Climate Change is not gender-neutral: realities on the ground

Climate Change is not gender-neutral: realities on the ground. 1 2
Public Hearing on “Women and Climate Change”, European Parliament, 11 October 2011,
Presentatie door Irene Dankelman, Nederland
Klimaatverandering wordt vaak gezien als een technisch en politiek vraagstuk dat zich op
internationaal niveau afspeelt. Daarmee wordt voorbij gegaan aan het menselijk gezicht van
veranderingen in ons klimaat. Mensen en hun samenlevingen bepalen voor een groot deel hoe
ons hedendaags klimaat zich ontwikkelt. Klimaatveranderingen manifesteren zich op lokaal
niveau. En veranderingen in het klimaat dragen vaak bij aan het vergroten van bestaande
sociale ongelijkheden.
Introductie
‘Ik heb zeven kinderen. […] Ons huisje is ingestort door de overstromingen, en onze
gewassen – maïs en gierst – zijn weggespoeld. Honger staart ons in de ogen.’ Mevrouw
Atibzel Abaande, 45 jaar, Bawku West District, Ghana .
Voor miljarden vrouwen en meisjes in deze wereld bestaan al bij voorbaat minder
mogelijkheden, minder kansen en minder zekerheden dan voor veel mannen. Steeds meer zien
we dat veranderingen in natuur, milieu en klimaat een versterkend effect hebben op dergelijke
gender-ongelijkheden. Aan de andere kant: waar vrouwen en meiden kansen krijgen, blijken
ze belangrijke actoren te zijn op de weg naar een duurzamere en rechtvaardiger samenleving.
Sociale gevolgen klimaatverandering
Velen hebben steeds meer moeite zich te handhaven en te overleven in extremere en minder
voorspelbare omstandigheden. Langdurige droogtes, maar ook overstromingen en stijgend
zeewater bedreigen de beschikbaarheid en kwaliteit van drinkwater en water voor landbouw
en andere doeleinden. Energievoorziening, vooral voor de ruim 2 miljard mensen die
afhankelijk zijn van brandhout en andere biomassa, wordt steeds problematischer. En het
aantal locaties dat niet veilig is vanwege natuurrampen neemt schrikbarend toe.
De veiligheid van tal van gemeenschappen op de wereld wordt ernstig bedreigd: een veilige
woonplek, voedsel- en waterveiligheid, evenals energiezekerheid staan op het spel. Ook
gezondheid wordt aangetast – dat gebeurt direct door natuurrampen en indirect door
verslechterende leef- en voedselomstandigheden. Er is een schaarste aan veilig water en een
toename van ziektedragende vectoren, waardoor bijvoorbeeld malaria en dengue sterk dreigen
toe te nemen. Zo vertelde Andrew Githeko, een prominent malariaonderzoeker aan het Kenya
Medical Research Institute in 2010: ‘Het is nu duidelijk dat de temperatuurveranderingen in
de stad Nairobi hebben geleid tot een groei van het aantal malariaparasieten en -muggen’
(Gitigo Njeru, 2010).
Het IPCC stelde (2007): ‘Vooral arme gemeenschappen, die vaak geconcentreerd leven in
hoge-risicogebieden, zijn kwetsbaar. Ze hebben een kleiner vermogen om zich aan te passen
en zijn afhankelijker van klimaatgevoelige hulpbronnen zoals water en lokaal geproduceerd
voedsel’.
De kwetsbaarheid en de capaciteit van individuen en gemeenschappen om om te gaan met of
zich aan te passen aan klimaatveranderingen is gerelateerd aan de toegang en controle die zij
1
Deels gebaseerd op het artikel: Klimaatverandering heeft een menselijk gezicht. (Irene Dankelman) in: Streven,
Juni 2011, pp.565-574
2
N.B. ik zal in mijn presentatie waarschijnlijk wat afwijken van deze tekst.
1
hebben over natuurlijke, sociale, fysieke, politieke en financiële hulpbronnen. Juist mensen
die in armoede leven of gemarginaliseerd zijn, zoals vrouwen, kinderen, ouderen,
gehandicapten of minderheden, lijden onder veranderingen in het klimaat.
Klimaatverandering vergroot gender-ongelijkheid
Een van de meest hardnekkige ongelijkheden in onze samenleving betreft de (sociaal
geconstrueerde) ongelijkheid tussen vrouwen en mannen. Dit ondanks de vooruitgang die de
afgelopen jaren is geboekt in het tot stand brengen van de Millennium
ontwikkelingsdoelstelling 3 (rond gender-gelijkheid), die vooral te danken is aan de
verbetering van de toegang van meisjes tot onderwijs. Wereldwijd, ook in Nederland en
andere Europese landen, bestaat er nog steeds een verschil tussen mannen en vrouwen.
