omgaan met lijden vanuit schrift en theologie

OMGAAN MET LIJDEN
VANUIT SCHRIFT EN
THEOLOGIE
2009-2010
Presentatie 2
VERKENNINGEN
“LIJDENSTHEOLOGIE”
in historisch en hedendaags perspectief
VERKENNINGEN
‘Lijdenstheologie’ in historisch en hedendaags perspectief
1.
2.
3.
4.
5.
De (on)mogelijkheid van een ‘theologie over
het lijden’?
Denken over lijden : beknopt historisch
overzicht
‘Lijdenstheologie’ in een post-christelijke
tijd
De wanhopige vraag : “Waarom?”
De dwaasheid van het kruis
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
Spreken of zwijgen?
Heeft het wel zin om over het lijden te
spreken? Is het niet eerder zo dat lijden iets is
dat persoonlijk geleefd moet worden?
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
Spreken of zwijgen?
Heeft het wel zin om over het lijden te
spreken? Is het niet eerder zo dat lijden iets is
dat persoonlijk geleefd moet worden?

Lijden als een open ligwonde in het filosofische
en theologische denken
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
“Lijden is zinloos”
“Lijden is een kwaad,
omdat het de mens in zijn persoonlijk
welzijn aantast.”
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
Waarom dan toch denken en spreken over het
lijden?
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
Waarom dan toch denken en spreken over het
lijden?
1. Vragen verlangen antwoorden : noodzaak
van een forum waar men de vragen mag
stellen, zijn gevoelens mag uitdrukken :
“de werkelijkheid van het lijden veilig
stellen”.
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
Waarom dan toch denken en spreken over het
lijden?
2. Tegen de onverschilligheid en het
vergeten:
Spreken is noodzakelijk om aan het
vergeten te weerstaan
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
Waarom dan toch denken en spreken over het
lijden?
“Vergetelheid leidt
in de ballingschap.
Herinnering is
het geheim
van de verlossing.”
Psalm 77 – ‘Is het gedaan met Gods liefde?’
[2] Ik roep God aan met luide stem,
met luide stem, tot Hij luistert.
[3] Ik zoek de Heer bij dag in mijn nood,
ik strek mijn handen uit bij nacht:
ik hou niet op, ik kan niet berusten.
[4] Denk ik aan God, dan moet ik versmachten;
denk ik aan Hem, dan verlies ik de moed.
[5] U houdt mijn wimpers weerloos open,
ik kan van ontsteltenis niet meer spreken.
[6] Ik denk aan de tijd van vroeger,
de jaren van het eerste begin.
[7] Denk ik ’s nachts weer aan mijn citerspel,
dan klaag ik en vraagt mijn geest:
[8] Zal de Heer voor altijd zijn afkeer laten blijken
en zal Hij nooit meer genadig zijn?
Psalm 77 – ‘Is het gedaan met Gods liefde?’
[9] Is het gedaan met zijn liefde, voorgoed?
Gedaan met zijn woord voor alle generaties?
[10] Is God het verleerd medelijden te hebben?
Ligt zijn medelijden in woede gevangen?
[11] Dan zou je zeggen: ‘Mijn ongeluk is
dat de Hoogste niet langer aan mijn zijde staat.’
[12] Toch blijf ik uw daden in gedachte houden, Heer,
ik wil uw wonderen van vroeger herdenken
[13] en mijmeren over wat U hebt geschapen:
niets van dat alles wil ik vergeten.
Psalm 77 – ‘Is het gedaan met Gods liefde?’
[14] Uw weg, o God, is een heilige weg.
Welke god is zo groot als onze God?
[15] U bent toch de God die wonderen verricht,
U toont uw macht voor de ogen van de volken.
[16] Met eigen arm hebt U uw volk bevrijd,
de kinderen van Jakob en Jozef.
[17] Toen de zeeën U zagen, o God,
toen de zeeën U zagen, krompen zij ineen,
de afgronden beefden zelfs;
[18] de wolken stortten hun wateren uit,
langs de hemel rolde uw donder,
uw bliksem schoot schichtig heen en weer.
Psalm 77 – ‘Is het gedaan met Gods liefde?’
[19] Luid rolde uw donder de hemel rond,
uw bliksems verlichtten de aarde,
de onderwereld schudde en beefde.
[20] Dwars door de zee ging uw weg,
uw pad voerde dwars door het machtige water,
maar uw voetspoor was nergens te zien.
[21] U hebt uw volk als een kudde geleid
aan de hand van Mozes en Aäron.
Psalm 77 – ‘Is het gedaan met Gods liefde?’
Vanaf v 14 bloeit het gedicht op. Vss 14-21, waar psalm 77 op uitloopt, is
poëzie met alle remmen los.
Merkwaardig is, dat juist dat gedeelte, één derde van de hele psalm, staat
in het teken van dat echt en oer-Hebreeuws woord ‘gedenken’. Waar het
in de Hebreeuwse Schrift steeds weer op aankomt : zachar, in de
gedachtenis levend houden. Priesters en profeten heten ernaar: ZacharJah. Het joodse volk is een volk met een toegewijd geheugen, de JHWHgemeente leeft van traditie.
Zo komt al die gedachtenis in zeven verzen los. Het is de gedachtenis aan
de exodus: het is een seder-avondverhaal, het gaat over de Pesachthema’s: de zee, de doortocht, de bevrijding. (…) Het verhaal-van-toen
wordt opgeheven tot de orde van het geheim-van-altijd!
(Willem Barnard, Psalmgetier, 26-29)
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
Waarom dan toch denken en spreken over het
lijden?
3. Leren omgaan met zin-vragen vooraleer de
crisis komt
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”


