
klei vertoont een opvallende overeenkomst met het bewerken van een aanraakscherm van een hedendaagse handcomputer.
Eerder genoemde Amar-Suen was koning
Completeer de Canon van de logistiek en supply chain!
Supply Chain Magazine formeert een canon van de logistiek en de supply chain. Er zijn heel
wat historische gebeurtenissen geweest die bepalend zijn voor de hedendaagse supply chain.
Welk geschiedenisonderwerp mag volgens u niet ontbreken in deze canon van de logistiek?
Laat het ons weten: [email protected]
den een schrijver in om bijvoorbeeld een
contract op te stellen.’
Samenleving reconstrueren
Kleitabletten worden vaak los gevonden,
maar ook zijn er bibliotheken met soms
honderden exemplaren. De oudste bibliotheek uit de menselijke geschiedenis is
die van Assurbanipal in Nineve, die in
de zevende eeuw v.Chr. leefde. Hij gaf
opdracht grote hoeveelheden kleitabletten te kopiëren en bewaarde alles wat hij
had. In het Midden-Oosten zijn de kleitabletten vaak uitstekend geconserveerd
en ze bieden een schat aan informatie.
Akkermans: ‘Als archeoloog probeer
je van alles vertellen aan de hand van
vondsten. Je probeert een samenleving te
reconstrueren. Kleitabletten zijn letterlijk
tekstdocumenten met zakelijke uitspraken die archeologisch op geen enkele
andere manier te vinden zijn.’
Over een paar maanden gaat de Leidse
conservator zelf naar Syrië, als leider van
een opgravingsproject in Sabi Abyad.
Daar wordt sinds 1986 jaarlijks gegraven.
Akkermans: ‘Het gaat om een kasteel uit
de bronstijd, ruim drieduizend jaar oud.
Daar hebben we al ongeveer vierhonderd
kleitabletten gevonden, die een ongekend
scherp beeld geven van de samenleving
van toen.’
Schrijven in klei is moeilijk
4 2 0 08
Het spijkerschrift op zich is geen taal, maar een schrift waarin allerlei talen geschreven kunnen worden, zoals het Babylonisch, Syrisch en Hetitisch. Voor de ontwikkeling ervan, vanaf ongeveer 3300 v.Chr., werkte men met een soort pictogrammen. De
spijkerschrift-tekens waren daar aanvankelijk op gebaseerd, maar er werden ook
alfabetten ontwikkeld. Het schrijven was een kunst die maar weinig mensen beheersten. ‘Je had er een langdurige opleiding voor nodig’, vertelt Akkermans. ‘Om fatsoenlijk
spijkerschrift te kunnen schrijven en te kunnen lezen moest je vele honderden vormen
kunnen begrijpen.’
Uit teruggevonden oefentabletjes weten we hoe
dat leren verliep. Eerst moest worden geleerd
met een stukje riet om een mooi wigvormpje
in de klei te drukken, horizontaal, verticaal
en schuin. Daarna begon het oefenen met
een basisreeks van tekens, elk opgebouwd
op diverse wigvormen en samengevoegd in
lettergrepen. Er zijn grote aantallen kleitabletten gevonden met drie of vier namen in een
wat onhandig spijkerschrift, waarop de jonge
Soemeriërs heel wat uurtjes gezweet moeten
hebben. Rekenen en boekhouden kwamen
ook aan bod, zelfs meetkunde en elementaire
algebra. Akkermans noemt de opleiding van
de aankomende klerken vergelijkbaar met de
tegenwoordige basisschool en het voortgezet
onderwijs. Het spijkerschrift bleef in gebruik tot
Het Rijksmuseum van Oudheden verricht archeologisch onderzoek te
de tijd van Alexander de Grote in de derde eeuw
Tell Sabi Abyad in Syrië. Resten van
v.Chr. Toen werd het geleidelijk aan vervangen
prehistorische dorpen en Assyrische
door het Aramese schrift, dat met zijn veel eenforten worden blootgelegd. Er zijn ook
kleitabletten gevonden.
voudiger alfabet makkelijker te leren was.
S U P P LY C H A I N M A G A Z I N E
van 2046 tot 2038 v.Chr. en zijn regeringsperiode was alweer de derde waarin
de historische stad Ur (Soemer) oppermachtig was in het tweestromenland van
Eufraat en Tigris. De stad is ook bekend
van de bijbelse figuur Abraham. Het spijkerschrift en de bijbehorende kleitabletten bestonden toen al eeuwen, maar juist
in deze periode was het verplicht geworden om er daadwerkelijk gebruik van te
maken. De bureaucratie nam enorm toe,
tot grote vreugde van hedendaagse archeologen en taalgeleerden die een schat aan
vondsten kunnen oogsten.
De meeste kleitabletten gaan over koningen en wat ze allemaal presteerden en
verder zijn er talrijke ladingdocumenten,
eigendomsbewijzen en andere formele
zaken. Pas later komen daar ook literaire
en religieuze teksten bij. ‘Drie porties
gerst voor een ezel uit het pakhuis van
Dugga.’ Of bijvoorbeeld het verslag over
uitgevoerde werkzaamheden: ‘86 arbeiders, een dag, kosten (...), 107 arbeiders,
voor een dag aan het werk gezet bij het
Amar-Suen-e-gar Kanaal, 7 zieke arbeiders, 8 arbeiders voor een dag aan het
werk gezet aan het water, voorman LuSig, met het zegel van Alkalla, de opzichter.’
Ook financiële zaken werden via een
kleitablet afgewikkeld. Zo bestaat er een
groot tablet uit het eerste millennium
v.Chr., waarop is vastgelegd dat leveranciers van bakstenen zijn betaald met wol.
Een stukje van de tekst luidt: ‘12,5 talenten wol voor 50 arbeiders die werk uitvoeren voor de gouverneur en een half talent
voor twee betalingen aan de gouverneur,
tezamen 13 talenten wol zijn gegeven
aan Samas-ahhe-eriba.’
De gemiddelde koopman of schipper was
dus al snel afhankelijk van mensen die
konden schrijven en lezen. Akkermans:
‘Veel kleitabletten werden gemaakt in de
tempel, waar de wereldlijke en religieuze
macht samenkwamen. Die vormden zo
ook een economische macht. Kleitabletten werden overal gemaakt waar ambtenaren waren. Grote handelaren hadden
ook zelf klerken in dienst of ze schakel-
69