Evaluatie Stedenband Utrecht – León, 2008

Evaluatie Stedenband
Utrecht – León, 2008 – 2014
Februari 2015
Paul van Lindert
Gery Nijenhuis
Universiteit Utrecht
Inhoudsopgave
Lijst van figuren, tabellen en tekstboxen ................................................................................................ 3
Executive Summary ................................................................................................................................. 4
1
Inleiding ........................................................................................................................................... 7
2
Stedenband Utrecht – León 2008 – 2014: een korte inleiding ...................................................... 9
2.1
Doelstelling Stedenband Utrecht - León ................................................................................. 9
2.1.1 Stichting Vriendschapsband Utrecht - León ........................................................................... 9
2.1.2 Stadsuitbreidingsproject León Zuidoost ............................................................................... 10
2.1.3 Beursproject ......................................................................................................................... 10
2.1.4 Klimaatbos ............................................................................................................................ 10
2.2
3
4
5
6
Overzicht inzet financiële middelen ...................................................................................... 10
Stichting Vriendschapsband Utrecht –León ................................................................................. 12
3.1
Inleiding ................................................................................................................................. 12
3.2
Bewustwordingsactiviteiten .................................................................................................. 12
3.3
Bijdrage aan Millenniumdoelen in León................................................................................ 14
3.4
Fondsenwerving .................................................................................................................... 15
3.5
Organisatie ............................................................................................................................ 16
3.6
SWOT voor Stichting Vriendschapsband Utrecht – León ...................................................... 16
Het Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost ......................................................................... 19
4.1
Inleiding ................................................................................................................................. 19
4.2
De Stedenband als katalysator voor ontwikkeling in León Zuidoost .................................... 20
4.3
De consolidatie van León Zuidoost: betrokkenheid van actoren .......................................... 23
4.4
Organisatie van het Programma León Zuidoost .................................................................... 26
4.5
SWOT voor het Programma León Zuidoost ........................................................................... 28
Beursproject .................................................................................................................................. 31
5.1
Achtergrond........................................................................................................................... 31
5.2
Resultaten.............................................................................................................................. 31
5.3
SWOT voor het beursproject ................................................................................................. 32
Klimaatbos ..................................................................................................................................... 33
6.1
Inleiding: doelstelling en benadering .................................................................................... 33
6.2
Resultaten.............................................................................................................................. 34
6.3
Organisatie ............................................................................................................................ 35
1
6.4
7
8
9
SWOT voor het Klimaatbos ................................................................................................... 35
De Stedenband als geheel ............................................................................................................. 37
7.1
Netwerk van actoren ............................................................................................................. 37
7.2
Bekendheid Stedenband onder Utrechtse bevolking ........................................................... 38
7.3
Ontwikkelingsrelevantie ........................................................................................................ 38
7.4
Multiplier effect..................................................................................................................... 39
7.5
SWOT-analyse voor de Stedenband ...................................................................................... 39
Tot Besluit...................................................................................................................................... 41
8.1
Samenvatting en Conclusies .................................................................................................. 41
8.2
Naar een Lokale Post-2015 Agenda voor Utrecht ................................................................. 45
Literatuur ....................................................................................................................................... 47
Bijlage 1 Lijst van geïnterviewden ......................................................................................................... 48
Bijlage 2 Productie van kavels en woningen in León Zuidoost en La Merced, 1999-2014 .................. 51
Bijlage 3 Inzet financiële middelen en multiplier Stedenband 2008 – 2014 (in €) ............................... 52
2
Lijst van figuren, tabellen en tekstboxen
Box 2.1 De acht VN-Millenniumdoelen ................................................................................................... 9
Figuur 2.1 Verdeling inzet financiële middelen Stedenband Utrecht – León 2008 – 2014, per
component, in % van het totaal ............................................................................................................ 11
Tabel 3.1 Bewustwordingsactiviteiten 2014 en bereik ......................................................................... 13
Tabel 3.2 Projecten SVUL in León .......................................................................................................... 14
Tabel 3.3 Subsidie en fondsenwerving SVUL, 2008 – 2014 (in €) ......................................................... 15
Figuur 3.1 SWOT SVUL........................................................................................................................... 18
Figuur 4.1 León Zuidoost: stedelijke uitbreiding naar groeiperiode .................................................... 21
Tabel 4.1 León Zuidoost: woningbouw in project-wijken en daarbuiten, naar periode (2000-2013) . 22
Tabel 4.2 León Zuidoost: bebouwde en onbebouwde kavels, naar periode ....................................... 23
Tabel 4.3 Uitgevoerde missies naar en vanuit León ............................................................................. 27
Figuur 4.2 SWOT voor León Zuidoost .................................................................................................... 30
Figuur 5.1 SWOT Beurs .......................................................................................................................... 32
Figuur 6.1 SWOT Klimaatbos ................................................................................................................. 36
Figuur 7.1 Netwerk Stedenband Utrecht - León ................................................................................... 37
Figuur 7.2 Uitkomsten Bewonerspanel 2014 ........................................................................................ 38
Figuur 7.3 SWOT Stedenband ............................................................................................................... 40
3
Executive Summary
1) Deze evaluatie heeft betrekking op de activiteiten die gedurende de periode 2008-2014 in het
kader van de Stedenband Utrecht-León werden uitgevoerd. Hierbij is specifiek gekeken naar de
vier componenten die in de huidige fase van de Stedenband centraal staan: (1) Stichting
Vriendschapsband Utrecht-León (SVUL); (2) Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost (LZO);
(3) Beursproject; (4) Klimaatbos. Het raadsbesluit uit 2007 sprak destijds de verwachting uit dat
deze vier componenten een bijdrage leveren aan Utrecht Millennium Gemeente, en daarmee
aan de realisatie van de VN-Millenniumdoelen.
2) De Gemeente Utrecht heeft over de periode 2008 – 2014 in totaal ruim 1,9 miljoen € ingezet
voor het Stedenbandprogramma. Van dit totaal ging 22% naar de SVUL, 43% naar LZO, 21%
naar het Klimaatbos, 6% naar het Beursproject, en 8% naar overige kosten, inclusief
organisatie/management.
3) De doelstellingen van de evaluatie zijn drieledig; a) beoordeling van de resultaten van de
activiteiten in het kader van de Stedenband; b) beoordeling van de kennis over, cq.
betrokkenheid bij de Stedenband, van Utrechtse burgers en organisaties; en c) formulering van
aandachtspunten voor een Post-2015 beleid van de Gemeente Utrecht.
4) De bevindingen in dit rapport zijn gebaseerd op een analyse van secondaire bronnen, zoals
jaarplannen en jaarverslagen, beleidsrapportages, missieverslagen en projectdocumenten.
Daarnaast is een missie naar León georganiseerd, waar gesproken is met een brede groep van
betrokkenen. Tot slot zijn de verschillende stakeholders in Utrecht geïnterviewd, zoals
betrokken ambtenaren, actoren die actief zijn bij de verschillende programmacomponenten en
experts. In totaal is gesproken met 20 betrokkenen in Nederland en 45 in Nicaragua.
5) De Stichting Vriendschapsband Utrecht-León (SVUL) is de langstlopende component van de
Stedenband, en richt zich op bewustwordingsactiviteiten in Utrecht, op de bijdrage aan de
Millenniumdoelen in León en op fondsenwerving. Gedurende de evaluatieperiode heeft de
SVUL in toenemende mate aansluiting gezocht bij Millenniumdoelen, en hebben
bewustwordingsactiviteiten geleid tot een toename van bekendheid van de Stedenband onder
de Utrechtse bevolking. Daarnaast is het netwerk sterk uitgebreid, en vervult de SVUL een
brugfunctie tussen verschillende actoren in zowel Utrecht als León, aangestuurd door een sterk
team van lokale coördinatoren. De SVUL is echter sterk afhankelijk van subsidies, en
fondsenwerving blijft moeizaam, in een vergrijzend veld van donateurs en vrijwilligers.
Aansluiting bij de andere componenten van de Stedenband is beperkt.
6) Het stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost (LZO) is een schoolvoorbeeld van
gemeentelijke internationale samenwerking rondom een gemeentelijke kerntaak. LZO wordt
breed gedragen in de Utrechtse gemeentelijke organisatie, en kenmerkt zich door een integrale
en procesmatige aanpak, een sluitende grondexploitatie, participatie van meerdere actoren en
een fors multiplier effect. In de eerste fasen van het programma (1998-2007) stond de
grondverkaveling centraal; vanaf 2008 werd de focus gericht op verbetering van de
4
leefbaarheid, ontwikkeling van basisvoorzieningen en stimulering van woningbouw. Anno 2015
is de ontwikkeling van León Zuidoost in de consolidatiefase beland. De Stedenband UtrechtLeón fungeert daarbij als katalysator en aanjager van nieuwe ontwikkelingen in het nieuwe
stadsdeel.
7) Het Beursproject betreft de bouw van een beurscomplex in de gemeente León. Het werd in
2007 gestart, met financiering van de gemeente León, de gemeente Utrecht, Jaarbeurs Utrecht
en LBSNN-HIVOS. Dit project is niet gerealiseerd, hoewel aan enkele randvoorwaarden is
voldaan: het bouwterrein is beschikbaar, net als technische studies en startkapitaal. De eigen
bijdrage van de lokale ondernemers in León – voorwaarde voor de start van de bouw - is echter
niet gerealiseerd, door gebrek aan vertrouwen en onbekendheid met het fenomeen – en de
mogelijkheden - van een beursaccommodatie.
8) Het Klimaatbos is opgestart in 2007 en betreft herbebossing, opslag van CO2 in het kader van
compensatie, en additionele inkomens-generende projecten door de betrokken boeren. Het
project wordt gefinancierd door de gemeente Utrecht, met co-financiering door LBSNN-HIVOS.
Het is een veelbelovend en innovatief project van duurzaam bosbeheer, waarbij, naast het
milieu, ook economische duurzaamheid voorop staat. De eerste bospercelen zijn in december
2014 gecertificeerd. Opschaling voor verzelfstandiging is echter noodzakelijk, en de komende
jaren is (financiële) ondersteuning een randvoorwaarde om dat te realiseren.
9) De gemeentelijke internationale samenwerking van Utrecht met León heeft zich in de
afgelopen decennia ontwikkeld tot één van de meest professionele, strategische, op structurele
ontwikkeling gerichte stedenbanden van Nederland.
10) De ontwikkelingsrelevantie van de Stedenband Utrecht – León is hoog, waarbij een bijdrage
wordt geleverd aan verschillende Millenniumdoelen. Bovendien is de gemeentelijke
samenwerking over het algemeen – met uitzondering van het Beursproject - effectief en
efficiënt geweest, waarbij de doelstellingen van de verschillende componenten werden
behaald. Deze doelstellingen zijn echter nogal globaal geformuleerd, zodat deze moeilijk op
indicatoren meetbaar zijn. Daarnaast impliceert een procesbenadering zoals gehanteerd
aanpassingen in de doelstellingen gedurende de interventie. Deze flexibiliteit is in positieve zin
beoordeeld.
11) Andere sterke kanten zijn a) de grote leereffecten en capaciteitsopbouw, met name in León
Zuidoost en het Klimaatbos; b) de wijdere impact van zowel León Zuidoost als het Klimaatbos
op het gebied van repliceerbaarheid; c) het uitgebreide netwerk van verschillende typen
actoren dat door de jaren heen is opgebouwd, met een sterk faciliterende rol van de Gemeente
Utrecht hierin; d) de spilfunctie van de Stichting Vriendschapsband Utrecht-León in het
bevorderen van mondiaal burgerschap in Utrecht, hetgeen bij uitstek het maatschappelijk
belang van de Stedenband reflecteert; en e) het sterke multiplier effect, waarbij de inzet van
financiële middelen van de gemeente Utrecht in de verschillende componenten van de
Stedenband (ruim € 1.9 miljoen) heeft geresulteerd in de financiële inzet van andere actoren,
in totaal ruim € 1.3 miljoen.
5
12) Een zwakker element betreft de constatering dat de vier verschillende componenten van de
Stedenband relatief los van elkaar opereren. Het Klimaatbos wordt volledig buiten de
gemeente León om uitgevoerd, en de activiteiten van de Stichting Vriendschapsband UtrechtLeón richten zich expliciet op het gebied buiten León Zuidoost. Een betere onderlinge
afstemming en harmonisering van de activiteiten in het kader van de verschillende
componenten zou tot meer synergie kunnen leiden.
13) De post 2015 –agenda die in het kader staat van Sustainable Development Goals – de SDGs –
biedt volop mogelijkheden voor de Gemeente Utrecht om voort te bouwen op de sterke
elementen van de gemeentelijke internationale samenwerking met León. Het Klimaatbos
reflecteert bijvoorbeeld de verschillende dimensies van duurzaamheid, zowel op het gebied van
milieu als sociaal-economisch. De ervaringen in León Zuidoost sluiten goed aan op SDG 11 –
duurzame verstedelijking – en na 2015 zouden gemeentelijke deskundigen uit Utrecht hun
partners in León kunnen adviseren op relevante thema’s als stedelijke planning, verdichting,
duurzaam water & sanitatie, en sociale ontwikkeling. Tegelijkertijd kan worden aangesloten bij
andere actuele thema’s die in Utrecht spelen, zoals mensenrechten, maatschappelijk
verantwoord ondernemen, sociaal ondernemerschap, eerlijke handel (etc.) Tot slot zou de
gesignaleerde spilfunctie van de SVUL kunnen worden benut voor het bevorderen van
wereldburgerschap in Utrecht, met input van de verschillende elementen uit de
samenwerkingsrelatie met León. Op deze wijze kunnen connecties worden gemaakt tussen de
lokale agenda (‘green, smart, healthy’) en de mondiale dimensies van duurzame ontwikkeling.
6
1
Inleiding
De evaluatie waarvan dit rapport verslag doet heeft betrekking op de activiteiten die gedurende de
periode 2008-2014 in het kader van de Stedenband Utrecht-León werden ondernomen. Ingezoomd
wordt op een viertal componenten die in de huidige fase van de Stedenband centraal staan: (1)
Stichting Vriendschapsband Utrecht-León; (2) Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost; (3)
Beursproject; (4) Klimaatbos.
De stedenband Utrecht-León heeft inmiddels een geschiedenis van meer dan dertig jaar. Stichting
Vriendschapsband Utrecht-León heeft vanaf 1983 de eerste stappen in de relatie met particuliere
organisaties en de gemeente León gezet. De officiële stedenband werd in 1985 door de
gemeenteraad goedgekeurd. Het Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost is rond de
millenniumwisseling van start gegaan, als uitvloeisel van enkele meerjarige projecten waarin Utrecht
ondersteuning had geboden bij de ontwikkeling van een gemeentelijk Masterplan en strategische
ontwikkelingsplannen. De beide andere componenten (beursproject; klimaatbos) zijn de meest
recente initiatieven waaraan inhoud is gegeven.
De doelstellingen van de evaluatie zijn drieledig;
1. Beoordeling van de resultaten van de activiteiten in het kader van de Stedenband;
2. Beoordeling van de kennis over, cq. betrokkenheid bij de Stedenband, van Utrechtse burgers en
organisaties;
3. Formulering van aandachtspunten voor een Post-2015 beleid van de Gemeente Utrecht.
Meting van draagvlak onder de Utrechtse bevolking valt buiten het bestek van de evaluatie. Wel
beoogt de evaluatie van de Stedenband antwoord te geven op de vragen:
a.
b.
c.
d.
of de doelstellingen relevant zijn
of de verwachte resultaten zijn bereikt
of de gevolgde benadering efficiënt en effectief is
in welke mate de Stedenbandactiviteiten hebben bijgedragen aan de algemene doelstelling van
Utrecht Millennium Gemeente
e. of de activiteiten in León repliceerbaar zijn
f. hoe de samenwerking tussen de verschillende partners is
g. of de Stedenbandactiviteiten relevant zijn in het kader van de internationale Post-2015
ontwikkelingsdoelstellingen
De evaluatie vond plaats in de maanden november en december 2014. Begonnen werd met de
bestudering en analyse van beschikbare secundaire informatiebronnen, zoals projectplannen,
jaarverslagen, missieverslagen en andere relevante documenten. Dit werd gecombineerd met
interviews met de betrokken coördinatoren van de gemeente Utrecht en van de Stichting
Vriendschapsband Utrecht-León.
Van 23 tot 29 november 2014 werd een missie naar León georganiseerd, waarbij een groot aantal
stakeholders werd geïnterviewd en kennis werd genomen van de lopende projecten. Tot besluit van
7
deze missie werd een participatieve workshop georganiseerd. In deze workshop participeerde een
elftal sleutelpersonen uit ieder van de vier componenten van de Stedenband. De workshop
resulteerde in sterkte-zwakte analyses (zgn. SWOT’s)1 voor de verschillende programma’s en
projecten afzonderlijk en voor de Stedenband als geheel. In de maand december werden vervolgens
interviews gehouden met betrokken ambtenaren van de gemeente Utrecht en met externe
informanten2. Deze interviews dienden o.a. om de sterkte-zwakte analyses uit León te toetsen aan
de oordelen in Utrecht. De daaruit resulterende SWOT-analyses zijn in dit rapport opgenomen.
De structuur van dit rapport is als volgt. Na een beknopte omschrijving van de vier componenten van
de Stedenband met hun respectievelijke doelstellingen en middelen, wordt ieder van deze
componenten in afzonderlijke hoofdstukken beschreven en geanalyseerd. Daarna volgen de
bevindingen m.b.t. de Stedenband als geheel. Het laatste hoofdstuk zet de belangrijkste conclusies
op een rij en gaat in op de vraag, hoe gemeentelijke internationale samenwerking van Utrecht met
León ook in de toekomst kan aansluiten bij de Post-2015 agenda van Utrecht.
1
SWOT: Strengths-Weaknesses-Opportunities-Threats
Zie Bijlage 1 voor de lijst van geïnterviewde personen
2
8
2
Stedenband Utrecht – León 2008 – 2014: een korte inleiding
