De oude Egyptenaren balsemden niet alleen mensen, maar ook

Het oude Egypte
De oude Egyptenaren
balsemden niet alleen
mensen, maar ook
miljoenen dieren. De
wetenschap begint zich
voor deze raadselachtige
traditie te interesseren.
Egypte/ 2950 v.Chr.
Middellandse Zee
Saqqara
Boebastis
Fajoem
D e N ijl
Tuna el-Gebel
Egypte
22
Rond 2950 v.Chr.
zien we een omslag
in de Egyptische
grafrituelen. De
Egyptenaren laten
niet meer alleen
dode mensen
balsemen, maar
ook duizenden
dieren, die overal
begraven worden.
Historia 1 • 2014
door Niels-Peter Granzow Busch
heilige dieren in
T
oen de Griekse historicus
Herodotus in de 5e eeuw
v.Chr. naar Egypte reisde,
zag hij iets merkwaardigs.
De inwoners behandelden
hun dieren alsof het goden waren, en
als ze stierven, werd er gerouwd alsof
het familieleden betrof.
‘Als een huiskat een natuurlijke dood
sterft, scheren alle bewoners hun wenkbrauwen af. Als een hond doodgaat,
scheren ze hun hoofd en hele lichaam
kaal,’ noteerde hij verbaasd.
En daar bleef het niet bij. Ook na de
dood werden de dieren behandeld als
mensen: ‘Dode katten worden naar de
stad Boebastis gebracht (aan de Nijl in
Neder-Egypte, red.), waar ze worden
gebalsemd. Vervolgens worden ze in
heilige huizen begraven.’
Herodotus kon nooit de vinger leggen
op de precieze betekenis van de dierenmummies, en hij wist ook niet hoe veel
het er waren. Toen hij Egypte aandeed,
balsemde de bevolking al 3000 jaar dieren. Miljoenen katten, honden, ibissen,
valken en zelfs krokodillen werden in
enorme catacomben begraven, die diep
onder de grond speciaal voor de dode
dieren waren uitgehouwen. Pas toen in
Vlees in het hiernamaals
Gebalsemde dieren werden met
een mens begraven opdat de dode
eeuwig vlees kon eten.
Dieren waren goddelijk
De Egyptenaren dachten dat
dieren met bepaalde kenmerken
reïncarnaties van goden waren.
Daarom werden ze gebalsemd.
Offers aan de goden
De meeste dierenmummies waren
zogeheten votiefdieren, die
pelgrims aan de goden offerden.
Huisdier mee in het graf
Geliefde huisdieren werden na
hun dood gebalsemd en met
hun baasje begraven.
Een kattenmummie uit de stad
Abydos in Opper-Egypte. Het is
een van de duizenden dieren die
elk jaar gebalsemd werden.
Oakland art gallery & Scanpix/akg-images
egypte
de 19e eeuw een aantal van deze graven
werd ontdekt, kwam de ware omvang
aan het licht. Zo vond een boer in 1888
bij de plaats Istabl Antar een massagraf
voor katten. De fraaiste exemplaren
werden aan toeristen verkocht.
Egypte stond toen onder Brits bewind,
en Engelse archeologen zagen de waarde
van de dieren niet in. Het wemelde van
de graven van farao’s, koninginnen en
prinsen, die veel kostbaarder waren.
Miljoenen dierenmummies belandden
dan ook als mest op de Engelse akkers.
Eén Brits schip vertrok uit Egypte met
een lading van 19 ton kattenmummies,
wat neerkomt op om
en nabij de 180.000
dode katten.
Acht miljoen honden
Historici van nu hebben
meer belangstelling voor
dierenmummies. Ze zien
deze als een bron van
kennis over de religie van
de Egyptenaren en hun
relatie tot dieren.
Een vooraanstaande onderzoeker op dit gebied is
de Egyptische hoogleraar
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: np
vier soorten
dierenmummies
Het oude Egypte
Een mummiefabriek
De Egyptische balsemers kenden verschillende
technieken om dierenlichamen het eeuwige leven te geven,
en ze gebruikten hoogstwaarschijnlijk dezelfde methoden
om dieren en mensen te balsemen.
2. De snelle manier
volgde het inzwachtelen. Met
deze methode bleven de
organen achter, waardoor het
lijk soms ontbond.