Theologie van het lijden
In het lijden wordt namelijk geraakt aan de
verhouding tussen God en mens :Waar is
God als de mens lijdt?
Lijdenstheologie = het denken aandurven
daar waar het op zijn kwetsbaarst is
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”




Theologie van het lijden
“de rots van het atheïsme”
Marnix Gijsen
Iwan Karamazow (Dostojewski)
Herman Brusselmans
Antoon Vergote
Uit ‘De 7 hoofdzonden’ volgens Andrea Croonenberghs
Humo, 6 maart 2007


Geloof jij in een god die over de wereld waakt?
Nee, als kind heb ik geprobeerd om daarin te geloven,
maar het is me niet gelukt. En als er dan toch één is,
zouden ze hem dringend moeten vervangen.
Waarom?
Omdat hij ons voortdurend bij ons pietje heeft. Ik
bedoel : als er inderdaad een god is, heeft hij het hier
toch maar mooi allemaal in de soep laten draaien.
Oorlogen, honger, racisme, onderdrukking : het kan
toch niet zijn dat er een Goede Man is die dat allemaal
wil?
(ON)MOGELIJKHEID VAN EEN
“THEOLOGIE OVER HET LIJDEN”
“… Toch kan ik me niet ontdoen van het gevoel dat je leegte
en gemis nog veel pijnlijker beleeft als je het joodschristelijke geloof in een persoonlijke God belijdt, als je tot
geloof komt in een God die een verbond van trouw sluit met
zijn mensen, die zich ‘Vader’ laat noemen en zich vergelijkt
met een moeder die haar kind koestert op schoot… De God
die zich geopenbaard heeft als het Woord, als de Dialogos,
maar die, als wij ons tot Hem wenden, zwijgt in een
oorverdovende stilte, is de Onverstaanbare. De Vreemdeling.
De stilte van God doet pijn.”
Iny DRIESSEN, Als alles tegen zit en God geeft niet thuis.
Waarom ik toch nog geloof, Lannoo, 2009, 9.
VRAGENDERWIJS
Ik wil u smeken …
geduld te hebben met alles
wat onopgelost is in uw hart
en probeer van de vragen zelf te houden
net als gesloten kamers en
als boeken die geschreven zijn in
een heel vreemde taal.
Zoek nu niet naar de antwoorden
die u niet gegeven kunnen worden
omdat u niet in staat zou zijn ze te beleven.
En het gaat erom alles te beleven.
Beleef de vragen nu.
Misschien zult u dan langzaam,
zonder het te merken,
ooit op een dag het antwoord zijn geworden.
VERKENNINGEN
‘Lijdenstheologie’ in historisch en hedendaags perspectief
1.
2.
3.
4.
5.
De (on)mogelijkheid van een ‘theologie over
het lijden’?
Denken over lijden : beknopt historisch
overzicht
Lijdenstheologie in een post-christelijke tijd
De wanhopige vraag : “Waarom?”
De dwaasheid van het kruis
‘Trilemma van Epikouros’
“Ofwel wil God het kwade uit de wereld wegnemen,
maar kan Hij het niet;
ofwel kan Hij het, maar wil Hij het niet wegnemen.
Ofwel wil Hij het niet en kan Hij het niet
Ofwel wil en kan Hij het.
Indien Hij het wil en niet kan, is Hij onmachtig.
Indien Hij het kan en niet wil, heeft Hij ons niet lief.
Indien Hij het wil noch kan, is Hij niet de goede God en bovendien
onmachtig.
Indien Hij het wil en kan
– en dat is het enige dat Hem als God past -,
vanwaar komt dan het feitelijk kwaad
en waarom neemt Hij het niet weg?”
Het ‘trilemma van de theodicee’
(Epikouros)
Waarom belet God het lijden niet?
De verhouding tussen Gods almacht en Gods
liefde
 Hoe samendenken :
1) God is almachtig
2) Zijn liefde en goedheid zijn eindeloos
3) Het kwaad bestaat
“Rechtvaardiging van God”
(Leibniz)
Vrijspraak voor God?
 “de beste van alle werelden”
 “een alwijze God”
De aardbeving van Lissabon in 1755
 Voltaire – Kant : ontwaarding van de lijdende
mens (zie ook Job)
“Het proces van Shamrod”
Ontisch en moreel kwaad
de verantwoordelijkheid van de mens