Dit hoofdstuk beschrijft kort de Stedenband Utrecht – León, en de afzonderlijke componenten van de
Stedenband, als ook de inzet van financiële middelen.
2.1
Doelstelling Stedenband Utrecht - León
In 2007 riep de gemeenteraad Utrecht uit tot Millennium Gemeente, om daarmee een bijdrage te
leveren aan de realisatie van de VN- Millenniumdoelen, die in 2015 moeten worden bereikt.
Box 2.1 De acht VN-Millenniumdoelen
MD 1: extreme armoede en honger zijn uitgebannen;
MD 2: alle kinderen gaan naar school;
MD 3: mannen en vrouwen hebben dezelfde rechten;
MD 4: kindersterfte sterk is afgenomen;
MD 5: minder vrouwen sterven door zwangerschap;
MD 6: de verspreiding van ziektes als aids en malaria is gestopt;
MD 7: meer mensen leven in een duurzaam leefmilieu;
MD 8: Mondiale samenwerking voor ontwikkeling
Bron: http://www.oneworld.nl/toekomstdenkers/millenniumdoelen
In het raadsbesluit worden drie ambities benoemd:
a. bijdragen aan duurzame ontwikkeling wereldwijd;
b. ondersteunen van particuliere initiatieven in de stad;
c. stimuleren van mondiale bewustwording in de stad;
Voor de Stedenband Utrecht – León zijn geen separate doelstellingen genoemd. Wel wordt in het
Raadsbesluit uit 2007 de verwachting uitgesproken dat een viertal programma onderdelen een
bijdrage kunnen leveren aan het verwezenlijken van de algemene Utrecht Millennium Gemeente
doelstellingen. Het gaat hierbij om de volgende programma onderdelen:
a.
b.
c.
d.
Financiële ondersteuning aan de Stichting Vriendschapsband Utrecht – León;
Stadsuitbreidingsproject León Zuidoost;
Beursaccommodatie;
Klimaatbos;
2.1.1 Stichting Vriendschapsband Utrecht - León
De Gemeente Utrecht ondersteunde het particuliere initiatief Stichting Vriendschapsband Utrecht –
León (hierna: SVUL) gedurende de gehele evaluatieperiode met 60.000 € op jaarbasis. Dit is tevens
de langstlopende component van de Stedenband. De bijdrage van de SVUL aan de algemene
doelstellingen van Utrecht Millennium Gemeente is drieledig: (i) fondsenwerving; (ii) ondersteuning
van projecten in León in het kader van de Millenniumdoelen; en (iii) bewustwordingsactiviteiten in
Utrecht.
9
2.1.2 Stadsuitbreidingsproject León Zuidoost
Het stadsuitbreidingsproject León Zuidoost is – in financiële termen – de grootste component van
het Stedenband programma, en loopt vanaf 1998. Doel is het verbeteren van de woon- en
werksituatie van de Leonese bevolking door middel van stadsuitbreiding in León Zuidoost. Hiermee
wordt een bijdrage aan het eerste Millenniumdoel - het terugdringen van extreme armoede –
beoogd.
2.1.3 Beursproject
Het beursproject werd in 2007 gestart. Doel van het project is het realiseren van een
beursaccommodatie met een regionale en nationale functie in León. Partners hierbij zijn Jaarbeurs
Utrecht, de Gemeente Utrecht, LBSNN-HIVOS en PROFOM, de lokale vereniging van ondernemers en
de Gemeente León. Deze component draagt bij aan het eerste Millennium doel, en beoogt de
versterking van de lokale economie.
2.1.4 Klimaatbos
In 2007 werd gestart met het Klimaatbos. Aanvankelijk was dit een herbebossingsproject, waarbij 60
boeren jonge bomen aanplanten, om de gevolgen van erosie en het verder opschuiven van de
boomgrens tegen te gaan, en met houtproductie als lange termijn doel. Fundación Dia is uitvoerende
organisatie van dit project. Met het uitroepen van Utrecht Millennium Gemeente is besloten met de
aanplant de CO2 uitstoot van de Gemeente Utrecht te compenseren (zie ook Raadsbesluit 2007), een
doelstelling die later werd aangepast. Doelstelling is de aanplant van 400.000 bomen.
2.2
Overzicht inzet financiële middelen
De gemeente Utrecht heeft over de periode 2008 – 2014 in totaal 1.952.691 € ingezet voor het
Stedenbandprogramma. Het stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost is met 43% de grootste
component van de Stedenband, op enige afstand gevolgd door de SVUL en het Klimaatbos; het
aandeel van de beursaccommodatie is met 6% de kleinste. De categorie ‘overige’ bestaat uit kleine
bijdragen aan andere projecten. Het aandeel van organisatie en managementkosten in zowel Utrecht
als León is met 7% beperkt te noemen.
10
Figuur 2.1 Verdeling inzet financiële middelen Stedenband Utrecht – León 2008 – 2014, per
component, in % van het totaal
Bron: opgave gemeente Utrecht
11
3
Stichting Vriendschapsband Utrecht –León
3.1
Inleiding
De Stichting Vriendschapsband Utrecht – León (hierna: SVUL) is de langstlopende component van het
Stedenbandprogramma, en tevens de grondlegger van de gemeentelijke Stedenband. De SVUL werd
eind 1983 opgericht, tegen de achtergrond van solidariteit en hulp aan het sandinistische Nicaragua.
Doelstellingen van de stichting zijn (i) bijdragen aan het structureel verbeteren van de
levensomstandigheden van de bevolking van León en de emancipatie van groepen in een
achterstandspositie door financiële steun aan projecten van lokale organisaties en groepen; (ii)
ondersteunen van bevolkingsparticipatie/institutionele ontwikkeling en capaciteitsopbouw in León;
(iii) met elkaar in contact brengen van gelijksoortige organisaties en instellingen in Utrecht en León
en het bevorderen van uitwisseling van kennis en cultuur; en (iv) geven van voorlichting en educatie
over León, Nicaragua en Noord-Zuid vraagstukken aan inwoners en organisaties in Utrecht3.
Kenmerkend voor de periode 2008 – 2014 is het verleggen van het accent naar bewustwording in
Utrecht, met name op het gebied van de Millenniumdoelen. In de periode 2008 – 2010 participeerde
de SVUL in Caminando Juntos, een programma dat werd uitgevoerd in Nicaragua door de
strategische alliantie van LBSNN-HIVOS. Doelstelling van dit programma is het ondersteunen van
economische ontwikkeling in Nicaragua, en een bijdrage te leveren aan bewustwording rondom de
Millenniumdoelen in Nederlandse gemeenten. Twee thema’s zijn hiervoor geïdentificeerd:
(beroeps)onderwijs en economische projecten. Naast bewustwording en ontwikkelingsdoelen
beoogde het programma ook professionalisering van de deelnemende Stedenbandorganisaties.
Reflectie op doelstellingen, keuze van activiteiten en monitoring van activiteiten en evaluatie van
output stonden hierbij centraal.
3.2
Bewustwordingsactiviteiten
Eén van de drie doelstellingen is het organiseren van bewustwordingsactiviteiten in Utrecht, om de
bevolking bekend te maken met de Millenniumdoelen en wereldburgerschap onder de Utrechtse
bevolking te stimuleren. De SVUL organiseert jaarlijks een aantal activiteiten voor bewustwording, en
gericht op debat. Voorbeelden van dit soort activiteiten in de periode 2008 – 2014 zijn het Filmblik
Nicaragua, met documentaires en speelfilms van Nicaraguaanse filmmakers, fototentoonstellingen,
en benefietconcerten en –diners. Naast de organisatie van eigen activiteiten geeft de SVUL acte de
presence op stagebeurzen (HU) en andere manifestaties, zoals de alternatieve kerstmarkt in het
kader van de Millenniumdoelen die georganiseerd werd door Team 2015 en een stand op de
Vrijmarkt. Een deel van de activiteiten in de periode 2008 – 2010 was georganiseerd rondom het
Caminando Juntos I programma, zoals de Millenniumdoelencampagne ‘Alle kinderen naar school in
León’.
Een andere activiteit is de ontwikkeling van lesmateriaal voor zowel primair als voortgezet onderwijs.
Gedurende de evaluatieperiode 2008 – 2014 heeft elk jaar een aantal scholen materiaal afgenomen.
Daarnaast worden er gastlessen georganiseerd op basisscholen in Utrecht.
3
Website SVUL
12
Daarnaast faciliteert de SVUL – in de rol van makelaar in partnerships met instellingen voor Hoger
Onderwijs in Utrecht - stages voor Utrechtse studenten in León, en v.v.. Voorbeelden van dit soort
samenwerkingsverbanden zijn die tussen UMCU – UNAN, waarbij Utrechtse geneeskunde studenten
in León stage lopen, en Leonese studenten in Utrecht. Een ander voorbeeld is de samenwerking met
de Kofi-Annan Business (KAB) School, waarbij in de periode 2008 – 2013 een aantal studenten uit
León een MBA opleiding aan de KAB kon doen, met een beurs4. Dergelijke stage-trajecten zijn
leerzaam, en dragen ook bij aan bewustwording; het is echter vaak lastig om goede kandidaten te
vinden, vanwege taalbeperkingen. Dit is ook de reden dat een institutionele samenwerking tussen
de faculteit Verpleegkunde (HU) en gezondheidsinstellingen in León niet van de grond is gekomen.
Wel lopen elk jaar enkele studenten van de HU na bemiddeling van SVUL stage in León.
Het bereik van de bewustwordingsactiviteiten is groot, met name die van de Millenniumdoelen
campagne, in de periode 2008-2011. Zo werden in 2008 50.000 bezoekers van manifestaties bereikt,
in 2009 40.000 bezoekers, in 2010 30.000 mensen, en in 2011 eveneens 30.000 mensen5. Ook het
bereik van bewustwordingsprojecten op scholen – gemeten in aantal leerlingen – is groot: in 2009
werden 3000 scholieren bereikt met de Millenniumdoelencampagne, en in 2010 1350 scholieren6.
Dit grote bereik was mogelijk door een groot budget voor grootschalige publieksactiviteiten in het
programma Caminando Juntos. Ook in latere jaren is de SVUL zichtbaar aanwezig op
voorlichtingsdagen en manifestaties, zoals het Midzomergracht Festival, Bevrijdingsfestival,
Wereldfeest, Uitfeest en de Nieuwjaarsduik. Andere activiteiten betreffen meer kleinschalige
projecten, waarvan het bereik kleiner is. Tabel 3.1 geeft een overzicht van deze activiteiten in 2014,
en het bereik van deze activiteiten. Illustratief voor het bereik van de bewustwordingsactiviteiten van
de SVUL is tot slot de bekendheid van de Stedenband onder de deelnemers aan het Bewonerspanel
2014: 36% van de deelnemers kent de Stedenband, een stijging van 10% vergeleken met 2008.
Tabel 3.1 Bewustwordingsactiviteiten 2014 en bereik
Activiteit
Contacto con Nicaragua (07-03-2014)
Vrijwilligersavond SVUL (24-03-2014)
Encuentros initiatief – migratie in Midden-Amerika(20-05-2014)
Encuentros initiatief – sexuele diversiteit in Nicaragua (21-06-2014)
Benefiet diner voor SVUL (21-06-2014)
Zwemfestijn de Kikker (31-08-2014)
Encuentros initiatief – narcocultuur Mexico (18-09-2014)
Filmblik op Nicaragua (09-10-2014)
Encuentros initiatief – bolero als muziekgenre (21-11-2014)
Korenfestival ‘Utrecht zingt voor León’ (22-11-2014)
Aantal
bezoekers
70
25-30
40
15
50
Afgelast ivm
slecht weer
40
75
30
500
Bron: website SVUL
Om een nieuwere, en grotere, doelgroep aan te boren heeft de stichting vanaf 2013 actief
aansluiting gezocht bij andere actoren in Utrecht, die zich richten op Latijns Amerika dan wel de
Spaanstalige cultuur. Dit resulteerde in 2014 in de aansluiting bij Encuentros, een serie activiteiten
4
Het bestuur van de HU heeft dit programma in 2014 voor een jaar opgeschort.
Jaarverslagen SVUL 2008 – 2011;
6
Jaarverslagen SVUL 2009 – 2010;
5
13
met inbreng vanuit verschillende stichtingen, taalscholen en de studievereniging Adelante.
Encuentros wil mensen met interesse in de taal en cultuur van Spanje en Latijns-Amerika maandelijks
met elkaar in het Spaans in gesprek brengen over actuele onderwerpen op maatschappelijk en
cultureel gebied. Het collectief heeft een sterk cultureel karakter, maar is niet direct gericht op de
Millenniumdoelen.
De SVUL onderhoudt een uitgebreide website, met een directe terugkoppeling van de resultaten en
knelpunten van de ondersteunde projecten, gedetailleerd verslag van de activiteiten en het bereik
daarvan, en een geactualiseerde agenda. Daarnaast verspreidt de stichting een nieuwsbrief,
aanvankelijk een papieren versie, maar met ingang van 2013 een digitale nieuwsbrief, meer passend
in de tijdsgeest en ook goedkoper. Ook is de SVUL actief op het gebied van sociale media, met een
Facebook-pagina en een daaraan gekoppelde Twitter-account.
3.3
Bijdrage aan Millenniumdoelen in León
Naast bewustwordingsactiviteiten in Utrecht levert de SVUL een bijdrage aan de Millenniumdoelen in
León. De SVUL voert zelf geen projecten uit, maar ondersteunt projecten die worden opgezet en
uitgevoerd door lokale organisaties. Daarnaast beoogt de stichting een bijdrage te leveren aan zowel
economische als maatschappelijke ontwikkeling, en dienen de projecten een sterke
scholingscomponent te hebben. Tabel 3.2 geeft een overzicht van de projecten die in de periode
2008 – 2014 zijn gerealiseerd7. Over de periode 2008 – 2014 tekent één ontwikkeling zich scherp af:
de aansluiting bij de Millenniumdoelen. Dit resulteert in de ondersteuning van een breed scala van
lokale projecten, die zich richten op Millenniumdoelen 1 (terugdringen armoede), 2 (alle kinderen
naar school), en 3 (gelijke rechten). De keuze voor deze projecten is daarmee relevant, en levert een
bijdrage aan het realiseren van de doelstelling van de Stedenband Utrecht – León.
Tabel 3.2 Projecten SVUL in León
Project
Terugdringen schooluitval jongeren vuilnisbelt
Tijdvak
2014 - 2015
Terugdringen schooluitval jongeren plattelandswijken
Alle kinderen naar school (ihkv Caminando Juntos)
Ondersteuning 6 vrouwencoöperaties (krediet/advies)
Huiselijk geweld
Micro-krediet jonge ondernemers
Emancipatie jonge lesbiennes
Mozaïekproject vrouwen (economisch alternatief voor jongeren)
Steun kinderdagverblijf
Taekwondoschool (sport voor hangjongeren)
Institutionele versterking organisatie seksuele diversiteit
Radioprogramma Nicaragua y su folklore (cultuurbehoud)
Fietsen voor schoolkinderen in León
Tweede fase sport- en scholingsproject jongeren Adiact - Sutiaba
2012 - 2013
2008 - 2010
2012 - 2015
2012
2012
2012
2011
2010 - 2012
2010
2009
2009 - 2010
2007 – 2012
2007 - 2008
Bron: Jaarverslagen SVUL 2008-2013
7
Daarnaast zijn er een aantal (relatief kleine) projecten ondersteund op incidentele basis.
14
Op individueel en lokaal niveau maken deze projecten een groot verschil. In hoeverre deze projecten
ook resulteren in structurele veranderingen op de lange termijn is lastig na te gaan, en valt ook
buiten de scope van deze evaluatie.
Opvallend is de bewuste keuze die de SVUL heeft gemaakt om bij voorkeur projecten buiten León
Zuidoost te ondersteunen. Belangrijkste argument hiervoor is dat de SVUL zich richt op heel León, en
niet exclusief de wijk Zuidoost – een wijk die al getarget wordt door het stadsuitbreidingsprogramma
León Zuidoost. Vanuit het oogpunt van efficiëntie zou er echter ook wat voor te zeggen zijn om juist
wel aansluiting te zoeken bij andere elementen van de Stedenband8.
De SVUL probeert zo veel mogelijk vraaggestuurd te werken, waarbij lokale organisaties aanvragen
voor projecten kunnen indienen in afstemming met plaatselijke NGO’s en andere stedenbanden.
Dit verloopt in het algemeen goed, al neemt de cyclus van projectselectie, fondsenwerving en
uitvoering veel tijd in beslag, waardoor het lastig is om lokale organisaties betrokken te houden. De
SVUL verklaart de lange doorlooptijd uit het feit dat de fondsenwerving pas na selectie van het
project wordt gestart. Na de aanvraag en selectie van het project moet dan eerst informatiemateriaal
worden voorbereid, waarna er begonnen kan worden met het inzamelen van geld. Daardoor duurt
het veelal een jaar voordat de daadwerkelijke uitvoering van het project kan beginnen.
3.4
Fondsenwerving
Fondsenwerving is één van de hoofdtaken van de SVUL. Met deze fondsen worden
bewustwordingsactiviteiten in Utrecht en projecten in León gefinancierd, waarbij fondsenwerving en
bewustwording in Utrecht overigens veelal hand in hand gaan. Tabel 3.3 geeft een overzicht van de
fondsenwerving door de SVUL over de periode 2008 – 2014, en de ontvangen subsidie in deze
periode.
Tabel 3.3 Subsidie en fondsenwerving SVUL, 2008 – 2014 (in €)
Jaar
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Subsidie gemeente
Utrecht
Fondsenwerving tbv
activiteiten Utrecht (a)
Fondsenwerving tbv
activiteiten León (b,
inclusief verdubbeling)
59.500
60.000
60.000
60.000
60.300
60.320
60.000
25.000
25.000
25.000
500
78.373
80.169
88.722
54.711
Waarvan verdubbeling
30.000
40.000
40.000
20.000
Totaal
fondsenwerving(a+b)
Totaal
103.373
105.169
113.722
162.873
165.169
173.722
3.169
22.684
18.746
14.246
55.211
22.684
21.915
14.246*
115.211
82.984
82.235
74.246
*Voor 2014 is het voorlopige resultaat opgenomen
Bron: Jaarverslagen Stichting Vriendschapsband Utrecht-León
8
Er worden wel stappen ondernomen om in Utrecht meer aan te sluiten bij de activiteiten van het Klimaatbos,
zoals de verkoop van cacaoproducten en bewustwordingsactiviteiten.
15
De deelname aan het project CaminandoJuntos I, met een verdubbelingsregeling, verklaart de
relatief hoge cijfers in de jaren 2008 – 2010. De afgelopen jaren verloopt de fondsenwerving
moeizamer, hetgeen deels verklaard wordt uit de beëindiging van het programma CaminandoJuntos
I. Daarnaast speelt een aantal andere factoren een rol. Momenteel heeft de SVUL ca. 100 donateurs.
Dit aantal neemt echter af, hetgeen veroorzaakt wordt door vergrijzing van het donateursbestand,
en beperkte instroom van nieuwe donateurs. Bovendien heeft de omschakeling naar een digitale
nieuwsbrief (vanaf 2013, 4x per jaar), waarmee de papieren acceptgiro verdween, geresulteerd in
een daling van het aantal donateurs. Tot slot spelen economische crisis, en een toenemende
‘competitie om middelen’ een rol.
3.5
Organisatie
De activiteiten van de SVUL worden aangestuurd door twee part-time lokale coördinatoren– één in
Utrecht en één in León, elk met een eigen kantoor. De rol van de lokale coördinator in Utrecht is de
algemene coördinatie, het contact met de partners in Utrecht, aansturen van fondsenwerving, pr en
het ondersteunen van vrijwilligers. De coördinator in León is verantwoordelijk voor het contact met
de lokale organisaties, de toetsing van project aanvragen, het monitoren van projecten, het contact
met de andere stedenbandpartners in León, en de verslaglegging van projectinformatie, ook t.b.v. de
bewustwordingsactiviteiten in Utrecht. Overleg vindt frequent plaats via email en skype, daarnaast
bezoekt de Utrechtse coördinator León één keer per twee jaar. De samenwerking verloopt goed,
mede door de continue uitwisseling van informatie. De rol van de Utrechtse coördinator in het
aansturen van activiteiten is essentieel voor het functioneren van de SVUL – hetgeen
gecomplementeerd wordt door de activiteiten van de vertegenwoordiger van de SVUL in León.
De stichting heeft de afgelopen 5 jaar een professonaliseringsslag gemaakt op het gebied van
organisatie en monitoring, mede onder invloed van CaminandoJuntos I. Dit wordt ook gereflecteerd
in de jaarverslagen van de laatste jaren, waarin helder en inzichtelijk verslag wordt gedaan van de
bereikte resultaten.
In Utrecht is een vaste kern van 5 à 10 vaste vrijwilligers actief. Deze hebben specifieke taken,
bijvoorbeeld ondersteuning bij de publicatie van Nieuwsbrief of de organisatie van Filmblik.
Daarnaast zijn er ca. 50 vrijwilligers die vooral ‘op oproep’ beschikbaar zijn. De meeste vrijwilligers
zijn relatief jong, en willen zich vaak niet langer dan een half jaar binden. Ze doen het ook om hun CV
te verbeteren, een trend waarop de SVUL probeert in te spelen bij het uitzetten van
vrijwilligersposities.
3.6
SWOT voor Stichting Vriendschapsband Utrecht – León
De Stichting Vriendschapsband Utrecht – León kenmerkt zich door een langdurige en ook stabiele
relatie met het lokale maatschappelijke veld in León. De afgelopen jaren is er in toenemende mate
aansluiting gezocht bij de Millenniumdoelen, in het kader van de bewustwordingsactiviteiten in
Utrecht en de ondersteuning van projecten in León. Dat wordt tevens geïllustreerd door de toename
van de bekendheid van de Stedenband onder de Utrechtse bevolking. Daarnaast heeft de SVUL haar
netwerk van partners uitgebreid en zijn er verschillende samenwerkingsverbanden opgezet met
andere partners in Utrecht. De SVUL vervult daarbij de rol van makelaar, een brugfunctie tussen
Utrechtse instellingen en bedrijven en partners in León.
16
Zwakkere aspecten betreffen de afhankelijkheid van subsidies en de problemen die de SVUL
ondervindt bij de fondsenwerving in Utrecht. Daarnaast blijkt het lastig om het vergrijzende veld van
donateurs en vrijwilligers te verversen. Een ander kritisch opmerking is de beperkte aansluiting bij
andere componenten van de gemeentelijke Stedenband, waardoor synergie lastig te bereiken valt.
Tot slot is de relatie met de gemeente León en andere overheden soms moeizaam –en sterk
afhankelijk van het politieke krachtenveld in Nicaragua - en zou er meer kunnen worden afgestemd.
Een mogelijkheid tot meer afstemming – die ook wordt genoemd door de SVUL – biedt het
Klimaatbos, met de verkoop van certificaten en de verkoop van cacaoproducten. In het kader van
fondsenwerving kan de SVUL aanvragen indienen bij andere subsidieverstrekkers, zoals Wilde
Ganzen en Impulsis.
17
Figuur 3.1 SWOT SVUL
Strengths
Weaknesses