3. De endeldarmmethode
Bij de derde methode kwam
geen chirurgie kijken. De
balsemer spoot dennenolie
– de terpentine van toen – via
de anus het dierenlijf in. Na
een paar dagen waren alle
organen opgelost en kwam
de vloeistof er langs dezelfde
weg weer uit. Vervolgens
werd het kadaver gedroogd
en ingezwachteld.
ges
Salima Ikram. Volgens haar vertellen de
mummies een bijzonder verhaal: ‘Ze
leveren ons inzicht op in de Egyptische
cultuur, economie, veterinaire kennis,
omgang met huisdieren, en de relatie
tussen mens en dier,’ zegt Ikram.
Ze heeft onlangs een onderaardse
catacombe geopend in het heilige grafgebied Saqqara bij de oude hoofdstad
Memphis, die in 1897 ontdekt is en
daarna weer is vergeten. Hier vonden
zij en haar team archeologen meer dan
acht miljoen hondenmummies die aan
de god Anubis geofferd zijn.
De mummie is na 20
à 30 dagen volledig
gedroogd. Hij wordt
ingezwachteld, en de
priesters leggen hem
in de kelder.
‘We onderzoeken de botten van de
dieren en de balsemtechnieken die zijn
gebruikt om de honden te conserveren,’
aldus de Egyptische hoogleraar.
Volgens Salima Ikram zijn er grofweg
vier typen gebalsemde dieren. De oude
Egyptenaren dachten dat hun doden in
het hiernamaals verder zouden leven.
Daarom kregen ze grote hoeveelheden
voedsel mee, zoals gebalsemde eenden,
ganzen, duiven en koeien. In het graf
van kindkoning Toetanchamon stonden
14 kisten vol met dieren, zodat hij tot in
de eeuwigheid genoeg te eten had.
Offerdieren raakten op
24
Historia 1 • 2014
In het grafgebied Tuna el-Gebel bij de
plaats Khmun zijn de resten van een OudEgyptische ‘balsemfabriek’ gevonden.
Andere gebalsemde dieren waren
huisdieren die in het graf van hun baasje
werden gelegd. In 1902 legde de Britse
archeoloog Flinders Petrie de sarcofaag
van de priester Hapi-Men bloot. Aan
diens voeten lag een gebalsemde pup,
die de priester had meegekregen om
hem in het hiernamaals te vergezellen.
Dieren worden als goden vereerd
Het leeuwendeel van de mummiedieren
werd echter om godsdienstige redenen
gebalsemd. De Egyptenaren geloofden
dat dieren in contact stonden met de
goden, en sommige werden beschouwd
als reïncarnatie van een bepaalde god.
Zo was de zogeheten Apis-stier volgens de Egyptenaren een incarnatie van
de scheppingsgod Ptah. Herodotus meldt
dat een stier nauwgezet geïnspecteerd
werd door een priester om vast te
stellen of het om de god ging: ‘Hij
Met röntgenfoto’s
kunnen we nu in de
bekijkt hem terwijl hij staat en ligt,
mummies kijken en de
waarna hij de tong uit de bek
skeletten onderzoeken.
neemt en hem bestudeert om vast
te stellen of hij de beschreven kenmerken bezit,’ schrijft de Griek.
scanpix/spl
Dankzij röntgenfoto’s van de
mummies kunnen Egyptische
onderzoekers nu onder de zwachtels
kijken. Bij analyse van de foto’s is
gebleken dat de balsemers zeer snel
te werk gingen: af en toe zat er een
dier ‘verkeerd om’, met de kop op de
plaats van de staart.
Ook is nu aan het licht gekomen
dat sommige mummies helemaal
geen dieren bevatten, maar alleen uit
stro en modder bestaan. Volgens
professor Ikram lichtten de balsemers
hun klanten waarschijnlijk op als
de dieren op waren door ze valse
mummies aan te smeren.
scanpix/akg-ima
Als er haast bij was, werden
de ingewanden alleen
gereinigd en gespoeld en
werd het lichaam vervolgens
gedroogd met natron. Dan
Het lijf wordt
opengesneden
en de organen
gaan eruit. Dan
droogt de
balsemer het
met natron.
Polfoto/Corbis
1. Grondige balseming
De efficiëntste methode was
het verwijderen van de
organen van het dier. Hierna
werd het lichaam gespoeld
met palmwijn en gevuld met
natron, dat het vocht eraan
onttrok. Als laatste werd het
dier ingesmeerd met olie en
hars en ingezwachteld.
Een gedood dier wordt
naar de mummiefabriek
gebracht, waar de
balsemers klaarstaan.
egyptische dierengoden
Goden leefden in dieren
De meeste dieren waren heilig in Egypte. Sommige waren de reïncarnatie
van goden, andere brachten boodschappen over naar gene zijde.