Ontisch (of ‘fysiek’) kwaad =
het kwaad dat ons overkomt, als gevolg van
natuurrampen of ziekte

Moreel kwaad =
het kwaad dat we elkaar aandoen, en dat we
verondersteld worden vrij te kiezen
Ontisch en moreel kwaad
de verantwoordelijkheid van de mens
Vragen bij een te strikt onderscheid :
1.
2.
3.
Geen overtuigende ‘vrijspraak’ van God…
Ook het ontisch/fysieke kwaad is ‘kwaad’
Meeste situaties zijn een mengeling …
“Katrina is straf van God”
DS 03/09/2005
De conservatieve christenen in de VS hebben wel
heel bijzondere verklaringen voor de verwoestende
doortocht van de orkaan Katrina in de stad New
Orleans. Volgens hen moest Katrina ,,het zondige
volk’’ van New Orleans straffen.
New Orleans is bekend voor zijn mardi gras. God
wilde de inwoners van New Orleans straffen voor
dat festijn en andere ,,zondige feesten’’, luidt het in
een communiqué aan de Amerikaanse media.
THEOLOGISCHE
KLIMAATVERANDERING
THEOLOGISCHE KLIMAATVERANDERING


de tendens tot scheiding van God en lijden : God wil het
lijden niet
de tendens tot identificering van God en lijden : God blijft
niet onverschillig (a-pathisch) en lijdt mee (sym-pathisch)
- “the fellow-sufferer who understands”
(WHITEHEAD)
- “Slechts de lijdende God kan helpen”
(BONHOEFFER)
- “weerloze overmacht” (BERKHOF)
“Paradigmawissel”
“De omslag van de theoretische behandeling
van waarom-vragen naar de aandacht voor
‘hoe omgaan met het lijden’ is een duidelijke
trend in de recente theologie. De Franse
theoloog Gesché spreekt in dit verband zelfs
van een paradigmawissel.”
Marc STEEN, Lijden en liefde. Enkele reflecties, in COLLATIONES,
2009, nr. 4, 465-476, 465-466.
THEOLOGISCHE
KLIMAATVERANDERING



Geen zoeken naar goddelijke oorzaak, wel
aandacht voor (goddelijke) respons
Aandacht voor het verhalende en getuigende
element : de autoriteit van de lijdende mens,
eerder dan de theorie
het drama van de holocaust als vertrekpunt
voor iedere reflectie over God en het lijden in
de hedendaagse theologie
Het verhalende en getuigende
element
Harold KUSHNER
“Als het kwaad
goede mensen treft”
Het verhalende en getuigende
element
THEOLOGISCHE
KLIMAATVERANDERING



Geen zoeken naar goddelijke oorzaak, wel
aandacht voor (goddelijke) respons
Aandacht voor het verhalende en getuigende
element : de autoriteit van de lijdende mens,
eerder dan de theorie
het drama van de holocaust als vertrekpunt
voor iedere reflectie over God en het lijden in
de hedendaagse theologie : een breuklijn in
het denken over God en lijden
Lijden
God
I
VERGELDINGSMODEL
straf voor de zonde
God als indirecte
oorzaak
II
PLANMODEL
doelgericht mysterie
God als directe
oorzaak
Ik zie het lijden als een straf van God
Rechtvaardige rechter
macht > liefde
afstand > nabijheid
Mens
zondaar voor God
Ik zie het lijden als een onderdeel van het plan dat God in de wereld uitvoert.
Grote regisseur
instrument van God
macht > liefde
afstand > nabijheid
III
OPVOEDINGSMODEL Ik zie dat God ons in het lijden oproept om betere mensen te worden.
loutering
Wijze opvoeder
kind van God
God als indirecte
macht >< liefde
oorzaak
afstand >< nabijheid
IV
SYMPATHIEMODEL
zinloos mysterie
Over oorzakelijkheid
heen
Ik zie dat God in het lijden met ons meelijdt.
Mede-lijdende vriend
macht < liefde
afstand < nabijheid
V
MYSTIEKE MODEL
persoonlijk mysterie
Over oorzakelijkheid
heen
Ik zie het lijden als een weg naar vereniging met God.
Intieme partner
macht < liefde
afstand < nabijheid
lijdende vriend
godvormige partner