Wereldburgerschap in Utrechtse gemeenschap
wordt gestimuleerd
 Door communicatieactiviteiten van SVUL is
bekendheid bij de Utrechtse burgers met de
stedenband gestegen en het draagvlak vergroot
 Er is een informatieve en actuele website en er
wordt gebruik gemaakt van sociale media
 Sterke betrokkenheid van vrijwilligers
 De organisatiestructuur met 2 coördinatoren in
Utrecht resp. León leidt tot vloeiende
communicatie
 Er is in de organisatie veel kennis en ervaring die
voortkomt uit duurzame historische relatie
 De allianties die SVUL zoekt met andere partners
creëert synergie in Utrecht alsmede meer impact
van ontwikkelingsprojecten in León
 Roterende fondsen voor projecten in León
maken mix van kredieten en subsidies mogelijk
 Maatschappelijk organisaties (bijv. scholen) in
Utrecht zijn duurzaam verbonden met partners
in León
 Vrijwilligers en stagiaires kunnen zinvolle
internationale ervaring op doen
Opportunities
 SVUL vertolkt het belang dat de Utrechtse
burgers hechten aan de Stedenband naar de
lokale politiek
 SVUL wil met activiteiten in Utrecht aanknopen
bij die van andere maatschappelijke organisaties
 De SVUL wil een actieve rol innemen bij het
formuleren van een post 2015 agenda in Utrecht
 SVUL wil ontwikkelingsprojecten in León meer in
lijn brengen met interventies in het kader van de
gemeentelijke samenwerking (bijv. uitbreiding
klimaatbos + verkoop CO2-certificaten)
 Vertegenwoordiger van SVUL in León kan nauwer
samenwerken met de vertegenwoordiger van de
gemeentelijke samenwerking in León
 Mogelijkheden om fondsen aan te spreken die
verdubbelingsregeling kennen (Bijv. Impulsis;
Wilde Ganzen)