1 stier was het heiligst
De zogeheten Apis-stier was het hoogst
vereerde dier in Egypte. Hij was een fysieke
incarnatie van de oudste god Ptah, onder
meer de stadsgod van de hoofdstad Memphis.
Rond de Apis-stier werden grote religieuze
ceremoniën en festivals gehouden. Als hij
doodging, was het hele land in rouw gedompeld.
Een Apis-stier had altijd een
zwarte kop en een witte bles.
De Egyptenaren
balsemden talrijke
katten ter ere van
de godin Bastet.
ges
De kat werd in Egypte al vroeg als
huisdier gehouden, en gold als een
incarnatie van de vruchtbaarheidsgodin
Bastet. De kat was heilig, en toen een
Romeinse reiziger er eens per ongeluk
eentje doodde, werd hij volgens
Diodorus prompt door een woedende
menigte gelyncht.
De god Anubis, die over de doden waakte, werd
met een jakhalzen- of hondenkop afgebeeld.
Tienduizenden honden werden aan deze god
geofferd om een wit voetje te halen bij de
meester van het dodenrijk. Alleen al in Saqqara
zijn ruim acht miljoen hondenmummies ontdekt.
scanpix/heritage
3 Hond in het dodenrijk
scanpix/akg-images
2 Bastet was een kat
Offerdieren bij bosjes geslacht
De god Anubis
werd met honden
geassocieerd.
4 God van het schrift
Thoth was een van de geliefdste goden en ging onder meer
over wetenschap en schrijfkunst. Thoth werd als ibis en als
aap afgebeeld, en de Egyptenaren geloofden dat hij de
geometrie en de hiërogliefen had bedacht. Hij hield ook de
goede en slechte daden van de mensen bij.
5 Thoth als ibis
Ibissen waren de meest gebalsemde dieren –
wellicht omdat ze goedkoop waren. Net als de
aap werd de vogel geassocieerd met kennisgod
Thoth, en zijn heiligste plaats was de stad
Hermopolis in Opper-Egypte, waar Thoth in een
ibis veranderd zou zijn.
De Egyptenaren
doodden zo veel
ibissen dat ze
bijna uitstierven.
scanpix/mary Evans
Maar niet alle dieren waren incarnaties
van de goden. Zogeheten votiefdieren
werden gezien als boodschappers tussen
goden en mensen. Tijdens religieuze
feesten kwamen duizenden pelgrims
naar de tempels in het land om de goden
te aanbidden. De tempels verkochten
dieren, die tegen betaling gedood en
vervolgens gebalsemd werden.
Volgens Salima Ikram was dit gebruik
te vergelijken met katholieken die een
kaarsje branden in de kerk. Door hun
aardse vertegenwoordigers te offeren,
konden gewone mensen met de goden
in contact komen. De duizenden offerdieren leefden in speciale stallen met
bijbehorende velden, maar hun was
geen lang leven beschoren. Ze waren
vaak pas een paar maanden oud als ze
geofferd werden in naam van de goden.
Rond Saqqara stonden tempels voor
Apis-stieren, ibissen, honden, apen en
katten, en bij elke tempel lagen stallen
en velden. In dit gebied hebben archeologen ook ruim vier miljoen gebalsemde
ibissen gevonden, en volgens hun berekeningen moeten er jaarlijks ten minste
10.000 vogels zijn geofferd. Uit de
scanpix/heritage
scanpix/akg-ima
De stier moest zwart-wit zijn, met
een zwarte kop, rug en achterkant. Ook
moest hij een witte bles hebben en een
rode rechthoek op zijn flank. Als een
stier geselecteerd was, kreeg het dier
zijn eigen tempel, waar het de rest van
zijn leven in weelde doorbracht. De
stier at van speciale akkers bij de tempel,
en leefde gemiddeld 16 jaar voor hij van
ouderdom stierf. Dan werd zijn lichaam
door de stad gedragen, en de inwoners
rouwden 70 dagen, terwijl het dier werd
gebalsemd. Vervolgens werd de Apisstier te ruste gelegd in een ondergronds
grafcomplex bij Saqqara.
De Egyptenaren geloofden dat de god
ondertussen een nieuwe stier uitkoos,
en volgens de Griekse schrijver Diodorus
gingen de priesters meteen op zoek naar
de opvolger van de Apis-stier: ‘Priesters
die met de taak belast zijn zoeken een
nieuwe stier met dezelfde tekening als
zijn voorganger, waarna de rouwperiode
van het volk voorbij is.’