Klimaatverandering is niet gender-neutraal! Juist vrouwen zijn degenen die het hardst worden
getroffen door veranderingen in de beschikbaarheid en de kwaliteit van natuurlijke
hulpbronnen. Als er geen schoon drinkwater of brandstof meer beschikbaar is dichtbij huis,
zal er verder gelopen moeten worden – vaak met zware lasten over ruw terrein. Als er minder
voedsel beschikbaar is, en je bent gewend om als laatste te eten, zal er minder voor je
overschieten. Daarbij zie je dat de vaak gebrekkige gezondheid van vrouwen extra onder druk
komt te staan. Zij worden veel blootgesteld aan vervuilende stoffen afkomstig van inferieure
brandstoffen en gevaarlijke industrieën. En het feit dat hun lichaam de zorg van de
voortplanting draagt, maakt vrouwen vooral gevoelig tijdens en na zwangerschappen,
bijvoorbeeld voor malaria.
De interface tussen onze leefomgeving (ecosfeer) en de menselijke samenleving (sociosfeer) –
waar gender-verhoudingen zich afspelen – wordt extra evident als zich klimaatveranderingen
voordoen. Immers: de landbouwproductie komt onder druk, schoon water en
(biomassa)energie worden schaars, hittestress en ziekten nemen toe, en klimaatgerelateerde
rampen worden frequenter. De lasten en de stressfactoren op vrouwen worden groter, zij
krijgen minder kansen om zich daaraan te onttrekken door training of opleiding, en er treedt
ook een toename van geweld op.
Een veel geciteerde studie van de London School of Economics e.a. (Neumayer en Plümper,
2007) laat zien dat tijdens 141 geanalyseerde natuurrampen in de periode 1981 tot 2002 de
kans voor vrouwen om te overleven significant kleiner was dan voor mannen. Hoe sterker de
ramp, des te groter is dat effect; en hoe groter de genderongelijkheid, des te groter deze
gender-gedifferentieerde impact. Er zijn ook situaties waarin er meer mannelijke slachtoffers
zijn, maar die situaties zijn schaars.
We zien overal vergelijkbare situaties: tijdens de tsunami in 2004 bleek dat in Bandah Aceh,
Indonesië, vrouwen 55 tot 70% van de slachtoffers vormden. (UNIFEM, 2005) Als vrouwen
die in armoede leven hun levensbasis verliezen, dreigen zij verder af te glijden in nog grotere
armoede. Zo droeg de orkaan Katrina in 2005 in de zuidelijke Golfstaten Louisiana en
Mississippi van de Verenigde Staten ertoe bij dat juist alleenstaande vrouwen van AngloAfrikaanse afkomst, die reeds tot de meest achtergestelde groepen behoren, het zwaarst
werden getroffen.
Er is hier ook sprake van ‘inter-sectionality’: niet alleen gender, maar ook de combinatie met
ethniciteit, leeftijd en sociaaleconomisch niveau bepalen in sterke mate de gevoeligheid voor
klimaatverandering (Harris, 2010).
2
Een waarschuwing is hier echter op zijn plaats. Ook in deze omstandigheden is de vrouw niet
slechts slachtoffer. In bijna alle situaties waar ik bij betrokken was of die ik heb bestudeerd,
zag ik vrouwen bijeen komen, zich organiseren. Zij vormen vaak de activisten en leiders in de
bestrijding van klimaatproblemen, bij rampenbeheer en in de wederopbouw. Ook zijn zij
actief bij het opnieuw en anders vormgeven van hun samenleving. Er zijn tal van voorbeelden
waar vrouwen actief werden in klimaatactie en/of bij de aanpassing aan de veranderende
klimaatomstandigheden.
Een voorbeeld wil ik hier noemen. Sahena Begun woont in het dorp Kunderpara in
Bangladesh, dat door steeds sterkere overstromingen wordt getroffen. Maar ze voelt zich geen
slachtoffer: ‘We zijn niet geboren om te lijden: we zijn geboren om te vechten’, stelt ze. Tegen
de wil van haar familie volgde de nog jonge Sahena, die haar school niet af heeft kunnen
maken, een cursus rampenbestrijding en is zij gekozen tot voorzitter van het lokale
rampencomité, die geheel uit vrouwen bestaat. Ze leert de vrouwen in het dorp om gereed te
zijn voor als zich weer een ramp voordoet. De vrouwen maken draagbare oventjes van klei en
slaan die samen met droog brandhout hoog in huis op. Ze bewaren zaden voor na de
overstromingen, ze bouwen hun huizen op plateaus. De vrouwen in het dorp zijn nu veel beter
voorbereid op weer een natuurramp, al worden die steeds heftiger. (Uit: Oxfam-GB, 2009,
Sisters on the Planet (DVD)).