Afhankelijkheid van gemeentelijke subsidie
Fondsenwerving in Utrecht neemt af
Relatief weinig jongeren blijven langdurig
betrokken bij SVUL
Vergrijzing actieve achterban stichting (incl. het
bestuur) leidt tot kwetsbaarheid
De cyclus van ‘projectselectie  fondsenwerving
 uitvoering’ duurt lang
Projecten hebben weinig/geen relatie met de
interventies in het kader van de gemeentelijke
samenwerking (samenwerking rond klimaatbos!).
In Utrecht is de aansluiting bij actuele relevante
stedelijke thema’s gering,
In León zijn de banden met de gemeentelijke
overheid wisselend/zwak
Threats
 Onzekerheid m.b.t. voortzetting Stedenband
 In Utrecht wordt fondsenwerving lastiger omdat
de concurrentie door andere organisaties en
private initiatieven toeneemt
 Er is nog geen strategie ontwikkeld m.b.t.
toekomstige activiteiten (bijv. verkoop CO2certificaten)
18
4
Het Stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost
4.1
Inleiding
In het stadsuitbreidingsprogramma León Zuidoost (LZO) zijn kennisdeling en advisering de
belangrijkste elementen van de gemeentelijke samenwerking tussen Utrecht en León, naast
financiële steun. Vanaf het begin van de stadsuitbreidingsplannen in León zijn experts van diverse
gemeentelijke afdelingen in Utrecht betrokken bij het programma.
In de eerste fasen van het Programma LZO was de hoofddoelstelling gericht op het opleveren van
5000 kavels met basisvoorzieningen (1998-2007). In de periode die deze evaluatie bestrijkt (20082014) werd de focus sterker gericht op verbetering van de leefbaarheid, ontwikkeling van collectieve
voorzieningen en woningbouw. Het doel van het programma León Zuidoost is dan ook ‘om
uiteindelijk 5.000 kavels en 4.000 woningen af te kunnen leveren in een wijk waar het goed is om te
wonen en te werken en bewoners een actieve rol spelen bij de verdere ontwikkeling’9. Deze
doelstelling verscheen voor het eerst in een mindmap die onderdeel uitmaakt van de overeenkomst
2011-2015 die eind 2011 werd getekend. Voor een goed begrip moet hierbij worden aangetekend
dat de gemeentelijke partners in de Stedenband nooit van plan zijn geweest om zelf een
uitgesproken rol als woningproducent te spelen. Het kavelprogramma was er vooral op gericht om
de voorwaarden (grond; infrastructuur; basisvoorzieningen) te scheppen die de bouw van woningen
door andere actoren dan de lokale overheid (o.a. zelfbouwers, NGO’s, private partijen) mogelijk
zouden maken. Een andere kanttekening geldt het gebruik van het begrip ‘wijk’ in de geciteerde
doelstelling. Het kavelprogramma van de Stedenband richtte zich op vijf nieuwe wijken (‘repartos’) in
León Zuidoost en werd later uitgebreid naar één wijk elders in León (‘La Merced’). Als nieuw
stadsdeel omvat León Zuidoost echter nog tal van andere wijken, waar ook grond is verkaveld en
waar woningbouw wordt gerealiseerd. Door het gehele stadsdeel León Zuidoost als ‘wijk’ op te
vatten kan het verwachte resultaat van 4.000 woningen als realistisch worden bestempeld,
aangezien zulks dan niet uitsluitend op de projectwijken van toepassing is. De genoemde aantallen
kavels (5.000) en woningen (4.000) betreffen de gehele programmaperiode, d.w.z. de periode 19982015.
Sinds 2008 ligt de nadruk van het programma LZO op de verbetering van de leefbaarheid in León
Zuidoost en de bevordering van de participatie van de bewoners daarbij. De simultane aandacht voor
zowel fysiek-ruimtelijke als sociaal-economische aspecten van ontwikkeling in de nieuwe stedelijke
buurten is een belangrijk aspect van de geïntegreerde wijkontwikkeling waarin het programma LZO is
geëvolueerd. Een ander kenmerk van die integrale – of strategische – benadering is de veranderende
rol van de lokale overheid in dit verband. De gemeente León is steeds beter in staat gebleken om
haar rol van regisseur in te vullen, door actief andere partijen bij de wijkontwikkeling te betrekken.
Het gaat daarbij onder meer om de inschakeling van openbare nutsbedrijven, ministeries, NGOs en
basisorganisaties, projectontwikkelaars, en om het bevorderen van woningbouw in zelfbeheer, onder
andere door het stimuleren van woningbouwcoöperaties.
Na 15 jaar ontwikkeling kan worden vastgesteld dat León Zuidoost in de consolidatiefase is beland. Er
zijn in de loop der jaren steeds meer woningen gebouwd, het aandeel braakliggende percelen begint
9
Concept activiteitenplan Utrecht-León 2014, p. 2.
19
in de oudere wijken al af te nemen en de toenemende bevolkingsdichtheid draagt bij aan een grotere
sociale veiligheid. De verbetering van de woonomgeving in León Zuidoost is ook een gevolg van de
geleidelijke uitbreiding van basisvoorzieningen (elektriciteit, waterleiding, riolering,
regenwaterafvoer, vuilophaal, bestrating, straatverlichting, e.d.). Een recent geopende school voor
basis- en secundair onderwijs en een vóórschoolse opvang voorzien in een grote behoefte onder de
overwegend jonge bevolking van León Zuidoost.
Ondanks deze verbeteringen waarderen veel eigenaren van percelen en woningen in León Zuidoost
de leefbaarheid daar nog als te gering om zich er al te vestigen. De helft van alle beschikbare kavels
in León Zuidoost is nog niet bebouwd. Waar wél al woningen zijn gebouwd worden deze niet altijd
door de eigenaren bewoond. Veelal worden huizen bewoond door (tijdelijke) huurders of door
mensen die er gratis als bewakers mogen wonen10. Dat de huizen worden bewoond (dus niet leeg
staan) is positief vanuit het perspectief van de sociale veiligheid. Anderzijds zal van permanente
eigenaar-bewoners een grotere betrokkenheid en participatie kunnen worden verwacht. Dat zou de
zo gewenste sociale cohesie in het jonge stadsdeel zeer ten goede komen.
4.2
De Stedenband als katalysator voor ontwikkeling in León Zuidoost
De technische en financiële ondersteuning vanuit de gemeente Utrecht bij de ontwikkeling van León
Zuidoost hebben de mogelijkheid gecreëerd om ook andere, niet-gemeentelijke partijen bij de
ontwikkeling van León Zuidoost te betrekken. De stedenband fungeert aldus in León Zuidoost als
katalysator voor verdere ontwikkeling.
Eind jaren negentig, toen werd besloten om het grondverwervings- en verkavelingsprogramma in
León Zuidoost uit te voeren, waren er in enkele bestaande wijken naar schatting al zo’n 1.564
woningen met meer dan 7.000 bewoners 11. Door de nieuwe verkavelingen in het kader van de
samenwerking Utrecht-León ontstonden in Sector III van León Zuidoost in de periode 2000-2004 de
wijken Azarías H. Palláis, Antenor Sandino en Mariana Sansón. In de daaropvolgende periode van
2005 tot 2010 werd begonnen met de verkaveling van de nieuwe wijk Utrecht. In Sector II van León
Zuidoost werd toen ook de verkaveling Santiago de los Caballeros gerealiseerd (Figuur 4.1). Tevens
werd buiten het feitelijk ruimtelijk gebied van León Zuidoost, maar wel in het kader van de
stedenband en onder dezelfde condities als de wijken van León Zuidoost, de nieuwe wijk La Merced
ontwikkeld12.
Tot en met 2013 werden in totaal 2.456 woningen in de zes nieuwe wijken van het programma LZO
gerealiseerd (zie Tabel 4.1). Het totaal gecreëerde nieuwe aanbod van woningen in de wijken van
León Zuidoost is echter aanzienlijk groter: in 2013 kon op basis van gegevens die in dat jaar door het
Ministerie van Gezondheid in León Zuidoost werden verzameld, het totaal aantal woningen dat sinds
10
Paredes 2014, pp. 28-29. De gemeente houdt geen gegevens bij over de eigendomsrelaties mbt de
huisvesting in León Zuidoost.
11
Met name in de wijken van Sector III: ‘Ruben Dario’; ‘Salomon de la Selva’; ‘Alfonso Cortez’ en ‘San Dionisio’;
en in Sector II: ‘Colonia Universidad’; ‘Zona N7’ en ‘El Candelaria’ (Fig. 4.1).
12
Omdat de grondverwervingskosten in La Merced aanzienlijk lager waren dan in León Zuidoost werd besloten
om het verkavelingsprogramma aldaar te vervolgen.
20
Figuur 4.1 León Zuidoost: stedelijke uitbreiding naar groeiperiode
PERIODE
SECTOR
SECTOR III
Rubén Darío, Alfonso Cortez, Salomón de la Selva, San Dionisio.
SECTOR II
Orilla a la carretera Zona No. 7, Zona No. 1, Colonia Universidad,
Residencial Candelaria
SECTOR III
Mariana Sansón, Azarías H. Palláis, Antenor Sandino Hernández, El
Chorizo y El Convento.
SECTOR III
Zona No. 2, Utrecht I etapa, Concepción de María, Lino Argüello, Santa
María I etapa, Santa María II etapa, Santa María III etapa, Viellendank.
SECTOR II
Zona No. 7, Zona No. 8, Anexo Colonia Universidad, Santiago de los
Caballeros, Residencial Palma Real.
SECTOR III
Utrecht: Modesto Espinales, Praderas de Nuevo León.
Vóór 2000
2000 - 2004
2005 – 2010
2011 - 2013
‘REPARTOS’
de start van het programma is gebouwd op 3.658 worden geschat13. Dat wil zeggen dat één-derde
van de totale nieuwbouw in León Zuidoost buiten het plangebied van het programma LZO tot stand
is gekomen.
13
AML 2014, p. 18; 22-23. De hier genoemde aantallen zijn inclusief de 400 woningen in La Merced.
21
Tabel 4.1 León Zuidoost: woningbouw in project-wijken14 en daarbuiten, naar periode
(2000-2013)
Periode
Vóór 2000
Woningen in
bestaande
wijken vóór
2000
1.564
2000-2004
2005-2010
2011-2013
Totaal (2000-2013)
Bron: naar AML 2014, p. 18; 22-23.
Aantal
woningen
gebouwd in
projectwijken
--
Woningen
gebouwd in
andere wijken
van LZO
--
1.505
493
458
2.456
237
965
-1.202
Totale
nieuwbouw
in LZO
Aantal
bewoners in
nieuwbouw
--
--
1.742
1.458
458
3.658
6.571
4.384
2.070
13.025
Ruim 200 woningen in León Zuidoost hadden op het moment van de inventarisatie in 2013 geen
bewoners, waarvan de helft in de wijken die tot het verkavelingsprogramma van de stedenband
vallen. Volgens een onderzoek uitgevoerd in 2009 in de drie wijken Azarías H. Palláis, Antenor
Sandino en Mariana Sansón, bedroeg de leegstand toen nog 13 procent 15. Dat de huidige leegstand
in de projectwijken is verminderd naar 4 procent wijst in de richting van een toenemende
attractiviteit van deze wijken als gebied om in te wonen. Die attractiviteit is bevorderd met de
geleidelijke aanleg van collectieve voorzieningen zoals waterleiding en elektriciteit. Tegenwoordig
worden in heel León Zuidoost alleen nog kavels verkocht die al beschikken over toegang tot deze
basisvoorzieningen. Dat maakt dat de huidige interventie als een echt ‘sites-and-services’ programma
kan worden beschouwd. In de eerste fasen van het LZO programma werden ‘op papier’ weliswaar
kavels inclusief basisvoorzieningen verkocht, maar in werkelijkheid werden die voorzieningen (zoals
elektriciteit, waterleiding) veelal nog tot lange tijd na oplevering van de kavels niet door de
betrokken nutsbedrijven geleverd16. Tegenwoordig wordt het voorzieningniveau in alle bestaande en
nieuwe wijken opgeplust. De huidige regeling is dan wel wat duurder voor de nieuwe kopers, maar
maakt het ook aantrekkelijker om zich er in León Zuidoost te vestigen.
Sinds de start van het kavelprogramma is altijd een punt van grote zorg geweest dat relatief veel
kavels voor langere tijd braak bleven liggen. Zo werd eind 2012 na een werkbezoek aan León
geconstateerd dat in de oudste buurten van het programma LZO (ontwikkeld van 2000 tot 2005)
slechts 50 procent van de kavels bebouwd was (Bredenoord 2012, p. 1). Tabel 4.2 biedt inzicht in de
ontwikkeling van de bebouwing voor de diverse tijdvakken waarin grond werd verkaveld. Opvallend
is, dat zelfs in de buurten die al vóór het programma LZO bestonden, zo’n 17 procent van de
beschikbare kavels niet bebouwd is. In de eerste wijken van het verkavelingsprogramma (ontstaan
van 2000 tot en met 2004) was anno 2013 één op iedere drie kavels nog onbebouwd. Dit biedt een
gunstiger beeld dan de 50 procent waarvan in het hierboven geciteerde rapport sprake was. Toch
geldt voor geheel León Zuidoost dat op de helft van alle kavels nog geen woning is gebouwd. Dit
heeft met name te maken met de recente en grootschalige uitgifte van kavels in sommige wijken,
zoals Santiago de los Caballeros en Utrecht. Buurten als Concepción de María en Lino Argüello
14
Inclusief 400 woningen die in de periode 2005-2010 in het buiten León Zuidoost gesitueerde La Merced
werden gebouwd.
15
Tijssen 2011, p. 65.
16
Volgens Paredes Carías (2014, p. 17-18) heeft het voor de eerste planwijken Azarías H. Palláis, Mariana
Sansón en Antenor Sandino zelfs tot 2005 geduurd alvorens de woningen werden aangesloten op elektriciteit
en waterleiding.
22
Tabel 4.2 León Zuidoost: bebouwde en onbebouwde kavels, naar periode17
Periode
Kavels
Kavels met
woning
Onbebouwde
kavels
Vóór 2000
1.891
1.564
327
2000-2004
2005-2010
2011-2013
Totaal nieuwe kavels (2000-2013)
Bron: naar AML 2014, p. 22.
2.610
3.040
881
6.531
1.742
1.058
458
3.258
868
1.982
423
3.273
Aandeel
onbebouwde
kavels (%)
17%
33%
65%
48%
50%
daarentegen, ontstaan in de periode 2005-2010, hebben samen meer dan 600 woningen en slechts
25 percelen (4 procent) zijn er zonder bebouwing.
4.3
De consolidatie van León Zuidoost: betrokkenheid van actoren
De in Tabel 4.1 weergegeven aantallen nieuwe woningen sinds 2000 maken duidelijk dat het
gemeentelijk kavelprogramma LZO een dynamiek heeft weten te creëren die andere actoren dan de
gemeente León aanzet om woningen zowel binnen de kaders van het Stedenbandprogramma als
daarbuiten in León Zuidoost woningen te bouwen.
In de eerste fasen van het programma werd vooral door NGO’s gebouwd, doorgaans met subsidie
van het Nationale Nicaraguaanse Woning Instituut (INVUR) aangezien deze NGO’s zich altijd op
sociale woningbouw richten. De vlakbij León Zuidoost gevestigde multinational ‘Arnecom’18, waarvan
een aanzienlijk aantal werknemers in León Zuidoost woonachtig is, ontwikkelde naar aanleiding van
het programma LZO ook een woonbuurt (Concepción de María) voor de eigen werknemers,
bestaande uit 333 woningen. De NGO Caritas werd voor de uitvoering van het bouwprogramma
gecontracteerd. Habitat for Humanity en Fundapadele waren twee andere belangrijke NGO’s die in
deze fase aanzienlijke aantallen woningen produceerden. De kosten voor deze woningen waren
relatief laag, ook omdat de bewoners zelf bijdroegen in de vorm van arbeid. In 2005 verschijnt er in
León Zuidoost ook een eerste woningbouwcoöperatie (‘Juntando Manos’)19.
In de periode 2008-2014 verdwijnen de NGO’s vrijwel geheel van het toneel als aanjagers van de
woningbouw. Wel neemt de animo om woningbouwcoöperaties te stichten toe. Een belangrijke rol
daarbij werd gespeeld door de Zweedse ontwikkelingsorganisatie ‘We Effect’20. Het goede voorbeeld
van de coöperatie Juntando Manos , waarbij 34 huishoudens zijn aangesloten die in zelfbeheer een
eigen woning in de wijk Mariana Sansón hebben gerealiseerd, leidde tot de oprichting van nog een
tiental coöperaties en evenveel kleinschalige woningbouwinitiatieven in León Zuidoost. Het
merendeel daarvan wordt gerealiseerd in de nieuwe wijk Utrecht, hoewel een tweetal coöperaties
bestaat uit leden die een eigen huis in de bestaande wijken Azarias H. Palláis, Antenor Sandino en
Mariana Sansón op de nog braakliggende percelen aldaar hebben gerealiseerd21.
De coöperatieve beweging is mede gesteund vanuit de stedenband, met name via de zogeheten
Bouwmaterialenbank die in het kader van het programma LZO in 2006 werd opgericht. De
17
Exclusief La Merced – voor deze wijk waren geen vergelijkbare gegevens beschikbaar
Huidige naam: ‘Yasaki’
19
De ontwikkeling van woningbouw door NGO’s in LZO is voor de periode tot en met 2005 goed
gedocumenteerd in Bredenoord (2005), pp. 124-153.
20
‘We Effect’ is de nieuwe naam voor het ‘Swedish Cooperative Centre’.
21
Deze coöperaties zijn: ‘Edifiquemos Juntos’ en ‘Abriendo Camino’ (Krever 2013)
18
23
bouwmaterialenbank werd oorspronkelijk in León Zuidoost gevestigd, maar opereert nu als
gemeentelijke instelling (ERAMAC-BdMM) vanuit een meer centrale lokatie als producent van
bouwmaterialen voor geheel León. Meer specifiek ter bevordering van de bouw en verbetering van
woningen voor en door lage-inkomensgroepen geeft de bouwmaterialenbank kredieten voor de
aankoop van bouwmaterialen. Tevens adviseert zij bij de bouw en de verbetering van woningen door
partikulieren en coöperaties. Ook heeft de bouwmaterialenbank voor en met deze coöperaties
inmiddels meer dan 150 woningen in León Zuidoost gebouwd.
In de nieuwe wijk Utrecht, waar de gemeente León 100 manzanas (70 ha) grond heeft verworven,
krijgen deze coöperaties de ruimte om hun initiatieven te ontplooien en dat geldt ook voor andere
partijen. Zo heeft de vakbond van het onderwijzend personeel (Ánden) er een project voor zo’n 260
woningen gerealiseerd (Modesto Espinales) en een private projectontwikkelaar (REALNISA) bouwde
meer dan 300 woningen in Praderas del Nuevo León. Een andere private ontwikkelaar (Castelnica),
die eerder al in de wijk La Merced woningen heeft gebouwd, heeft ook vergevorderde plannen om in
de wijk Utrecht sociale woningbouw tot stand te brengen22. Bij dergelijke initiatieven heeft het zeker
geholpen dat de gemeente León een faciliterende rol heeft gespeeld, aangezien de private
ontwikkelaars bij de eenmaal in gang gezette stadsontwikkeling konden aanhaken en er nog
voldoende grond beschikbaar was. Maar wel zo belangrijk was een wijziging in het nationale
huisvestingsbeleid, dat het aantrekkelijker maakte voor private ondernemingen om projecten voor
sociale woningbouw te realiseren omdat het nationale instituut INVUR onder bepaalde voorwaarden
daartoe subsidies verstrekt. Zo hebben de projectontwikkelaars in de wijken La Merced en Utrecht al
diverse varianten van woningen gebouwd voor verschillende inkomenscategorieën. Het belangrijkste
verschil tussen de varianten betreft het vloeroppervlak van de woningen, dat varieert van 36 tot 85
m2. INVUR verstrekt alleen subsidies voor woningen waarvan het vloeroppervlak maximaal 60 m2
bedraagt en de maximale prijs US$ 30.000,- is. De momenteel in León Zuidoost actieve private
ontwikkelaars bieden woningen aan variërend in prijs van rond de US$ 15.000 (36 m2) tot US$
24.000,- (60m2). Het is weliswaar betwistbaar of de écht lage inkomensgroepen in León deze
bedragen kunnen opbrengen (zelfs met de relatief gunstige kredietregelingen waartoe zij toegang
hebben), maar vanuit het perspectief van de verdere consolidering van León Zuidoost vormen de
projecten van deze private partijen een positieve bijdrage. Deze projecten zijn inclusief de nodige
basisvoorzieningen, zoals waterleiding, electriciteit, geasfalteerde straten met goten voor de
regenafvoer en openbare verlichting en ook zijn de huizen aangesloten op riolering. De buurten die
sinds 2011 door projectontwikkelaars worden ontwikkeld trekken wat hogere sociaal-economische
bevolkingsgroepen aan dan in de eerste wijken van León Zuidoost het geval was. Als gevolg daarvan
krijgt het stadsdeel León Zuidoost als geheel een wat gemengder bevolking23.
De woningen die in León Zuidoost worden gebouwd, kunnen in latere fasen, wanneer de
huishoudens (bijv. vanwege gezinsuitbreiding) meer ruimtebehoefte krijgen, worden uitgebreid via
aanbouw van extra kamers. De bouwkundige kwaliteit van de woningen maakt het echter onmogelijk
om er verdiepingen op te bouwen. Overigens is dit een constatering die vrijwel voor alle woningen in
22
Interview met de Vice-Gerente General van Castelnica
De tabel in Bijlage 2 geeft goed weer hoe mettertijd de woningproducenten van aard veranderden, van
NGO’s die in de beginfase (2003-2005) massaal bouwden, via een tussenperiode waarin op kleine schaal door
de gemeentelijk Bouwmaterialenbank en woningcoöperaties werd gebouwd, tot en met de recente jaren
(2011-2014) waarin de woningproductie weer meer massa krijgt doordat projectontwikkelaars de arena
hebben betreden.
23
24
León geldt. Hoewel de Leonese overheid de ambitie heeft om een duurzamer ontwikkeling middels
een verdichting van de stedelijke bebouwing te realiseren, staat de wijze waarop de stedelijke
expansie in León Zuidoost vorm krijgt hiermee op gespannen voet.
Behalve de woningcoöperaties en de private ontwikkelaars die huizen bouwen, zijn er rond het
stadsuitbreidingsprogramma ook nog tal van andere partners bij de ontwikkeling van de wijk
betrokken geweest. VNG International droeg in het kader van het LOGO South programma o.a. bij
aan de versterking van het gemeentelijk bestuur. Het Landelijk Beraad Stedenbanden NederlandNicaragua (LBSNN) was betrokken bij het Beursproject dat een bijdrage beoogt te leveren aan de
economische ontwikkeling van León Zuidoost en de gemeente León als geheel. Het terrein voor de
bouw van het ‘Parque de Ferias’ is gesitueerd in Sector III van León Zuidoost. Dutch International
Guarantees for Housing (DIGH) heeft een groot krediet voor woningbouw in León Zuidoost verstrekt
met garantiestelling van Utrechtse woningcorporaties. En daarnaast zijn in het verleden fondsen van
de Europese Unie benut om de watervoorziening in León Zuidoost te verbeteren, terwijl de
Interamerikaanse Ontwikkelingsbank (IDB) met een lening van 1 miljoen US dollar een
buurtverbeteringsproject in de wijk Azarias H. Palláis mogelijk heeft gemaakt. Dit project bestaat uit
de aanleg van riolering met aansluiting op alle woningen in de wijk; bestrating en openbare
verlichting; en de installatie van een rioolwaterzuiveringscomplex. Deze zuiveringsinstallatie is
modulair uit te breiden zodat in de toekomst ook de riolering van andere wijken in León Zuidoost
daarop kan worden aangesloten. In het kader van de Stedenband is hierbij ook expertise vanuit de
gemeente Utrecht en de waterschappen HDSR (Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden) en De
Dommel betrokken (advisering aan het Nicaraguaanse waterbedrijf ENACAL)24. Tevens wordt op het
gebied van water, sanitatie en duurzaamheid in voorkomende gevallen samengewerkt met de
partners in de stedenbanden van León met Hamburg en Zaragoza.
Gedurende de evaluatieperiode (2008-2014) heeft de Stedenband Utrecht-León zo dus met relatief
bescheiden financiële middelen bijgedragen aan het tot stand brengen van een grotere
ontwikkelingsdynamiek in León Zuidoost. Niet alle ontwikkelingen kunnen rechtstreeks aan de
stedenband worden toegeschreven. De bouw van een school voor primair en sucundair onderwijs in
de wijk Utrecht komt geheel op het conto van de coöperatieve beweging CENCOVICOD25 die
daarvoor het initiatief nam en middelen voor de bouw wist aan te trekken van de Zweedse NGO ‘We
Effect’. Het Centro de Desarrollo Infantil (CDI) in dezelfde wijk is mogelijk gemaakt door de centrale
overheid. In beide gevallen stelde de gemeente León de grond daarvoor beschibaar. En de private
ontwikkelaars richten zich nu mede op sociale woningbouw omdat de nationale overheid daarvoor
nieuwe kaders heeft gecreëerd.
Maar de huidige consolidatieprocessen in León Zuidoost zijn wel het gevolg van het
stadsuitbreidingsprogramma LZO dat in het kader van de Stedenband wordt uitgevoerd. In sommige
gevallen opent de stedenband deuren naar internationale organisaties, zoals al eerder het geval was
bij de financiering door de EU en in het huidige programma met de lening van de IDB. In andere
gevallen komen andere actoren naar León Zuidoost omdat als gevolg van de strategische planning
zich daar nu de mogelijkheden voordoen voor commerciële en sociale investeringen. De wijk als
24
Waterschap De Dommel is een partner in de gemeentelijke samenwerking tussen Tilburg en Matagalpa.
Experts die in het kader van die samenwerking Matagalpa bezoeken, combineren dit veelal een bezoek aan
León.
25
CENCOVICOD: Central Nicaragüense de Cooperativas de Vivienda por Ayuda Mutua, ‘Comunidades Dignas’
25
geheel vaart daar wel bij. Mede als gevolg van dergelijke investeringen worden de infrastructuur en
de basisvoorzieningen beter en ook wordt de bevolking gemengder. De bouw van woningen ook voor
de middenklasse (zoals thans in de wijk Utrecht) zal het stigma van León Zuidoost als lageinkomensbuurt kunnen doen verminderen.
Wat tot op heden nog is achtergebleven is de ontwikkeling van bedrijvigheid in het nieuwe stadsdeel.
De overgrote meerderheid van de bewoners zijn voor hun inkomen aangewezen op werk elders in
León. Hier en daar ontstaan spontaan buurtwinkeltjes en werkplaatsen in de woningen, maar de
impact van dergelijke microbedrijvigheid op de buurt is gering. In het programma van integrale
buurtonwikkeling in LZO (2011-2015) werd nog veel verwacht van de impulsen die de ontwikkeling
van een beurs (Parque de Ferias) in León Zuidoost zou creëren, maar tot op heden is daarvan nog
niets terecht gekomen (zie hoofdstuk 5). Wellicht biedt een plan om woningen te bouwen die
tegelijkertijd onderdak aan bedrijvigheid verschaffen soulaas. Een ander plan van de huidige
burgemeester is om een bedrijventerrein (Parque Industrial) in León Zuidoost te ontwikkelen. De
grond daarvoor is al beschikbaar; deze grenst aan het terrein waar de beurs zou moeten komen.
Vooralsnog is dit alles echter nog toekomstmuziek.
4.4
Organisatie van het Programma León Zuidoost
Het programma LZO wordt in het gemeentelijk apparaat van Utrecht breed gedragen. Reeds vanaf
het begin van de jaren negentig wordt er structureel vanuit vier verschillende afdelingen26 een
bijdrage geleverd aan het programma, zowel wat betreft expertise als financiële middelen. In de
periode 2008-2015 draagt ieder van deze diensten € 30.000 per jaar bij aan het budget voor de
stedenbandactiviteiten en van de beschikbare € 120.000 wordt € 100.000 per jaar effectief besteed
aan projectactiviteiten in León Zuidoost. De lokale vertegenwoordiger van de Stedenband in León
legt jaarlijks aan de projectcoördinator verantwoording af over de bestedingen van dit voor LZO
beschikbare budget. Uit de resterende jaarlijkse reserve van € 20.000 worden onder meer de inzet
van de projectcoördinator27 en de missies en uitwisselingen naar en vanuit León bekostigd. Dit geldt
met name voor de periode vanaf 2010, omdat in de jaren 2008-2010 de missies van Utrechtse
ambtenaren naar León werden verricht in het kader van het toenmalige LOGO-South programma dat
door VNG International werd geleid. De kosten van deze missies werden dan ook door VNG
International betaald.
De missies vanuit Utrecht naar León zijn van groot belang, zowel vanuit het perspectief van
kennisdeling als vanwege het beheer van het programma. De missies die in tabel 4.3 worden
genoemd bestonden veelal uit meerdere ambtenaren die samen naar León gingen. De utrechtse
coördinator van het programma gaat in principe tweemaal per jaar naar León, met name omdat een
doorlopend persoonlijk contact het beheer van zo’n internationaal programma sterk bevordert. De
missies van de coördinator geven ook steeds een impuls aan de activiteiten van de lokale
counterparts in León. In de perioden tussen dergelijke missies gaat hun aandacht vaak naar andere
dagelijkse beslommeringen uit, die weliswaar ook belangrijk zijn voor de gemeente León maar niet
voor León Zuidoost.
26
Te weten de voormalige Diensten Stadsontwikkeling; Stadswerken; Maatschappelijke Ontwikkeling; Leidsche
Rijn.
27
De coördinator van het Programma LZO is werkzaam op het Project Management Bureau.
26
De coördinator wordt doorgaans vergezeld door een expert van een van de gemeentelijke diensten,
die met afzonderlijke Terms of Reference deels een eigen programma met de experts van de
gemeente León volgt. Deze zogenoemde ‘peer-to-peer’ benadering in de Stedenband is vooral
succesvol indien de Utrechtse ambtenaar Spaans spreekt en verstaat. Dat maakt het directe één-opéén contact mogelijk tussen collega’s die elkaars taal spreken, weliswaar vanuit verschillende
culturele achtergronden maar met dezelfde vakinhoudelijke benaderingen. Het is een groot voordeel
dat Utrecht door de jaren heen altijd over voldoende experts heeft beschikt die zich in het Spaans
goed kunnen redden. Dat maakt kennisdeling op gebieden die typisch tot het domein van
gemeentelijk bestuur en stedelijke ontwikkeling behoren uniek voor stedenbanden.
Tabel 4.3 Uitgevoerde missies naar en vanuit León
Jaar
van
Thema’s
Utrecht
naar León
2008
5
Economisch; woningbouw; grondexploitatie; algemeen
2009
6
Economisch; sociaal; waterbeheer; organisatie; veiligheid; algemeen
2010
4
Sociaal; organisatie; veiligheid; grondexploitatie; algemeen
2011
2
Stedelijke ontwikkeling; algemeen
2012
2
Sociaal; algemeen
2013
3
Sociaal; stedelijke ontwikkeling; programmabeheer; algemeen
2014
2
Sociaal; stedelijke ontwikkeling; waterbeheer; programmamabeheer; algemeen
Bron: Missieverslagen 2008-2014
van León
naar
Utrecht
1
1
2
3
1
1
Het verloop van de missies naar León (Tabel 4.3) laat zien dat sinds het aflopen van het LOGO South
programma (met VNGi financiering) per jaar twee of drie missies zijn ondernomen. Naast algemene
beheerstaken werd daarbij dan met name ingezoomd op de sociale aspecten waarmee León Zuidoost
te maken heeft, zoals huiselijk geweld en onveiligheid. Naar analogie van het Utrechtse
leefbaarheidsbudget werd voor in het kader van het programma León Zuidoost met Utrechtse
middelen een sociaal fonds opgericht, waarvoor buurtorganisaties voorstellen kunnen doen voor
kleine projecten die de sociale cohesie en de leefbaarheid in de wijken beogen te bevorderen.
Andere missies richtten zich met name op aspecten van stedelijke ontwikkeling en
programmabeheer.
Ook de missies vanuit León naar Utrecht bestonden doorgaans uit meerdere personen. Meestal gaat
het daarbij dan om ambtelijke functionarissen die directe verantwoordelijkheden voor hun diensten
in het gemeentelijk apparaat van León hebben, al dan niet samen met politiek-bestuurlijke collega’s
zoals een burgemeester of gemeentesecretaris. Soms betreft het ook bezoeken met een meervoudig
doel, zoals deelname aan conferenties met andere stedenbanden vanuit Europa met León.
Zoals al eerder vermeld, heeft het programma LZO gedurende de evaluatieperiode een omslag
gemaakt van een voornamelijk op grondexploitatie gericht programma naar een meer integraal
programma voor wijkontwikkeling, inclusief sociale en institutionale ontwikkeling. Deze ontwikkeling
komt ook tot uiting in de wijze waarop het beheer van het programma LZO in León is vorm gegeven.
In de eerste fase van het programma werd de verkaveling en de gronduitgifte vanuit een afzonderlijk
projectbureau gedaan, dat op afstand stond van de rest van het gemeentelijk apparaat. De
stedenbandactiviteiten in het kader van LZO richtten zich een poos vrijwel uitsluitend op dat
projectbureau. Daarna volgde een periode, waarin advisering vanuit Utrecht zich ook naar andere
diensten van de gemeente León ging uitbreiden, in het bijzonder wat betreft thema’s van
27
institutionele versterking. En in 2008 werd het projectbureau opgeheven als afzonderlijke entiteit en
werd het programma LZO ondergebracht bij de gemeentelijke afdeling voor stedelijke planning.
Met name het huidige programma (2011-2015) wordt gekenmerkt door een integrale benadering,
waarbij meerdere afdelingen van de gemeente León direct betrokken zijn bij het programma LZO.
Een hoofdrol daarbij is weggelegd voor de directies Suelo y Vivienda (Grond & woningen), Obras
Públicas (Publieke werken), Desarrollo Social (Maatschappelijke ontwikkeling) en Cooperación
Externa (Buitenlandse Betrekkingen). Het beheer van het programma LZO is tegenwoordig dan ook in
handen van een uitvoerend comité dat bestaat uit de directeuren van de directies Suelo y Vivienda,
Desarrollo Social en Cooperación Externa.
4.5
SWOT voor het Programma León Zuidoost
Een belangrijk aspect van gemeentelijke internationale samenwerking is dat deze samenwerking zich
richt op thema’s waarin gemeenten bij uitstek expertise en capaciteiten hebben ontwikkeld
waarover andere actoren, zoals NGO’s, niet beschikken. Lokaal bestuur, lokale ontwikkeling,
ruimtelijke ordening, strategische planning, belastinginning, bevolkingsregistratie, milieubeheer: dit
zijn slechts enkele van de thema’s waarin stedenbanden het verschil kunnen maken. De nadruk in de
stedenband Utrecht-León op het programma van integrale stedelijke ontwikkeling in León Zuidoost is
een goed voorbeeld van hoe gemeentelijke internationale samenwerking rondom een gemeentelijke
kerntaak vorm kan krijgen. Het is beslist een van de sterke punten in de sterkte-zwakte analyse die
voor het programma LZO kan worden gemaakt (zie Figuur 4.2). Andere sterke punten zijn, o.a.: de
strategische en procesmatige aanpak; de integrale benadering; de sluitende grondexploitatie; de
betrokkenheid van meerdere actoren; en de multipliereffecten. Het beoogde resultaat van 4.000
nieuwe woningen in León Zuidoost zal eind 2015 naar verwachting worden behaald.
Anderzijds kent het programma ook de nodige min-punten. Deze hebben met name betrekking op
nog achterwege blijvende maatregelen van de kant van de gemeente León. Zo heeft de gemeente
nog geen instrumentarium ontwikkeld om speculatie met de grond en woningen in León Zuidoost
tegen te gaan. Een in de kavelcontracten opgenomen verplichting tot de bouw van een woning
binnen drie jaar na aankoop zou tot minder braakliggende percelen hebben geleid dan thans het
geval is. Ook wordt er onvoldoende gecontroleerd of wel overal volgens de bouwnormen wordt
gebouwd. Dit geldt met name voor de zelfgebouwde woningen. Ook wat betreft de uitvoering van
publieke werken in León Zuidoost (zoals de verharding van de wegen, openbare verlichting, e.d.) valt
nog de nodige voortgang te boeken. De gemeente zal nog meer in León Zuidoost moeten investeren
om het tot een echt leefbaar en veilig stadsdeel te maken.
Maar er zijn absoluut ook kansen voor de verdere ontwikkeling van León Zuidoost. De wijken worden
steeds attractiever voor nieuwe bewoners en de vraag naar nieuwe woningen zal nog blijven
toenemen. Indien private ontwikkelaars middels de subsidies van het nationale huisvestingsbeleid
kunnen blijven profiteren, hebben zij in León Zuidoost nog genoeg ruimte om verder te blijven
bouwen, ook voor de lagere inkomensgroepen. En wanneer de gemeente in staat blijft om externe
fondsen (van de centrale overheid, of van internationale organisaties) aan te trekken, kunnen de
wijken van León Zuidoost verder verbeterd worden.
28
Bedreigingen voor León Zuidoost hebben te maken met de nog zeer gebrekkige connecties met de
rest van de stad en met de traditionele wijze van woningbouw. Een belangrijk aandachtspunt voor
toekomstige stadsuitbreidingen zoals LZO betreft de spanning tussen verstedelijking en
duurzaamheid. Tot op heden is León Zuidoost als nieuw woongebied buiten de bestaande stad
ontwikkeld, zonder hechte functionele, sociale of fysiek-ruimtelijke connecties met León. Voor een
toekomstbestendige ontwikkeling van León Zuidoost zijn dergelijke verbindingen van groot belang.
Ook leidt de ontwikkeling van louter laagbouwwoningen in León Zuidoost tot een overmatig groot
ruimtebeslag, waarbij verdere omzetting van agrarische in stedelijke ruimte vanuit het
duurzaamheidsperspectief een negatieve ontwikkeling is. Een compacter vorm van
stadsontwikkeling, waarbij het bouwen in meerdere woonlagen wordt bevorderd, zal de
duurzaamheid bevorderen. Het maakt ook het uitrollen van basisvoorzieningen goedkoper. Andere
bedreigingen voor het programma LZO schuilen in het ‘human resources’ aspect bij beide partners
van de Stedenband. Wanneer de beschikbaarheid van professionals in Utrecht of León zou
wegvallen, dan komt de samenwerking in gevaar.
29
Figuur 4.2 SWOT voor León Zuidoost
Strengths