Deze stieren waren bij lange na niet
de enige dieren die als goden werden
vereerd. Krokodillen hadden hun eigen
tempel in Fajoem, ibissen in Tuna elGebel en katten in Boebastis. Daarnaast
werden alle Egyptische goden met een
dierenhoofd afgebeeld.
Thoth, die het
schrift uitvond,
werd vaak als een
aap afgebeeld.
aop/getty images
egyptische dierengoden
Seth was het tegenovergestelde van orde: hij
was god van de chaos. Hij werd gesymboliseerd
door een ezel en stond voor destructieve
seksualiteit. Veel Egyptenaren waren bang voor
de duivelse Seth, die volgens de overlevering
zijn broer Osiris had gedood, een van de meest
vereerde goden van Egypte.
scanpix/akg-images
6 Chaosgod was een ezel
De ezel werd gezien als een incarnatie van
Seth, die voor chaos en wanorde stond.
scanpix/akg-images
7 Ramgod schiep de
mens uit klei
Volgens de Egyptenaren had de
vruchtbaarheidsgod Khnum, afgebeeld
met de kop van een ram, de mens van klei
geschapen. Soms werd de ram ook in
verband gebracht met oppergod Amon.
De ram was een van de potentste
dieren en stond in verbinding met de
vruchtbaarheidsgod Khnum.
aop/getty images
De krokodil werd
vooral vereerd in
Fajoem in Midden-Egypte.
8 De gevreesde krokodillengod
De nijlkrokodil was niet bepaald geliefd in Egypte, maar toch
werd het dier als goddelijk beschouwd. Het werd geassocieerd met de
god Sobek en kon volgens de Egyptenaren de toekomst voorspellen: voordat
de Nijl buiten zijn oevers trad, begroeven de krokodillen namelijk hun eieren
zo hoog op de oever dat ze droog bleven bij hoogwater.
De valk was een incarnatie van de god
Horus, die verbonden werd met de farao.
Daarom was de valk een van de heiligste
dieren van Egypte en werd hij in groten
getale gebalsemd. Valkenmummies liggen
in Thebe, Tuna el-Gebel, Gizeh en Saqqara.
10 Leeuwin als
oorlogsgodin
Sekhmet was de godin
van verwoesting en
oorlog. Ze had meestal
een leeuwenkop en was
erg gevreesd. Met haar
adem zou ze de
woestijnen geschapen
hebben. Sekhmet werd
vooral vereerd in de
hoofdstad Memphis. Om
haar tevreden te
stemmen hielden de
Egyptenaren altijd grote
festivals voor haar als er
een oorlog voorbij was.
Sekhmet stond bekend om
haar wildheid en kreeg dan
ook een leeuwenkop.
sanpix/heritage
9 De heilige vogel
getty images/creative
De horusvalk was
een van de
heiligste dieren
en zou banden
hebben met de
farao zelf.
Egyptische archieven is op te maken dat
de vogels niet altijd goed behandeld
werden. Zo meldt een papyrus dat het
eten van de ibissen ooit werd gestolen,
waarna de dieren verhongerden. Zes
priesters werden schuldig bevonden
aan de diefstal en kregen zware straffen.
Ook uit ander onderzoek blijkt dat de
dieren niet altijd op een prettige manier
aan hun eind kwamen. Röntgenfoto’s
van kattenmummies laten zien dat
slechts een van de drie katten die geofferd werden, volwassen was. Bovendien werd hun nek vaak gebroken of
werd hun schedel ingeslagen met een
stomp voorwerp. Veel honden werden
met een touw gewurgd.
Miljoenen dieren vonden op deze
manier de dood. Hierna werden ze naar
enorme balsemhuizen gebracht, waar
honderden arbeiders de kadavers voor
het eeuwige leven prepareerden. Vaak
werden eerst de inwendige organen
verwijderd en werd het lijk gedroogd
met natron. Vervolgens werd het met
olie ingesmeerd en omzwachteld.
Tegen betaling van een votiefdier
mochten pelgrims vragen stellen aan
een god. Elke maand bekeken priesters
de vragen en beden van de pelgrims,
en de volgende ochtend, nadat de
hoogste priester met de goden had
gesproken, kregen ze antwoord.
In het kielzog van de duizenden
gelovigen kwam er een legertje van
balsemers, priesters, astrologen en waarzeggers
naar de tempels die hun
diensten aanboden.
Uit overgeleverde
teksten blijkt dat de
vragen van de Egyptenaren vooral over
persoonlijke twisten met familieleden
of buren gingen, die ze graag in hun
voordeel opgelost zagen. Voor anderen
waren de goden vooral orakels die de
toekomst konden voorspellen.