Wie verlaat er nu zijn grond?
De relatie tussen milieuverandering en migratie is vaak complex. Toch kopte begin dit jaar het
Nederlandse dagblad Trouw: ‘50 miljoen “milieuvluchtelingen” rond 2020’ (Trouw, 22
februari 2011). Het artikel verscheen naar aanleiding van het congres van de American
Association for the Advancement of Science (AAAS) , waar Cristina Tirado van de
University of California stelde: ‘Als mensen moeten leven in niet meer vol te houden
omstandigheden, dan migreren ze.
William Lacy Swing, directeur-generaal van de International Organization for Migration
(IOM), zegt het als volgt: ‘De gevolgen van klimaatverandering voor migratie vormen een
enorme uitdaging voor de mensheid. Het aantal stormen, droogten en overstromingen is in de
afgelopen 30 jaar verdrievoudigd, met verwoestende gevolgen voor kwetsbare
gemeenschappen, met name in ontwikkelingslanden. In 2008 zijn 20 miljoen mensen op de
vlucht geslagen voor extreme weersomstandigheden, in vergelijking met 4,6 miljoen interne
vluchtelingen ten gevolge van conflicten en geweld in datzefde jaar […]’ (Swing, in: Laczko
en Aghazarm, 2009, blz. 5-6). Hij waarschuwt tevens voor een misvatting: alhoewel extreme
weersomstandigheden zoals stormen, cyclonen en tornado’s in de media de meeste aandacht
krijgen, zullen het in de toekomst waarschijnlijk de langzame klimaatveranderingen zijn,
zoals opwarming en droogten, die de meeste problemen veroorzaken.
Ook in deze context blijkt er een verschil te zijn voor vrouwen en mannen. Naik (2009) stelt
vast dat veel vrouwen na natuurrampen reageren door in hun gemeenschap sociale netwerken
te mobiliseren, terwijl mannen neigen weg te trekken, op zoek naar werk of een andere
woonplaats. Steeds weer, zo constateert zij, zie je dat mannen vertrekken en vrouwen
achterblijven. Dat heeft zowel positieve als negatieve effecten voor de vrouwen: de facto
worden zij hoofd van het gezin, wat hen ook meer macht verschaft; aan de andere kant zie je
dat ze door de uitbreiding van taken ernstig overbelast raken. Wanneer vrouwen toch
migreren, lopen ze tal van extra risico’s. Een recente studie van PLAN laat zien dat steeds
meer meisjes in Bangladesh en Ethiopië, door verslechterende leefomstandigheden
3
gerelateerd aan droogten en overstromingen, gedwongen worden tot vroege huwelijken, of
zelfs tot prostitutie.
Vrouwelijk en mannelijk gedrag
Een ander relevant aspect in dit verband is de vraag in hoeverre vrouwen en mannen op
verschillende wijze bijdragen aan klimaatverandering. Een aantal recente Europese studies
wijzen er op dat juist mannelijk gedrag bijdraagt aan de opwarming van de aarde. De studie
van Gerd Johnsson-Latham (2007) uit Zweden laat zien dat vrouwen op een meer duurzame
wijze leven en een kleinere ecologische voetafdruk hebben. Vergelijkbare conclusies worden
getrokken door de Zweedse Annika Carlsson-Kanyama en de Finse Riita Räty. Zij
onderzochten het gedrag van mannen en vrouwen in tien dagelijkse activiteiten in Duitsland,
Griekenland, Noorwegen en Zweden. Zij concluderen bijvoorbeeld dat mannen meer vlees
eten dan vrouwen en dat ze vaker over een langere afstand auto rijden. Dit alles leidt tot een
hogere CO2-uitstoot (IPS, 2011) Ook hier vormen sociaal geconstrueerde rollen weer een
belangrijke factor.
Tot slot
Ik heb geprobeerd te laten zien dat de sociale dimensies van klimaatverandering, en in het
bijzonder de gender dimensies daarvan, urgent aandacht behoeven. Daarbij is het van belang
dat deskundigen en politici erkennen dat de klimaatverandering niet alleen een technisch en
politiek vraagstuk, maar vooral ook een sociaal probleem betreft. En dat zij in onderzoek,
beleid, programma’s en projecten juist de groepen die het meest kwetsbaar zijn extra aandacht
geven, hen compenseren voor klimaatschade en veiligheid bieden. Dat kan niet zonder naast
mannen vrouwen, naast volwassenen kinderen, naast welgestelden armen en vluchtenden te
horen en te betrekken bij planning en uitvoering van beleid. Want het is in hun stem dat u de
realiteit van het veranderend klimaat kunt verstaan.
4