De advisering door gemeente Utrecht richt zich bij
uitstek op gemeentelijke kerntaken, waarvoor bij
andere actoren (bijv. NGOs) geen adequate kennis
voorhanden is

Aan Utrechtse zijde wordt opgetrokken met nietgemeentelijke partners (o.a. HDSR; Jaarbeurs; politie;
steunpunt huiselijk geweld)

Het programma kent langdurige actieve ondersteuning
door beide gemeentelijke samenwerkingspartners
(León en Utrecht)

Door de continuiteit van de samenwerking en de
planmatige aanpak heeft het programma zich kunnen
consolideren

De gevolgde procesbenadering biedt ruimte voor
flexibiliteit en tussentijdse aanpassing

Met name sinds 2011 heeft de wijkontwikkeling een
meer integraal karakter gekregen

Het Sociaal Fonds in León – naar analogie van het
Utrechts Leefbaarheidsbudget – stimuleert lokale
wijkinitiatieven en burgerparticipatie

De tegenwoordige 3-hoofdige leiding van het LZO
programma weerspiegelt de integrale aanpak (het
uitvoerend comité bestaat uit directeuren van drie
gemeentelijke afdelingen)

Andere stakeholders dan de gemeente León worden
recentelijk meer bij de ontwikkeling van LZO betrokken
(o.a. woningcoöperaties; private projectontwikkelaars;
centrale overheid; IDB)

Het roterend fonds maakt een sluitende
grondexploitatie voor LZO mogelijk

De steun van Utrecht fungeert als hefboom om andere
– veel omvangrijker – financiële middelen aan te
trekken
Weaknesses

Er bestaat geen gemeentelijke huisvestingspolitiek
waarin de ontwikkeling van LZO kan worden
ingekaderd

Er wonen nog te weinig mensen in LZO waardoor
sociale controle, cohesie en veiligheid te wensen over
laten

In de jaren 2000-2014 werden veel kavels verkocht
waarvan een aanzienlijk deel nu nog onbebouwd is. De
Gemeente zou zich hierin actiever moeten opstellen.

Hoewel van Utrechtse zijde meermaals is
aangedrongen om anti-speculatiemaatregelen te
nemen, is dit (nog) niet gebeurd

Gemeente controleert onvoldoende of de
bouwnormen bij zelfbouwwoningen in acht worden
genomen; kwaliteit van deze woningen laat vaak te
wensen over

Gemeente zou verharding van de wegen in LZO
actiever moeten nastreven, o.a. door het daarvoor
vereiste materieel bij andere partijen in te huren en de
kosten daarvan door te berekenen in de prijzen van
grond en woningen

Interventies om economische ontwikkeling in LZO te
stimuleren zijn nog achterwege gebleven
Opportunities

LZO heeft nu voldoende kritische massa voor verdere
ontwikkeling

De stimulering vanuit de centrale overheid van sociale
woningbouw dmv subsidies brengt private partijen
naar LZO

De vraag naar woningen blijft aanhouden

Voortgaande verbetering van infrastructuur en
voorzieningen maakt LZO attractiever voor potentiële
bewoners

De coöperatieve aanpak leidt tot wederkerigheid en
grotere verantwoordelijkheid onder de leden voor de
inrichting en onderhoud van de publieke ruimte

Externe fondsen kunnen worden aangetrokken (bijv.
BID; Centrale Overheid)

De ontwikkeling van economische voorzieningen kan
LZO een grote stimulans geven (bijv.
Bedrijventerreinen; Beurs; Busstation)

De gecombineerde aanpak van grondverwerving en
grondexploitatie kan worden nagevolgd in andere
gemeenten in Nicaragua
Threats

De wijze van stadsuitbreiding in LZO (‘urban sprawl’;
op basis van laagbouw die ook in latere fasen geen
bouw van verdiepingen toelaat) staat op gespannen
voet met de duurzaamheidsambitie van stedelijke
verdichting

De ontwikkeling van LZO geschiedt zonder hechte
functionele, fysieke of sociale verbinding met de rest
van León

De wisseling van professionals in de gemeente (o.a. na
verkiezingen) kan de continuiteit van projecten in
gevaar brengen

In het Utrechtse gemeentelijk apparaat zijn niet altijd
gemakkelijk deskundigen te vinden die zich voor LZO
willen of kunnen inzetten.

In het Leonese gemeentelijke apparaat zijn niet altijd
professionele counterparts beschikbaar voor een
effectieve collega-tot-collega benadering
30
5
Beursproject
5.1
Achtergrond
In 2007 ontstaat het idee voor het realiseren van een beursaccommodatie in León als één van de
strategische projecten uit het Strategisch Ontwikkelingsplan van de Gemeente León. De potentie van
een dergelijk project voor lokale economische ontwikkeling is aanzienlijk: León ligt geografisch
gunstig in Nicaragua, en ook strategisch in de Midden-Amerikaanse regio. Daarnaast is er directe
toegang tot zee, middels de havenstad Corinto. Een dergelijke accommodatiekan een sterk
aanzuigende werking hebben. De relevantie van een dergelijk project kan daarmee als ‘goed’ worden
beschouwd.
De Gemeente Utrecht heeft de Jaarbeurs Utrecht gepolst over een mogelijke rol bij dit initiatief. De
Jaarbeurs Utrecht was bereid hierbij een adviserende rol in te nemen, hetgeen resulteerde in een
werkbezoek van een Leonese delegatie aan de Jaarbeurs Utrecht, en de ondertekening van een
intentieverklaring door Jaarbeurs Utrecht en Gemeente Utrecht, om middels dit initiatief een
bijdrage te leveren aan de Millenniumdoelen.
Vervolgens is in 2008 een haalbaarheidsstudie uitgevoerd, die een beeld gaf van de vraag naar
evenementen en de financiële haalbaarheid. Belangrijkste conclusie uit deze studie is dat een beurs
in León haalbaar is, maar dat de balans tussen de hoogte van de investeringen en de verwachte
opbrengsten moet worden verbeterd. Op basis van een lokatie-studie is er een werkbezoek gebracht
aan León door de adjunct-directeur van de Jaarbeurs. Tevens is er een overeenkomst getekend door
de Jaarbeurs, de Gemeente Utrecht, de Gemeente León en PROFOM, de ondernemersvereniging.
In 2009 doneerde de Gemeente León de grond voor het complex. Zowel Jaarbeurs als Gemeente
Utrecht doneerden een bedrag dat verdubbeld werd door LBSNN/HIVOS. Co-financiering door
LBSNN/HIVOS is hierbij mogelijk, mits er voldaan wordt aan een aantal voorwaarden, waaronder de
emissie van aandelen en de garantie van een eigen bijdrage van de ondernemers. In totaal is er nu
330.000 € beschikbaar voor de bouw van een beursaccommodatie via Jaarbeurs Utrecht/Gemeente
Utrecht/LBSNN/HIVOS.
5.2
Resultaten
Sinds 2010 is er weinig voortgang geboekt: de grond is beschikbaar, co-financiering ook, maar het
project blijft hangen op de eigen bijdrage van de Leonese ondernemers, en 7 jaar na het eerste
werkbezoek van de Leonese ondernemers aan de Jaarbeurs is de eerste steen nog niet gelegd.
Verschillende redenen kunnen worden geïdentificeerd voor het niet verder komen van dit project.
Vanuit PROFOM in León wordt gewezen op het feit dat het fenomeen van een beurs bij veel
ondernemers onbekend is, men weet niet goed wat men zich daarbij moet voorstellen, en vindt het
daardoor lastig daarin te investeren. Ook stellen zij dat grote ondernemers de deelname van kleine
ondernemers een risico vinden, en daarom minder geneigd zijn aandelen te kopen. Vanuit de
Jaarbeurs en de Gemeente Utrecht wordt het ontbreken van een sterk bestuur van PROFOM als
reden genoemd, waardoor het aanvankelijke enthousiasme snel getemperd werd, en het gebrek aan
daadkracht van dit bestuur.
Het afgelopen jaar werd door de gemeente León voorgesteld om in plaats van een beurs nu eerst te
31
werken aan een bedrijventerrein, naast het terrein dat is aangewezen voor de beurs, en om ook een
deel van de beschikbare fondsen van LBSNN/HIVOS hiervoor aan te wenden. Dit wordt als een
aantrekkelijk en ook logisch alternatief gezien: eerst werken aan een lokale economische sector die
gezond is, om vervolgens in te zetten op een beurs. Nadeel hiervan is dat een rol van de Jaarbeurs
hierbij niet voor de hand ligt. De Jaarbeurs Utrecht geeft aan dit als een afgesloten project te zien,
het contact met PROFOM over de beurs was de afgelopen 2-3 jaar miniem, en men verwacht niet dat
PROFOM op heel korte termijn (3 maanden) in staat is het geheel vlot te trekken, en met de
benodigde co-financiering over de brug te komen. Een laatste opening is de samenwerking met
APEN, de landelijke export organisatie, om gezamenlijk activiteiten te organiseren.
5.3
SWOT voor het beursproject
Samenvattend kan het voorstel voor een beurs worden gezien als een relevant project, aansluitend
bij doelstellingen van de Stedenband. Het is een economisch haalbaar project, financieel
onafhankelijk, dat goed is voorbereid, en waarbij al voldaan is aan een groot aantal
randvoorwaarden, zoals startkapitaal, een goed projectplan en een terrein. Grootste struikelblok is
echter het ontbreken van de bereidheid van ondernemers om te investeren in een project waarvan
de winst zich pas veel later zal laten uitbetalen. Een aantal betrokkenen gelooft nog in een doorstart
– middels het bijstellen van de doelstelling en samenwerking met andere actoren. Op 30 december
2014 kwam het verzoek van de burgemeester van León en PROFOM om het beursproject met een
aantal maanden te verlengen.
Figuur 5.1 SWOT Beurs
Strengths






Er is een erkende organisatie (PROFOM)
Er is een Masterplan
Er is een startkapitaal
Het bouwterrein is beschikbaar
Een verscheidenheid aan aandeelhouders
De Jaarbeurs in Utrecht is een sterke partner
Opportunities
 Het Beurs initiatief is een flexibel proces, waarbij
aanpassingen aan veranderende
omstandigheden mogelijk zijn
 Allianties met andere actoren mogelijk
 Samenwerking met APEN lijkt mogelijk
 De burgemeester van León wil het proces nieuwe
impulsen geven door fondsen aan te boren via
Albanisa en PRONicaragua
 De burgemeester van León hoopt met de
inrichting van een bedrijvenpark grenzend aan
het Beursterrein nieuw momentum te creëren
 Wellicht zou de Dienst Economische Zaken van
de Gemeente Utrecht kunnen aanhaken bij dit
initiatief
Weaknesses