Dieren gaan onder de grond
Volgens de teksten werden de gedode
offerdieren na het balsemen opgeslagen.
Eens per jaar werden de ‘magazijnen’
geleegd en werden de dieren met veel
vertoon in enorme, ondergrondse grafcomplexen – catacomben – begraven.
Elke diersoort had zijn eigen catacombe, die metersdiep onder de grond
lag. De grafkelders bestonden uit een
hoofdtunnel van 2,5 meter breed en zes
meter hoog. Vanuit deze tunnel groeven
de Egyptenaren zijgangen, waar de
n
aop/getty images
Het oude Egypte
0
50 m
Onderaardse
begraafplaatsen
De laatste jaren is de belangstelling voor dierenmummies in ondergrondse
catacomben sterk toegenomen. Dit is een graf met miljoenen ibissen.
Bij Saqqara zijn in een
100 meter lange
catacombe met talrijke zijkamers
miljoenen ibissen aangetroffen.
Alle kamers lagen tot de nok toe
vol met de vogels.
egypt exploration society & shutterstock
dieren tot aan het plafond opgestapeld
werden. Als zo’n zijgang vol was, werd
hij dichtgemetseld en werd een nieuwe
in gebruik genomen. Als laatste werd de
hoofdtunnel ook met dierenmummies
gevuld, zodat er miljoenen dieren in
één catacombe konden liggen. In totaal
zijn er 31 van deze complexen ontdekt.
Vrijwel in de hele geschiedenis van
het oude Egypte werden er dieren geofferd. Volgens Salima Ikram maakte de
praktijk in de 7e eeuw v.Chr. echter
een enorme opleving door nadat de
Assyriërs uit het land waren verdreven.
De Egyptenaren verkeerden in een
overwinningsroes en herstelden hun
oude tradities in ere. De dierenmummieindustrie bloeide als nooit tevoren, en
zelfs nadat de Perzen, de Grieken en de
Romeinen het land hadden veroverd,
hield het gebruik stand – in zo’n gigantische omvang dat enkele diersoorten
bijna volledig werden uitgeroeid.
Vanaf de 5e eeuw n.Chr. bekeerden
veel Egyptenaren zich tot het christendom en later de islam, waardoor er aan
de eeuwenoude tradities een einde
kwam. De tempels raakten in verval, en
de vele dieren die onder de grond lagen
opgeslagen werden vergeten. Meer dan
duizend jaar later maakten de eerste
avonturiers uit Europa gewag van de
miljoenen gebalsemde dieren die diep
onder de grond begraven lagen.
Nu hopen wetenschappers als Ikram
dat ze door nieuwe opgravingen nog
meer te weten kunnen komen over de
Egyptische dierenoffers.
Lees ook
Salima Ikram: Divine Creatures, The American University in
Cairo Press, 2005 ● Thomas Pettigrew: A History of Egyptian
Mummies, and an Account of the Worship and Embalming of
the Sacred Animals by the Egyptians (herdruk), Adamant
Media Corporation, 2004
●
●
academia.edu/1775368/Animal_Mummies_Radiology
Er liggen nog veel dieren onder de grond
Professor Salima Ikram heeft haar hele loopbaan gewijd aan de studie
van dierenmummies, en is nu opnieuw bezig een graf bloot te leggen.
■ Professor Ikram, zijn de dieren
ooit in goden veranderd, of kregen
juist de goden mettertijd
eigenschappen van dieren?
‘Dat is niet bekend. We weten
alleen dat dieren de mensen met
de goden verbonden.’
■ Herodotus schrijft dat op het
doden van een ibis de doodstraf
stond. Hoe kan het dan dat
priesters er miljoenen slachtten?
‘We weten niet zeker of dat
verhaal van de doodstraf wel
klopt. Misschien gold het alleen
voor buitenlanders. De priesters
geloofden dat ze eeuwige wezens
maakten van de dieren door ze
om het leven te brengen.’
■ U bent net begonnen met het
blootleggen van een hondengraf
in Saqqara. Waarom is dat niet
eerder gebeurd?
‘Niemand had er zin in om zo’n
groot aantal dierenmummies te
onderzoeken. Veel archeologen
zijn uit op iets kostbaarders.’
■ Wat was voor u de grootste
verrassing tot nu toe?
‘Dat er zo veel hondenrassen
begraven liggen, en dat
de catacombe ook katten en
civetkatten bevat.’
Professor Salima
Ikram is bezig met
het uitgraven
van acht miljoen
gebalsemde
honden in Saqqara.
Kenneth Garrett
Historia 1 • 2014
27