Het PROFOM bestuur heeft het beursproject niet
kunnen trekken
Er is niet voldoende vertrouwen (meer) in het
project bij ondernemers; met name grote
ondernemers investeren niet in het project
Banken weigeren krediet te verstrekken
Threats
 Onbekendheid met het ‘Beurs’ concept in de
context van Nicaragua
 Weinig ervaring met publiek-private
samenwerking
 Het is een project met relatief hoog risico
 Er is geen ‘durfkapitaal’ voor zo’n project
32
6
Klimaatbos
6.1
Inleiding: doelstelling en benadering
Het Klimaatbos is de meest recente component van de Stedenband, en is een goed voorbeeld van
een project waarbij voortschrijdend inzicht heeft geleid tot aanpassingen in de benadering, om
zodoende beter aan te sluiten op de beoogde doelstellingen.
Het Klimaatbos is één van de strategische projecten voor milieu in het Strategisch Ontwikkelingsplan
voor de gemeente León en in 2008 gestart als een herbebossingsproject van boeren in de gemeente
León. De aanplant van jonge bomen dient om het verder opschuiven van de boomgrens en
bodemerosie tegen te gaan. Als expliciete indicator wordt de aanplant van 400.000 bomen genoemd.
De doelstelling sluit daarmee aan bij Millenniumdoel 7, meer mensen in een duurzaam leefmilieu.
Daarnaast wordt de aanplant van jonge bomen gezien als strategie voor de compensatie van CO2
uitstoot. Aanvankelijk was er het voornemen om met het Klimaatbos de CO2 uitstoot van de
gemeente Utrecht zelf te compenseren. Dit voornemen is echter al snel verlaten: er bleek lokaal in
Utrecht weerstand te bestaan tegen compensatie in het buitenland. Pas later, in 2010, is besloten te
onderzoeken of het bos kan worden gecertificeerd, om zodoende de carbon credits te kunnen
verzilveren op de mondiale carbon credit markt. Andere redenen voor certificering van de
bosplantages is dat dit dient als instrument voor duurzaam bosbeheer door de boeren en nodig voor
de verkoop van hout en het aantrekken van additionele investeringen. In 2011 is daarom aan de
Gemeente Utrecht gevraagd of dit in het project kon worden ingebouwd, en na goedkeuring is in
2012 begonnen met een project ontwerp.
De relevantie van het Klimaatbos wordt verder versterkt door twee additionele projecten die zijn
opgestart in de loop van het project, in 2013/2014, welke focussen op het genereren van extra
inkomen voor de boeren. Houtproductie, en inkomsten uit houtkap, zijn een proces van de lange
adem, pas na 25-30 jaar kunnen de eerste bomen worden gekapt. Inkomsten zijn tot die periode
beperkt tot die van het uitdunnen van het bos. Daarom is besloten om aanvullende projecten op te
zetten. De eerste is gericht op bijenteelt, waarbij bijenkassen tussen de bomen worden geplaatst,
zodat er honing kan worden gemaakt. Deze kan worden verkocht op de lokale, nationale en zelfs
internationale markt. De honing is getest en is van goede kwaliteit. Een tweede project is de
cacaoteelt. Cacao is een traditioneel gewas in Nicaragua, het klimaat leent zich er goed voor. De
cacao kan worden verkocht op de nationale en internationale markt – afhankelijk van waar de
meeste opbrengst wordt behaald. Momenteel wordt de plant vooral als patioplant geteeld, in
potten, door vrouwen. Het zou ook goed mogelijk zijn om deze tussen de bomen te planten (cacao is
een schaduwgewas). Deze twee additionele activiteiten sluiten aan bij Millenniumdoel 1, het
terugdringen van armoede.
Deze component wordt gefinancierd door de gemeente Utrecht, met co-financiering van HIVOS en
LBSNN. Fundación DIA is de uitvoerende organisatie. Deze wordt ondersteund met technisch advies
door ProClimate, een Nederlands adviesbureau op het gebied van (ondermeer) duurzaam
bosbeheer. Aanvankelijk was ook het Milieucentrum Utrecht bij de opzet van het project betrokken.
33
6.2
Resultaten
Inmiddels hebben 70 boeren in totaal 500.000 bomen geplant. Een deel daarvan betreft kleine
boeren, maar er is ook een aantal middelgrote boeren betrokken bij het project. De boeren
ontvangen hiervoor een bonus van 200 US $ op jaarbasis, voor een periode van 5 jaar. Aanvankelijk
zou de doelgroep vooral bestaan uit kleine boeren – passend bij de doelstelling van co-financier
HIVOS. Vanuit commercieel oogpunt is het echter efficiënter zijn om met wat grotere boeren te
werken, die meer ruimte voor aanplant hebben. Na veel discussie is uiteindelijk gekozen voor een
mix van kleine en middelgrote boeren. Het klimaatbosprogramma is daarmee één van de weinige
smallholder initiatieven voor duurzaam bosbeheer in Latijns-Amerika.
Het aantal van 500.000 geplante bomen in totaal is hoog, en daarmee wordt de doelstelling van
400.000 bomen ruim behaald. Echter, door droogte en ziektes overleven niet alle bomen: 70 procent
van de geplante bomen in León overleeft, een uitzonderlijk hoog percentage vergeleken met
gemiddelde overlevingspercentages van 35 procent in de regio. Dit wordt verklaard uit de extra zorg
die er vanuit het project voor de nieuwe aanplant is, zoals extra water in droge tijden. Dit is ook
mogelijk omdat het hier aanplant betreft op het land van kleine boeren, die zelf op hun land wonen,
en daarmee goed op de hoogte zijn van de stand van zaken, en snel kunnen reageren.
Het aantal geplante bomen had in theorie hoger kunnen zijn, maar in 2014 konden in verband met
droogte 130.000 bomen niet worden geplant. Men verwacht deze in 2015 te kunnen planten.
Hoewel het project goed loopt – en deelnemende boeren enthousiast zijn - wijzen betrokkenen
vanuit verschillende hoeken er op dat het project nog in de kinderschoenen staat. Er is vooral veel
meer aanplant nodig voor schaalvergroting. Dit geldt ook voor de certificering van het bos. Om de
opslag te verzilveren moet het bos worden gecertificeerd – een complex proces, waarbij de
bosproductie aan strenge normen is gebonden. In 2013 is de pre-validatie goedgekeurd, waarna het
Klimaatbos in 2014 is voorgedragen voor certificering, door Rainforest Alliance. In oktober 2014 werd
een voorlopig certificaat afgegeven door Rainforest Alliance, voor 63 ha bos. Dat is eigenlijk een
‘toevalstreffer’: men wist pas vanaf 2012 wat de vereisten voor een dergelijk certificaat zijn (woeste
grond, enige afstand van bebouwing, formele eigendomstitels, etc.). In december 2014 werd de
certificering definitief toegekend.
Nu de certificering rond is kan gestart worden met de verkoop van certificaten, van carbon
credits.Dit kan op de mondiale markt, waardoor ze bij de hoogste bieder terecht komen. Het ligt
echter meer voor de hand om de certificaten in te zetten als instrument voor
bewustwordingsactiviteiten in Utrecht, en het mogelijk te maken voor Utrechtse bedrijven en
burgers om certificaten te kopen. Zowel MCU als de SVUL zijn hierbij een rol gaan spelen. Concrete
ideeën over de wijze waarop deze certificaten in de ‘markt’ zullen worden gezet ontbreken echter
vooralsnog.
Verschillende betrokkenen wijzen op het leereffect van dit project. Dit geldt – naast de uitvoerende
organisatie, Fundación DIA (zie 6.3) ook de deelnemende boeren, die structureel hun bedrijfsvoering
hebben aangepast, hetgeen ook op de lange termijn zal doorwerken.
34
6.3
Organisatie
De coördinatie van activiteiten en begeleiding van boeren wordt gedaan door Fundación DIA in León,
de uitvoerende organisatie in León.De lokale NGO heeft bewust gekozen om een actieve rol te
vervullen in het complexe certificeringsproces, waarbij ze zelf alle stappen heeft doorlopen, met
ondersteuning van ProClimate. Het leereffect van dit proces en de capaciteitsopbouw is volgens alle
betrokkenen aanzienlijk. Bovendien wordt gewezen op de professionaliseringsslag die de NGO heeft
gemaakt.
ProcClimate is ingehuurd door de gemeente Utrecht om het certificeringsproces te begeleiden. De
bosbouwkundige die vanaf 2010 bij het project betrokken is heeft op reguliere basis contact met
Fundación DIA, via skype en email en bezoekt het project één keer per jaar voor technisch advies en
ondersteuning. Inschakeling van een externe partij is niet alleen belangrijk in inhoudelijke zin: het
contact met ProClimate zorgt ook voor uitwisseling van kennis en informatie met andere smallholder
bosbouw projecten.
MCU verzorgt de website van het Klimaatbos, die een helder en geactualiseerd overzicht biedt van
het project en het proces. SVUL en MCU begeleiden vervolgens de verkoop van certificaten in
Utrecht.
6.4
SWOT voor het Klimaatbos
Onderstaande SWOT-analyse geeft de sterke en zwakke elementen van het bosbeheerprogramma
aan, als ook de mogelijkheden en bedreigingen. Het Klimaatbos is een ontwikkelingsrelevant en
innovatief project – uniek in Centraal Amerika – waarin duurzaamheid centraal staat, ook in
economische zin. Door de grote betrokkenheid van de producenten blijft een hoog percentage van
de jonge aanplant in leven. De diversifiëring naar niet-hout producten (honing; cacao) creëert op de
korte termijn inkomsten. De lokale ownership van het programma is groot, en resulteert in
capaciteitsopbouw in León. De uitvoerende organisatie heeft geleerd om het bosbeheer zodanig uit
te voeren dat daarmee aan de eisen van certificering wordt voldaan. Het model van duurzaam
bosbeheer kan nu ook worden toegepast in andere gemeenten in Nicaragua.
Daar staat tegenover dat het programma buiten de gemeentelijke overheden om plaats vindt. Een
sterkere link met de gemeente León (bijvoorbeeld t.a.v. de vergroening van León Zuidoost) zou tot
een betere institutionele inbedding kunnen leiden. De ervaringen met het duurzaam bosbeheer
kunnen ook bijdragen bij de ontwikkeling van een gemeentelijke visie ten aanzien van herbebossing
en milieubeleid in het algemeen. Maar het programma is nog te jong om al tot verzelfstandiging te
kunnen leiden. Daarvoor is eerst een aanzienlijke opschaling vereist. Een volgende stap moet ook zijn
dat een strategie voor de verkoop van de CO2-certificaten wordt ontwikkeld. Grootste bedreiging is
de onzekerheid over het voortbestaan van dit project. Hoewel het Klimaatbos op de lange termijn
economisch haalbaar is, is het nu nog kwetsbaar en is ook de komende jaren ondersteuning nodig
voor de verzelfstandiging van het programma.
35
Figuur 6.1 SWOT Klimaatbos
Strenghts
 De uitvoerende organisatie (Fundación DIA) heeft
een heel leerproces naar duurzaam bosbeheer
(incl. certificering) doorlopen
 Certificeringsproces is eind 2014 met succes
afgerond
 De uitvoerende organisatie beheert de hele
keten
 Het gehanteerde model is uniek voor Centraal
Amerika
 De uitvoerende organisatie bezit 2 ha grond die
als onderpand voor krediet kan dienen
 De producenten hebben leren inzien dat bomen
een (economische) waarde vertegenwoordigen
voor de langere termijn
 Cacao- en honingproductie leveren korte termijn
inkomsten aan de boeren
Opportunities
 Gemeente Utrecht investeert in certificering
omdat het een instrument voor duurzaam
bosbeheer is
 Het programma heeft economische
ontwikkelingsrelevantie omdat het (op lange én
korte termijn) inkomsten genereert
 Partners met interesse in CO2-compensatie
kunnen worden gezocht
 Het programma wordt door externe partijen zeer
gewaardeerd (o.a. INAFOR; LBSNN)
 Replicatie van het model is mogelijk; andere
gemeenten in Nicaragua hebben interesse
getoond
 Fundación DIA is geëquipeerd om te adviseren
op duurzaam bosbeheer
Weaknesses
 De gemeentelijke overheid is niet betrokken bij
het programma
 Meer publiciteit is nodig om met nationale
overheidsinstellingen (INAFOR; MAGA e.a.) én de
lokale overheden allianties te sluiten
 De legaliteit van het grondbezit is vaak onhelder
 Er is nog een aanzienlijke groei (t.w. van de
huidige 300 naar 1000 ha) vereist voor de
verzelfstandiging van het programma
 Er bestaat nog geen strategie voor de verkoop
van CO2-certificaten
Threats
 Onzekerheid m.b.t. voortzetting Stedenband
 Het programma bevindt zich in beginfase en is
nog niet geconsolideerd
 Er is geen gemeentelijk milieubeleid en geen visie
op herbebossing
 Onzeker of de producenten ook op de lange
termijn tegen de oorspronkelijke voorwaarden
blijven meedoen
 Natuurlijke omstandigheden (droogte; branden
etc)
 De marktprijzen voor CO2-certificaten zijn niet
stabiel
36
7
De Stedenband als geheel
Werden in de voorgaande hoofdstukken de afzonderlijke componenten van het
Stedenbandprogramma behandeld, dit laatste bevindingen hoofdstuk beoordeelt de Stedenband als
geheel. Het analyseert een aantal overkoepelende elementen die van invloed zijn op het
functioneren van de Stedenband, en de bijdrage daarvan aan de doelstellingen van Utrecht
Millennium Gemeente.
7.1
Netwerk van actoren
De Stedenband heeft zich in de periode 2008 – 2014 ontwikkeld tot een programma dat een
uitgebreid netwerk van verschillende typen actoren aan elkaar heeft gelinkt, zoals geïllustreerd
wordt in Figuur 7.1. Dit kan verklaard worden uit de keuze voor economisch haalbare thema’s,
waarbij doelbewust is gekozen voor publiek-private samenwerking, zoals bijvoorbeeld met de
Jaarbeurs Utrecht. Het uitgebreide netwerk van actoren wijst ook op een sterke economische en
maatschappelijke inbedding van de Stedenband en haar componenten in de Utrechtse samenleving.
Figuur 7.1 Netwerk Stedenband Utrecht - León
Een kanttekening hierbij is dat de horizontale links dan wel goed ontwikkeld zijn, maar dat de relaties
tussen de verschillende componenten niet sterk zijn, en in sommige gevallen zelfs afwezig, zoals deze
tussen het stadsuitbreiding programma León Zuidoost en het Klimaatbos in León. De kennis onder de
Utrechtse partners van de verschillende componenten is groter. Het Werkgroep overleg speelt hierbij
een grote rol: de verschillende Utrechtse partners van de Stedenband komen twee keer per jaar
bijeen om de voortgang van de afzonderlijke componenten te bespreken en om elkaar te
informeren. Bovendien resulteert de participatie van meerdere partners ook in meer complexe
samenwerkingsvormen, waarbij meer – vaak verschillende – agenda’s een rol gaan spelen.
37
7.2
Bekendheid Stedenband onder Utrechtse bevolking
Voor de evaluatie konden wij niet zelf een enquête onder de Utrechtse bevolking uitzetten. Om toch
een beeld te geven van de kennis van de bevolking van de Stedenband, maken wij hiervoor gebruik
van de gegevens van het Bewonerspanel 2014, over Utrecht Millennium Gemeente. Hierin waren 5
vragen opgenomen over Utrecht Millennium Gemeente, waaronder één specifiek over de
Stedenband Utrecht – León. Vergeleken met de totale bevolking van de gemeente Utrecht zijn
deelnemers aan het Bewonerspanel relatief hoog opgeleid, en zijn jongeren en allochtonen
ondervertegenwoordigd. Uit de resultaten blijkt dat slechts 13% van de deelnemers aan het panel
weet dat de gemeente Utrecht de Millenniumdoelen ondersteunt. Bekendheid met de Stedenband
Utrecht – León is groter: 36% van de deelnemers weet dat de gemeente Utrecht een stedenband
heeft met de gemeente León in Nicaragua (Figuur 7.2). Vergelijken we dat met de uitkomsten van
het Bewonerspanel in 2008 op deze vraag, dan zien we een sterke toename: in 2008 beantwoordde
26% deze vraag bevestigend. De bewustwordingsactiviteiten van ondermeer de SVUL hebben een
belangrijke bijdrage hieraan geleverd.
Figuur 7.2 Uitkomsten Bewonerspanel 2014
Bron: gemeente Utrecht
7.3
Ontwikkelingsrelevantie
De verschillende componenten van de Stedenband beogen een bijdrage te leveren aan verschillende
Millenniumdoelen, met name 1 (het terugdringen van armoede), 2 (alle kinderen naar school), 3
(gelijke rechten voor mannen en vrouwen) en 7 (leven in een duurzame omgeving). Het eerder
genoemde creëren van partnership met de private sector en het maatschappelijk middenveld,
waarbij de gemeente Utrecht de rol van verbindende schakel heeft, levert een bijdrage aan het
achtste Millenniumdoel: een mondiaal samenwerkingsverband voor ontwikkeling.
De componenten zijn ontwikkeld vanuit een visie op structurele ontwikkeling. Daarnaast beogen de
verschillende projecten duurzaamheid, in die zin dat er doelgericht is ingezet op projecten die op den
duur zelfstandig moeten kunnen functioneren, onafhankelijk van subsidie. De
ontwikkelingsrelevantie is daardoor hoog.
38
7.4
Multiplier effect
Stedenbanden staan bekend, in positieve zin, om hun vermogen een sterk multiplier effect op te
leveren. De inzet van financiële middelen in de verschillende componenten van de Stedenband heeft
geresulteerd in de inzet een aanzienlijke hoeveelheid additionele middelen van andere stakeholders.
De inzet van € 1.952.691 van de gemeente Utrecht over de periode 2008 – 2014 had tot gevolg dat
andere actoren in totaal een bijdrage van € 1.333.878 leverden. Voorbeelden zijn co-financiering van
LBSNN/HIVOS, Jaarbeurs Utrecht, VNG-i, Bouwfonds FORTIS. Daarnaast is er een lening van €
1.000.000 via DIGH voor León Zuidoost met garantiestelling van de Utrechtse woningcorporaties (zie
ook Bijlage 3).
Bovendien heeft de Stedenband een sterke rol van katalysator gehad, waardoor extra middelen zijn
aangetrokken voor andere projecten, die niet direct gelieerd zijn aan de Stedenband. Alleen al het
stadsuitbreidingsprogramma in León Zuidoost heeft daar voor een dynamiek gezorgd die tot
aanzienlijke private investeringen leidt. Het is moeilijk om concrete uitspraken over de totale
waardevermeerdering van de grond en van investeringen in León Zuidoost in de afgelopen vijftien
jaar te doen, maar het staat wel vast dat die zeer aanzienlijk is.
Naast additionele financiële middelen is er bij de Stedenband Utrecht – León sprake van een
aanzienlijke hoeveelheid tijd die mensen op vrijwillige basis investeren in de verschillende
componenten. Voorbeelden hiervan zijn de verschillende vrijwilligers die zich inzetten voor de SVUL,
maar ook de diverse ambtenaren bij de gemeente Utrecht die in hun vrije tijd – veelal in de
avonduren en in het weekend – actief zijn. De Stedenband werkt sterk op persoonlijke ambities van
mensen die erbij betrokken zijn. Dit is efficiënt, met veel output tegenover een relatief beperkte
inzet van middelen, maar het maakt bepaalde onderdelen ook kwetsbaar.
7.5
SWOT-analyse voor de Stedenband
Onderstaand schema geeft de belangrijkste sterke en zwakkere elementen van de Stedenband weer.
De goede coördinatie, procesmatige benadering, focus op economisch haalbare projecten en
langdurige relatie hebben geresulteerd in een sterke Stedenband, die ook door externe experts als
positief wordt beoordeeld. Deze langdurige relatie staat innovatie niet in de weg, zoals met name
naar voren komt in de benadering van het Klimaatbos en het Beursproject. Bovendien is de
Stedenband in staat geweest een flink aantal publieke, private en civiele actoren bij elkaar te
brengen. Kritische kanttekeningen betreffen het los van elkaar opereren van de diverse
componenten, en het feit dat de doelstellingen van de Stedenband en de onderliggende
deelprogramma’s breed zijn geformuleerd, waardoor het lastig is om meer concrete uitspraken te
doen over de bijdrage aan de algemene doelstelling.
39
Figuur 7.3 SWOT Stedenband
Strengths
 Goede coördinatie van activiteiten door
2 lokale coördinatoren, in Utrecht en
León;
 Procesmatige benadering – strategische
benadering- geeft veel ruimte voor
flexibiliteit/bijstelling;
 Belangrijk leereffect door peer-to-peer
approach;
 Langdurige samenwerking heeft
geresulteerd in goede
vertrouwensrelatie;
 Draagvlak binnen gemeentelijk apparaat
is groot;
 Belangrijk multiplier effect;
 Partnerships met uitgebreid netwerk van
actoren;
 Maatschappelijke relevantie is groot;
 Ontwikkelingsrelevantie: projecten zijn
geïnitieerd vanuit visie gericht op
structurele ontwikkeling;
 Focus op economisch haalbare,
duurzame, projecten, die op den duur
zonder steun kunnen fungeren;
Opportunities
 Ontwikkelingsrelevantie verder
versterken door afstemmen activiteiten
– ook mbt keuze locatie – van
Stedenband en Vriendschapsband;
 Maatschappelijke relevantie kan verder
worden versterkt met Klimaatbos
Weaknesses
 De vier componenten van de
Stedenband opereren los van elkaar, zijn
gescheiden circuits;
 Doelstellingen zijn breed geformuleerd,
concrete indicatoren ontbreken veelal,
waardoor het lastig is om de bijdrage
van de activiteiten aan de doelstellingen
te beoordelen. Soms werden indicatoren
in een later stadium toegevoegd.
Threats
 Gemeente León neemt niet het initiatief
om de verschillende Stedenband
activiteiten te coördineren/op elkaar af
te stemmen;
 Onzekerheid mbt voortzetting fondsen;
 Uitbreiding van het netwerk leidt tot
meer complexiteit, met meer
conditionaliteiten van de verschillende
actoren;
 Sleutelrol van een aantal coördinatoren
maakt deze ook kwetsbaar;
40
8
Tot Besluit
Dit laatste hoofdstuk geeft eerst een samenvatting en de belangrijkste conclusies van de
stedenbandevaluatie. Tevens worden enkele richtingen aangegeven waarin de samenwerking tussen
Utrecht en León zich in een mogelijke vervolgfase verder zou kunnen ontwikkelen. In de volgende
paragraaf worden enkele bouwstenen aangereikt voor de discussie die dit jaar zowel naar aanleiding
van deze evaluatie als met het oog op de toekomstige Utrechtse Post-2015 agenda zal worden
gevoerd. Zowel in de conclusies als in de daaropvolgende reflectie worden suggesties gedaan die ook
als aanbevelingen voor het vervolg van de gemeentelijke internationale samenwerking met León
kunnen worden beschouwd.
8.1
Samenvatting en Conclusies
De gemeentelijke internationale samenwerking van Utrecht met León heeft zich in de afgelopen
decennia ontwikkeld tot één van de meest professionele, strategische, op structurele ontwikkeling
gerichte stedenbanden van Nederland. De trend die zich in dit opzicht al in de jaren negentig en in de
eerste helft van het vorig decennium aftekende28 is ook nadien voortgezet. De Stedenband kent sinds
jaar en dag een breed ambtelijk draagvlak, met name omdat deskundigen uit diverse afdelingen bij
de stadsplanning van León zijn betrokken.
In de Stedenband Utrecht-León wordt de samenwerking voor perioden van vier of vijf jaar vastgelegd
en de doelstellingen van de projecten worden steeds in onderling overleg vastgesteld. De gemeente
León beschouwt mede daarom de samenwerking met Utrecht als meest vruchtbaar in vergelijking
met de andere stedenbanden die León onderhoudt. De ontwikkelingsrelevantie van de verschillende
componenten in de samenwerking is groot. In het bijzonder waarderen de Leonese partners het
strategisch perspectief van waaruit de samenwerking wordt ingevuld29. Deze richtte zich in de jaren
negentig achtereenvolgens op de ontwikkeling van een masterplan voor de ontwikkeling van León en
vervolgens op de vaststelling van een strategisch ontwikkelingsplan. Daaruit is na de
millenniumwisseling een drietal sectorale actieplannen ontstaan waarop de Utrechtse samenwerking
met León zich heeft geconcentreerd, te weten: stedelijke ontwikkeling en huisvesting (León
Zuidoost); economische ontwikkeling (het beursproject); en milieubeheer (bebossing). Daarnaast
vindt samenwerking plaats via het kanaal van de Stichting Vriendschapsband Utrecht-León, die in het
kader van de Millenniumdoelen relevante projecten steunt van maatschappelijke organisaties in
León.
De gemeentelijke samenwerking in het kader van de Stedenband is over het algemeen effectief en
efficiënt geweest. Met uitzondering van het beursproject worden de doelstellingen van de
verschillende programma’s grotendeels bereikt. Wel moet worden vastgesteld dat deze
doelstellingen over het algemeen nogal globaal zijn geformuleerd, zodat deze moeilijk op indicatoren
meetbaar zijn. Bovendien laat de gehanteerde procesbenadering per definitie aanpassingen in de
doelstellingen tijdens de interventie toe. De daaruit resulterende flexibiliteit en het
aanpassingsvermogen waarmee gereageerd kan worden op veranderende omstandigheden worden
28
Zie: Bontenbal & Van Lindert 2008;Van Lindert 2009
Ook de vertegenwoordigers van León’s stedenbanden met Zaragoza en Hamburg beamen dit onderscheid in
ontwikkelingsvisie en aanpak
29
41
in positieve zin beoordeeld. Dit heeft zowel voor de dynamiek in León Zuidoost als voor de
ontwikkeling van het bosbeheerprogramma tot verbeteringen geleid.
Voor deze beide programma’s geldt ook dat de leereffecten groot zijn geweest. Het gemeentelijk
apparaat van León moet inmiddels in staat worden geacht om ook zonder de technische assistentie
vanuit Utrechtse experts de ontwikkelingen in León Zuidoost verder richting te geven. De betrokken
ambtenaren hebben inmiddels zoveel expertise opgebouwd, dat zij door nationale instellingen zoals
AMUNIC, INIFOM en de Technische Universiteit in Managua uitgenodigd worden om hun ervaringen
met stedelijke planning, grondexploitatie en woningbouw met andere gemeenten te delen. De
ontwikkeling van León Zuidoost is één van de prioriteiten in het Leonese gemeentelijk beleid.
De wijdere impact van het programma León Zuidoost is gelegen in de mogelijkheid om de snel
groeiende stedelijke bevolking van León in de toekomst huisvesting te bieden. De planmatige
stadsuitbreiding in León Zuidoost is uniek voor Centraal Amerika, zowel wat betreft de gevolgde
(integrale) aanpak als de schaal waarop deze plaats vindt. In vijftien jaar tijd is de bevolking van León
Zuidoost verdrievoudigd; ruim 20,000 mensen hebben er inmiddels onderdak gevonden. Bij
voortgaande ontwikkeling van de gecombineerde aanpak van grondexploitatie, kaveluitgifte en het
aanbrengen van infrastructuur en voorzieningen door de overheid en de facilitering van private en
civiele actoren bij de ontwikkeling van woningbouw, zal León Zuidoost in de toekomst een aanzienlijk
deel van de Leonese bevolking kunnen huisvesten.
De opgebouwde expertise in het gemeentelijk apparaat van León en het besef dat de verdere
ontwikkeling van León Zuidoost een hoge prioriteit in het gemeentelijk beleid moet blijven houden,
maken dat ook zonder voortzetting van de stedenband met Utrecht de verdere consolidatie van de
nieuwe wijken wel doorgang zal vinden. Dit standpunt wordt door de partners in Utrecht en in León
gedeeld.
Veelzeggend in dit verband is ook dat in de afgelopen jaren de afhankelijkheid van de gemeente León
van financiële middelen uit internationale samenwerking drastisch is gedaald. Volgens officiële
gegevens van de gemeente León werd in 2007 nog 77 procent van de gemeentelijke investeringen
bekostigd uit fondsen van internationale partners (PIA 2007)30. Voor het jaar 2014 is dat aandeel
gedaald naar 16 procent31. Deze verminderde afhankelijkheid is slechts ten dele het gevolg van de
beëindiging van enkele stedenbanden met León. Wellicht is de inning van lokale heffingen en
belastingen toegenomen doordat het systeem efficiënter is georganiseerd. Maar de belangrijkste
verklaring berust waarschijnlijk op het feit, dat de gemeente tegenwoordig toegang heeft tot veel
meer middelen van de nationale overheid. Dat roept dan wel de vraag op, of daarmee de traditioneel
grote afhankelijkheid van León van buitenlandse middelen nu is vervangen door een afhankelijkheid
van de centrale overheid. Deze vraag valt echter buiten het kader van de evaluatie.
Wel wordt door het uitvoerend comité van het programma LZO gesteld dat de belangrijke rol die de
Utrechtse partner in de ontwikkeling van LZO heeft gespeeld, te weten die van katalysator en
aanjager van nieuwe initiatieven, node gemist zou worden. De Utrechtse deskundigen benadrukken
van hun kant dat het werk nog niet af is. En nieuwe uitdagingen dienen zich aan. De gemeente
Utrecht zou o.a. een betekenisvolle rol kunnen vervullen bij het vraagstuk hoe LZO uit zijn isolement
30
PIA 2007; Geciteerd in Bontenbal & Van Lindert 2011, p. 451.
PIAM 2014. In 2014 betreft het 13 projecten die met buitenlandse financiering worden uitgevoerd.
31
42
te halen. Het is van groot belang dat LZO een integraal onderdeel van León wordt en Utrecht heeft
daar met de ontwikkeling van Leidsche Rijn ervaring mee. Een andere kwestie betreft de
ontwikkelingen die zich in LZO en het nog omliggende rurale gebied zullen gaan voordoen als de
nationale overheid de ringweg (‘bypass’) in oostelijke richting verplaatst. Voorkomen moet worden
dat de bebouwing rondom León zich ongebreideld blijft uitbreiden en Utrecht kan technische
assistentie verlenen bij het streven naar een compacter en duurzamer stedelijke ontwikkeling,
inclusief de planning en beheer van water- en sanitatievoorzieningen. Andere thema’s waarbij
Utrechtse experts kunnen adviseren zijn gerelateerd aan aspecten van maatschappelijke
ontwikkeling (o.a. huiselijk geweld). Dit alles toch uiteindelijk ook om de leefbaarheid en attractiviteit
van León Zuidoost verder te vergroten.
Ook de uitvoerders van het bosbeheerprogramma hebben in korte tijd veel geleerd. Hoewel de
voortgang van het programma erg afhankelijk is van de klimatologische omstandigheden, ligt het wat
betreft de oorspronkelijke kwantitatieve doelstelling (hoeveelheid aan te planten bomen) redelijk op
koers. Het model van bosaanplant en bosbeheer door kleine boeren die ook andere gewassen
produceren is uniek voor Nicaragua en heel Centraal Amerika. Na de opstartfase werd duidelijk dat
er veel meer voordeel te behalen is uit de bosplantages indien deze gecertificeerd zouden zijn. Dat
inzicht betekende een enorme omslag in de uitvoering van het programma. Nieuwe aanplant zou
voortaan rekening houden met alle vereisten voor een dergelijk certificeringsproces. Een laatste
innovatie is de mogelijkheid om de aanplant van bomen te combineren met de productie van honing
en cacao op de percelen.
Het bosbeheerprogramma wordt weliswaar in het kader van de gemeentelijke internationale
samenwerking tussen Utrecht en León uitgevoerd maar het staat volledig los van wat de gemeente
León doet. Zo waren de ambtenaren die betrokken zijn bij de ontwikkeling van León Zuidoost vrijwel
onbekend met het programma. Pas tijdens de participatieve workshop die ter afsluiting van de
evaluatie in León werd georganiseerd, maakten zij er voor het eerst kennis mee. Omdat het
bosprogramma inmiddels over eigen zaden en een eigen kwekerij beschikt, zouden er wel
functionele relaties tussen beide pijlers van de Stedenband kunnen worden gelegd, bijvoorbeeld in
het kader van de hoogst noodzakelijke vergroening van León Zuidoost.
Ook aan Utrechtse zijde is het programma voor duurzaam bosbeheer feitelijk buiten de gemeente
geplaatst. Van een traditionele ‘peer-to-peer’ benadering, wat de kracht is van de duurzame relaties
in het kader van het programma León Zuidoost, is in dit geval geen sprake. Voor de begeleiding van
het bosprogramma worden externe deskundigen ingehuurd die veeleer als consultants kunnen
worden beschouwd. De gemeente Utrecht beschikt immers zelf niet over deze specifieke expertise.
Hoewel het bosbeheerprogramma in de afgelopen jaren een paar grote stappen heeft gezet,
ontbreekt het voor een duurzame levensvatbaarheid nog aan opschaling. De komende jaren moet er
nog beduidend meer gecertificeerd bos worden aangeplant. De handel in certificaten moet nog
starten en vanwege de onzekere markt zijn de opbrengsten nog ongewis. Ook nieuwe
inkomensgenererende initiatieven met betrekking tot bijenteelt en cacaoproductie moeten zich nog
bewijzen. Wel heeft de Stedenband nu een NGO in León geëquipeerd die ook elders in Nicaragua kan
adviseren op duurzaam bosbeheer. Het model is ook elders toepasbaar en enkele gemeenten
hebben er al interesse in getoond.
43
Een belangrijke doelstelling van de Stichting Vriendschapsband Utrecht-León is het bevorderen van
de betrokkenheid van de Utrechtse burgers bij de Stedenband en de Millenniumdoelen. Dat gebeurt
o.a. via publieksactiviteiten, presentaties op scholen, bemiddeling bij stages en vrijwilligerswerk in
León. De ervaringen van stagiaires en vrijwilligers blijken voor studie/werk en persoonlijk van belang.
De part-time coördinator in Utrecht en de part-time vertegenwoordiger in León zijn de enige
betaalde medewerkers. Hun rol in het entameren en uitvoeren van activiteiten, onderhouden van
contacten, communicatie en fondswerving is cruciaal. Verder draait de Vriendschapsband geheel op
het enthousiasme van vrijwilligers die zich bewust zijn van het maatschappelijk belang van de
activiteiten in het kader van de Stedenband. Dat maatschappelijk belang voor de burgers in Utrecht
is het bevorderen van mondiaal burgerschap, waarbij de inwoners niet alleen geïnformeerd worden
over aangelegenheden met betrekking tot kwesties rondom de verdeling van internationale publieke
goederen, maar daartoe zo nodig ook hun gedrag bijstellen.
De andere hoofddoelstelling van de Vriendschapsband is bij te dragen aan de realisering van de
Millenniumdoelen in León, in het bijzonder MD1 (uitbanning van extreme armoede en honger) en
MD2 (basisonderwijs voor alle kinderen). De projecten zijn met name gericht op jongeren en
vrouwen en worden deels op het platteland en deels in het stedelijk gebied van León uitgevoerd.
Hoewel de fondswerving in Utrecht voor deze projecten doorgaans geen enorme bedragen oplevert,
zijn de projecten wel doelmatig en relevant voor de groepen die ermee worden bereikt. Bovendien
wordt door de samenwerking met lokale NGOs en veelal ook met andere (stedenband)organisaties in
León (bijv. Hamburg; Zaragoza; Toscane) de nodige synergie bereikt die enige opschaling mogelijk
maakt. Doordat de Vriendschapsband bij de voorlichting en informatieverstrekking in Utrecht
rechtstreeks gebruik maakt van de ervaringen met de ‘eigen’ projecten in León, dragen deze ook bij
aan de eerste hoofddoelstelling. De meerwaarde van de Vriendschapsband in het geheel van
Utrechtse stedenbandactiviteiten is, dat zij deze activiteiten gebruikt als instrument om de
Millenniumdoelen voor de inwoners van Utrecht concreet te maken. Zonder de Vriendschapsband
zou deze belangrijke maatschappelijke taak in het kader van het bevorderen van wereldburgerschap
wegvallen.
De projecten die door SVUL in León worden ondersteund hebben inhoudelijk nauwelijks enige relatie
met de andere componenten van de Stedenband. Toch zou dat zelfs met behoud van de
gehanteerde criteria voor selectie van projecten (o.a.: nadruk op jongeren en vrouwen; platteland en
stad; sociaal en economisch; capaciteitsopbouw) gemakkelijk kunnen. Aansluiting bij de programma’s
die in het kader van de gemeentelijke internationale samenwerking worden uitgevoerd (León
Zuidoost; bosbeheer) liggen immers voor de hand. Dat een dergelijke harmonisering met de
gemeentelijke programma’s potentieel meer synergie oplevert wordt ook door het SVUL-bestuur wel
onderkend. Ook in León staan de beide lokale vertegenwoordigers van de gemeente en van de
Vriendschapsband open voor meer dan wel intensievere samenwerking.
Het eens zo veelbelovende Beursproject (Parque de Ferias) heeft niet geleverd wat ervan verwacht
werd. Ondanks de inzet van de Jaarbeurs in Utrecht en de steun van LBSNN in het kader van het
Caminando Juntos programma, hebben de lokale ondernemers niet voldoende kapitaal bijeen
kunnen brengen om een start met de bouw te maken. Het was ook voor het eerst dat in León een
bedrijf met aandelen werd opgericht. Geconstateerd moet worden dat het concept ‘jaarbeurs’ te
nieuw en onbekend was om banken en ondernemers over de streep te trekken. Zij nemen een te
afwachtende houding aan. Het PROFOM bestuur heeft nog goede hoop dat via allianties met andere,
44
nationale actoren en fondsen een doorstart kan worden gemaakt. Hoewel de Gemeente en
LBSNN/HIVOS nog spreken over een doorstart van de beurs en over de ontwikkeling van een
bedrijventerrein wordt het project door de Jaarbeurs vooralsnog als mislukt beschouwd.
8.2
Naar een Lokale Post-2015 Agenda voor Utrecht
In 2015 wordt wereldwijd de balans opgemaakt met betrekking tot de Millenniumdoelen. Lokaal in
Utrecht geldt dat evenzo voor de activiteiten die met ingang van 2008 zijn ontplooid in het kader van
het raadsbesluit waarbij Utrecht tot Millenniumgemeente werd uitgeroepen. Deze evaluatie van de
Stedenband is daar een onderdeel van. Vastgesteld kan worden dat de gemeentelijke samenwerking
met León zich met succes heeft gericht op Millenniumdoel 1 (bestrijding van extreme armoede),
Millenniumdoel 7 (duurzaam milieu) en Millenniumdoel 8 (mondiale samenwerking voor
ontwikkeling). De samenwerking in het kader van de Vriendschapsband richtte zich met name op
Millenniumdoel 1 (armoedebestrijding) en Millenniumdoel 2 (alle kinderen naar school).
De mondiale discussie over de post-2015 agenda is al een eind op weg. De voorlopige lijst van 17
doelstellingen met 169 targets is een stuk uitgebreider dan de eerdere acht Millenniumdoelen. Vast
staat wel dat het thema duurzame ontwikkeling daarin een centrale plaats krijgt. Vandaar dat men al
wel spreekt over de SDG’s: Sustainable Development Goals. In Utrecht moet de lokale discussie over
de post-2015 agenda nog worden gevoerd. Gezien de brede waaier van SDG’s zal het echter niet
moeilijk zijn om daarbij aansluiting te vinden. De belangrijkste uitdaging zal zijn om de voor Utrecht
meest relevante selectie van doelstellingen en instrumenten vast te stellen. Het verdient daarbij
aanbeveling om voort te bouwen op de sterke elementen van de gemeentelijke internationale
samenwerking. In deze slotparagraaf beperken wij ons hier tot een zevental overwegingen die
betrekking hebben op de relatie met de zusterstad León en die relevant zijn in het kader van de
besluitvorming rond de lokale post-2015 agenda van Utrecht.
1
2
3
De stedenband Utrecht-León heeft zich mettertijd bewezen als een ‘best practice’ van
gemeentelijke internationale samenwerking, hetgeen zowel nationaal (o.a. VNGi; LBSNN) als
internationaal (UN-Habitat) wordt onderkend. Het fenomeen stedenband staat momenteel
in Nederland nogal onder druk, mede omdat het belang voor de eigen samenleving daarvan
niet voor iedereen helder is. Nogal wat gemeenten hebben besloten om hun stedenbanden
te beëindigen. Maar de beëindiging van een stedenband hoeft niet te betekenen dat de
relatie met de zusterstad wordt afgebroken. In een steeds verder globaliserend
wereldsysteem kunnen lokale overheden zich niet afsluiten voor internationale betrekkingen.
De Sustainable Development Goals zijn zeer algemeen geformuleerd. Gemeentelijke
internationale samenwerking biedt bij uitstek de mogelijkheid om de SDG’s op lokale schaal
te concretiseren. Voortbouwend op de duurzame relatie met León zijn daarvoor tal van
aanknopingspunten te vinden. Dat geldt met name voor de innovatieve en in Centraal
Amerika unieke ervaringen met betrekking tot stedelijke planning (León Zuidoost) en
duurzaam bosbeheer (klimaatbos), alsmede voor het stimuleren van het wereldburgerschap
in Utrecht.
SDG 11 richt zich expliciet op duurzame verstedelijking. Hier ligt een uitstekende kans voor
Utrecht om de gemeentelijke internationale samenwerking op dit thema verdere invulling te
geven. Nu de basisvoorwaarden (grondexploitatie; kaveluitgifte; woningbouw) met succes
zijn gecreëerd, zou toekomstige samenwerking zich nog meer op het thema van duurzame
stadsontwikkeling kunnen richten. De gemeentelijke experts in Utrecht zijn uitstekend
45
4
5
6
7
32
geëquipeerd om te adviseren op relevante thema’s als stedelijke planning, verdichting,
duurzaam water & sanitatie, en sociale ontwikkeling.
Ook de verdere ontwikkeling (‘opschaling’) van het klimaatbosprogramma draagt op zeer
directe wijze bij aan de duurzaamheidsdoelstellingen die in de SDGs centraal staan. Het
bosbeheer realiseert een substantiële reductie van CO2-emissies en het genereert
additioneel inkomen voor de kleine producenten op het platteland van León.
De bevordering van wereldburgerschap wordt in het algemeen wel als ‘een zaak van de
overheid’, maar niet als ‘een taak van de overheid’ gezien32. Mede daarom faciliteert de
lokale overheid in Utrecht organisaties van betrokken burgers om initiatieven te ontplooien
die het wereldburgerschap in Utrecht stimuleren. De Stichting Vriendschapsband UtrechtLeón (SVUL) slaagt er goed in om abstracte ontwikkelingsdoelstellingen aan de hand van de
projecten in León voor de Utrechtse samenleving concreet te maken. Daardoor krijgen
burgers, organisaties en bedrijven betere kennis van mondiale vraagstukken en worden deze
zich meer bewust van de gedeelde verantwoordelijkheid voor het oplossen van die
vraagstukken.
Om een nog groter effect te bereiken zou de SVUL zich nadrukkelijker dan tot nu toe kunnen
verbinden met andere organisaties in Utrecht die op dit vlak actief zijn. Er bestaan in deze
richting al enkele concrete initiatieven, zoals samenwerking met Team 2015. In het kader van
Fair Trade wil SVUL in Utrecht concrete producten uit het bosprogramma in León gaan
verkopen (o.a. cacao en honing). Ook is SVUL – samen met het Milieu Centrum Utrecht –
actief betrokken bij het ontwikkelen van een strategie om op termijn certificaten uit de
bosplantages te gaan verhandelen. Dat zijn goede voorbeelden van hoe door samenwerking
een grotere impact kan worden bereikt. Hierbij dienen zich ook kansen aan om de Utrechtse
bedrijvigheid bij dergelijke initiatieven te betrekken.
Een centraal uitgangspunt in het lokale post-MDG debat kan dus zijn dat er wordt
voortgebouwd op de concrete initiatieven die in Utrecht al in het kader van duurzame
ontwikkeling bestaan. Daarbij verdient het aanbeveling zeker ook de sterke elementen uit de
internationale samenwerking in het kader van de Stedenband te behouden. Tegelijkertijd kan
worden aangesloten bij andere actuele thema’s die in Utrecht spelen, zoals bijvoorbeeld:
mensenrechten; maatschappelijk verantwoord ondernemen; sociaal ondernemerschap;
eerlijke handel; decentralisatie van bestuur (etc.). Op deze wijze kunnen connecties worden
gemaakt tussen de lokale agenda (‘green, smart, healthy’) en de mondiale dimensies van
duurzame ontwikkeling. Dit sluit ook aan bij de ambitie van Utrecht om een sterker
internationaal profiel (‘global city’?) te ontwikkelen. En om het mondiaal burgerschap in
Utrecht te versterken.
Zie ook: IOB (2014), p. 15.
46
9
Literatuur
AML (2014) Diagnóstico del Plan de ConsolidaciónUrbana Sector II y III León Sureste. León: Alcaldía
Municipal de León.
Bontenbal, M. & P. van Lindert (2008), Bridging local institutions and civic society in Latin America:
can city-to-city cooperation make a difference?, Environment & Urbanization 20 (2), pp. 465-482.
Bontenbal, M. & P. van Lindert (2011), Municipal partnerships for local development in the Global
South? Understanding connections and context from a translocal perspective, International
Development Planning Review 33 (4), pp. 445-461.
Bredenoord, J. (2005), Estrategias de desarrollo urbano en León, Nicaragua. Urban development
strategies in León, Nicaragua. Amsterdam: Dutch University Press.
Bredenoord, J. (2012), León Zuidoost: de huidige dynamiek en de toekomstige opgaven. Intern
rapport voor de gemeente Utrecht en de gemeente León.
IOB (2014), Investeren in wereldburgerschap. Evaluatie van de Nationale Commissie voor
Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO). IOB-Evaluatie nr. 390. Den Haag:
Ministerie van Buitenlandse Zaken.
Krever, A. (2013), Cooperatives in León Southeast: a new and exciting development. Utrecht:
Universiteit Utrecht (Master thesis).
Paredes Carías, Isaura María (2014),Sistematización de la experiencia del programa de desarrollo
expansión urbana León sureste hermanamiento Utrecht-León. León: Hermanamiento León-Utrecht.
PIA (2007) Plan de Inversiones Anual. León: Alcaldía Municipal
PIAM (2014) Plan de Inversión Municipal. León: Alcaldía Municipal
Tijssen, J. (2011), To Move or Not to Move: Opportunities and challenges for low-income households
to build a house in León Southeast, Nicaragua. Utrecht: Universiteit Utrecht (Master thesis).
Van Lindert, P. (2009), Transnational linking of local governments: the consolidation of the UtrechtLeón municipal partnership, Habitat International 33 (2), pp. 173-180.
47
Bijlage 1 Lijst van geïnterviewden
Nederland
Naam
Organisatie
Paul van Beijnum
Leendert de Bell
Jan Bredenoord
Rob van der Heijden
Ronald van der Hijden
Etienne de Jager
Miranda van der Klaauw
Jeen Kootstra
Marja Manders
Gwen van Mossevelde
Gemeente Utrecht – Clusterhoofd Veiligheid
Hogeschool Utrecht/Utrecht Center for Entrepreneurship
Stedenbouwkundige – Studio-ID
Jaarbeurs Utrecht
Landelijk Beraad Stedenbanden Nederland-Nicaragua (LBSNN)
Gemeente Utrecht – Coördinator Programma León Zuidoost
Coördinator Stedenband Tilburg-Matagalpa
Gemeente Utrecht – Projectmanager Leidsche Rijn Centrum
Beleidsadviseur Gemeente Utrecht – Openbare orde en veiligheid
Adviseur Stedelijke Ontwikkeling en Grondzaken/Interim
Projectleider Gemeente Utrecht
Gemeente Utrecht – Directeur Programma’s Stadsontwikkeling
ProClimate
JustGreen/Chocolatemakers
VNG-International – Projectmanager
Milieu Centrum Utrecht
Gemeente Utrecht – Stadswerken
Gemeente Utrecht – Hoofd CIS
Stichting Vriendschapsband Utrecht-León – Coördinator
Gemeente Utrecht – Coördinator Internationale Zaken
Stichting Vriendschapsband Utrecht-León – Voorzitter
Martin Mulder
Edmond Muller
Rodney Nikkels
Irene Oostveen
Roland Pereboom
Han van Ringelenstein
Hans Sakkers
Katrin Sturhan
Desirée van de Ven
Erik Vleugel
Nicaragua
Gemeente León
Roger Gurdián
Burgemeester León 2013-heden
Manuel Calderón
Voormalig burgemeester León 2009-2011
Omar Elvir
Director de Relaciones Externas y Cooperación
Fabricio Munguía Pérez
Director Suelos y Viviendas
Alina Rojas
Director del Poder Ciudadano
Lesbia Escoto
Poder Ciudadano
Fabiola Sarabia
Director Zona Patrimonial
Yilver Guerrero González
Gerente de ERAMAC – BdMM
Bewoners León Zuidoost en La Merced
Danis Parriles
Azarías H. Palláis
Gretel Robleto
Antenor Sandino
Maria Eugenia Berrios
Mariana Sansón
Tania Castillo
Mariana Sansón
Enrique Valle
Tesorero ACOPOE; Salomon de la Selva
Maria Elena
Utrecht
Sandra Loreno Pastrana G.
La Merced
Fanny Valenzuela
Cooperativa Juntando Manos; CENCOVICOD
Emma Martínez
Cooperativa Manos Amigos – Reparto Utrecht
Elda Alvarez
Cooperativa Buen Pastor – Reparto Utrecht
48
Coördinatoren Stedenband en Vriendschapsband
Indiana Barrantes
Coördinator gemeentelijke Stedenband in León (Fundación DIA)
Gioconda Pérez Arosteguí
Coördinator SVUL in León
Raadsleden – Comisión de Infraestructura
Juan Ramón Osorio Pérez
Secretario
Gladys Martinez
Coordinadora
Johanna Carrajal Mendoza
Miembra
Projectontwikkelaars
Sergio Balmacedo Fajardo
Castelnica – Vice-Gerente General
Juan Dominguez
Rodrigo López
LB Desarrollador
PROFOM
Harold Chavarría
Secretario
Ramiro E. Castillo C.
Vice-presidente
Programma Bosques Sostenibles
Gilberto Obando
Fundación DIA
Oscar Romero
INAFOR; Delegado Regional
Ramiro Velázquez
INAFOR; Delegado Municipal de León
José Benito Alvarado
producent
Luís Manuel Alvarado
producent
Miguel Angel Alvarado Sevilla producent
Domingo Guzman Rueda
producent
Paulino Hernández
producent
Bonaergues Manzanárez
producent
Overige geïnterviewden
Victor Laínez Altamirano
COOPEMER
Indira Ramírez García
COOPEMER
Aurora Hernández Mendieta
COOPEMER
María Mercedes Berríos
NGO PRODEMUJER
Amalia Cuadra
NGO Asociación Niños del Fortín
Víctor Guttiérez en Lucilla
NGO Vínculos Solidários
Olga Ara
Vertegenwoordiger stedenband León-Zaragoza; NGO ECODES
Milena Cruz
Vertegenwoordiger stedenband Hamburg-León
49
Deelnemers aan participatieve workshop León (28 november 2014)











Harold Chavarría (PROFOM)
Ramiro E. Castillo C. (PROFOM)
Lucilla (NGO Vínculos Solidários)
Yader Ruíz (Dep. Suelo y Vivienda)
Alina Rojas (Dir. Poder Ciudadano)
Fabricio Munguía (Dir. de Suelo y Vivienda)
Omar Elvir (Dir. Relaciones Externas y Cooperación)
Yilber Guerrero González (Gerente de ERAMAC – BdMM)
Gilberto Obando (Fundación DIA – Bosques Sostenibles)
Indiana Barrantes (Coördinator gemeentelijke Stedenband in León)
Gioconda Pérez Arosteguí (Coördinator SVUL in León)
50
Bijlage 2 Productie van kavels en woningen in León Zuidoost en La
Merced, 1999-2014
Jaar
Kavels
33
Woningbouw
NGO’s
+
zelfbouw
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
TOTAAL
45
514
421
347
719
465
537
264
418
365
4.095
Bouwmaterialen
bank; woningcoöperaties
450
460
852
333
44
12
50
20
48
18
1.762
Private
bedrijven
192
35
TOTAAL
34
783
460
852
23
245
356
268
44
12
50
20
71
263
356
268
1.225
3.179
Bron: Ing. Fabricio Munguía, Gemeente León (schriftelijke communicatie, Februari 2015)
33
Het totaal aantal kavels dat werd uitgegeven in het kader van het Programma LZO bedraagt 4,095. Dit aantal
is exclusief de kavels waarop de bedrijven Arnecom, Realnisa, Castelnica, de onderwijzersvakbond Ánden en de
NGO Fundapadele woningen hebben gebouwd.
34
De woningproductiecijfers wijken af van die welke in tabel 4.1 zijn gegeven. Deze tabel is echter interessant
omdat de recente opkomst van de private woningbouw in León Zuidoost erin goed tot uitdrukking komt.
35
In 2003 heeft het bedrijf Arnecom voor zijn eigen personeel 333 (gesubsideerde) woningen laten bouwen
door de NGO Caritas.
51
Bijlage 3 Inzet financiële middelen en multiplier Stedenband 2008 – 2014 (in €)
TOTAAL
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Totaal
UITGAVEN
LEON ZUID OOST
KLIMAATBOS
Investeringen en plankosten
110,000
Bouw klaslokalen ikv 25 jaar
stedenband
30,000
Investeringen en onderhoud
55,000
110,000
110,000
120,000
120,000
120,000
65,000
70,000
45,215
40,000
49,403
3,990
4,960
20,379
Honing en cacaoproductie in
León
Marktonderzoek,
businessplan en bouw
UMCU
Training studenten en
uitwisseling
Belasting en
volkshuisvestingsbeleid
Activiteiten en fondswerving
in Utrecht
Logo south
landenprogramma VNG
Stichting
Vriendschapsband
Utrecht-León
Fundacion Dia
Organisatiekosten in
Utrecht
Coordinatie en
organisatiekosten in León
oa lidmaatschap LBSNN en
communicatie
40,175
25,000
25,000
20,000
20,000
3,000
364,794
29,330
20,000
30,000
810,000
30,000
Activiteiten in Utrecht
BEURS
120,000
20,000
120,000
2,500.00
5,500
12,500
10,000
22,500
59,500
60,000
60,000
60,000
60,300
60,320
60,000
420,120
12,000
10,077
9,865
15,054
10,000
10,000
10,094
77,091
13,631
8,273
6,329
5,663
7,706
11,753
322,631
288,350
281,194
272,923
262,966
274,357
52
53,357
250,269
1,952,691
COFINANCIERING via
Gemeente Utrecht
VNG International LZO
-87,876
-66,978
-97,367
LBSNN bijdrage Bosproject
-40,000
-40,000
-40,000
LBSNN bijdrage Beurs
-60,000
-42,321
-42,321
Jaarbeurs Utrecht beurs
-30,000
-17,321
-17,321
-252,222
-20,000
-44,376
-64,000
-17,321
-176,085
-17,321
-99,284
-55,118
Kleuterschool Bouwfonds
Fortis/AM
Wonen/AMVEST
Bijdrage Bo-ex aan
Woningbouw
Bijdrage aan Fundación
DIA aan beurzen
Bijdrage van Fundatie van
Renswoude aan beurzen
COFINANCIERING DIRECT
AAN LEON ZUIDOOST
DIGH/Woningcorporaties*
-318,376
-31,443
LBSNN Honing/Cacao
INGEZAMELD DOOR
VRIENDSCHAPSBAND
-70,000
-3,333
-55,118
-6,666
-9,999
-4,000
-4,000
2,500
fondsen voor projecten in
Leon
sponsoring activeitenin
Utrecht
3,864
4,650
3,366
3,638
18,017
-3,638
-18,407
-2,500
-2,500
-1,364
-5,000
-90
-3,315
-78,373
-80,169
-88,722
-54,711
-22,684
-18,746
-25,000
-25,000
-25,000
-75,000
-1,000,000
-1,000,000
lening woningbouw Leon
Zuidoost
-328,582
-280,955
-1,308,231
INVESTERINGEN IN LEON ZUIDOOST DOOR
ONTWIKKELAARS EN GEMEENTE LEON
*Dit betreft een garantiestelling door DIGH
-92,382
-115,914
82.695
-343,405
125.118
-2,333,878
PM
53