oktober 1917 - Olga de Kort

artikel
Oktober 1917
en de naschokken van de revolutie
In 1919 publiceerde de Amerikaanse journalist en socialist John Reed het boek ‘Ten days that shook the
world’. Als ooggetuige van de gebeurtenissen van de Oktoberrevolutie schreef hij een gepassioneerd
pleidooi over de meest opwindende dagen in zijn leven, de dagen dat Rusland het nieuw hoofdstuk
van de wereldgeschiedenis begon te schrijven.
tekst • Olga de Kort-Koulikova
tekstbijdragen • Ineke Kootstra
Midden in de Eerste Wereldoorlog, net bijgekomen van de voedselrellen
aan het begin van het jaar en slechts enkele maanden geleid door de, na
de Februarirevolutie en aftreden van tsaar Nikolaas II gevormde, liberale
Voorlopige regering, werd Rusland in de nacht van 25 oktober 1917
meegesleept in een ambitieuze socialistische revolutie. Wat begon als
opstand van de bolsjewiekpartij eindigde in de benoeming van een
nieuwe regering onder leiding van Vladimir Lenin. De Oktoberrevolutie
De Russische Revolutie in de kunsten
BOEKEN • John Reed, Tien dagen die de wereld deden wankelen, Pegasus, 1978,
Vert. G. van Es • George Orwell, Animal Farm allegorie op en aanklacht tegen
totalitaire politieke systeem van de Sovjet-unie na de Oktoberrevolutie
FILMS • Reds, een film uit 1981 met Warren Beatty en Diane Keaton, gebaseerd
op Ten days that shook the world van John Reed, militant communist, journalist
en schrijver • October, filmmeesterwerk van Eisenstein, zwart-wit, 1927
SCHILDERKUNST • zie www.revleft.com/vb/album.php?albumid=798
zou slechts tien dagen duren, haar naschokken bepaalden het verloop
van de geschiedenis van de rest van de twintigste eeuw.
Sociaal experiment
Alles moest inderdaad nieuw worden: een nieuwe economie, nieuwe
De politieke coup van 25 oktober (7 november volgens de Gregoriaanse
maatschappij, nieuwe mens, nieuwe cultuur en nieuwe kunst.
kalender) 1917 in Petrograd (Sint Petersburg), gaf het startsein voor een
In realiteit kwam er eerst een verval. De tot een gezamenlijk eigendom
sociaal experiment dat geen vergelijk in de geschiedenis kende. De
verklaarde industrie kwam tot stilstand, handel werd vervangen door een
communistische partij van bolsjewieken kwam aan de macht door
systeem van rantsoenen, transport functioneerde niet. De steden,
simpele en voor de analfabete meerderheid van de bevolking, toeganke-
vooral Petrograd, hongerden uit. De dichteres Anna Achmatova beschreef
lijke slogans, zoals ‘gelijkheid van alle mensen’, ‘werk voor iedereen’ en
de kenmerken van het ‘nieuwe’ leven: ‘vlektyfus, honger, terechtstellingen,
‘gelijke beloning door gelijke verdeling van maatschappelijke producten’.
donkere flats, vochtig brandhout, onherkenbaar opgezwollen mensen’.
Vanaf nu behoorde alles toe aan de arbeiders: grond - voor de boeren,
En dat was slechts het begin. Binnen een jaar na de revolutie werd het
fabrieken - voor de fabrieksarbeiders. Alle vormen van privé eigendom
land verscheurd door een wrede volksoorlog, die mensen gewend
werden afgeschaft als criminele en verwerpelijke overblijfselen van een
maakte aan dood en geweld en ze verwilderde tot het uiterste.
kapitalistische maatschappij.
Dit programma zorgde voor een totale afbreking van de eeuwenoude
Muziek in dienst van revolutie en volk
levenswijze in Rusland. De dichter Aleksandr Blok schreef enkele maanden
Terwijl de oude wereld verging, hoopten de idealistische kunstenaars
na de revolutie in zijn dagboek: ‘Wat is er bedacht? Alles veranderen. Zó
op een spoedige herrijzenis van een nieuw Rusland, volgebouwd met
maken dat alles nieuw wordt; dat ons leugenachtige, vervelende, vieze,
‘steden als bloeiende tuinen’ waar gelukkige, goed opgeleide en
lelijke leven een rechtvaardig, schoon, vrolijk en mooi leven wordt’.
opgevoede mensen woonden.
66 januari|februari 2011 • deKlank
artikel
© Boris Mikhailovich Kustodiev (1878–1927), olie op canvas, 1920. The Tretyakov Gallery
Genieten van kunst
stond niet op het
programma van het
nieuwe beleid
Bolsjewiek
werd onderwezen, welke muziek er in de concertzalen klonk, welke
de revolutie geformuleerde theorie stelde deze ‘op kameraadschap’
opera’s werden gezongen en wie benoemd mocht worden tot professor
gebaseerde cultuur tegenover de bestaande individualistische cultuur
of directeur van een conservatorium.
van bourgeoisie. De nieuwe Sovjet cultuur moest ‘een wapen in het
Om Loenatsjarski recht te doen moet wel gezegd worden dat hij
organiseren van massa’ worden.
tijdens zijn elf dienstjaren, persoonlijk, rantsoenen, brandhout en
In november 1917 werd de Staatscommissie (later commissariaat
kledingbonnen voor kunstenaars regelde, de met sluiting bedreigde
Narcompros) voor Verlichting opgericht, een staats muziekorganisatie
bibliotheken en theaters probeerde te redden en de papieren van de
onder leiding van de theatercriticus en toneelschrijver Anatoli Loenatsjarski
naar het Westen vertrekkende musici ondertekende. Opmerkelijk
(1875-1933). De muziekafdeling van Narcompros, MUZO, regelde het
waren de gevolgen van zijn persoonlijke muzieksmaak. Hij hield van
muziekleven in Rusland en sinds 1922 in de gehele USSR. Net als in de
Beethoven, Wagner, Rimski-Korsakov en Skrjabin. In de muziek van
economie werd de supergecentraliseerde leiding en de bijbehorende
deze laatste hoorde Loenotsjarski de profetie van revolutie. Dankzij
bureaucratie vanaf het begin het kenmerk van het kunstbeleid. Het was
hem werd Skrjabin de meest uitgevoerde componist van de eerste
aan MUZO om te beslissen waar muziekscholen open gingen, wat er
jaren na de revolutie.
▲
De nieuwe staat had behoefte aan proletarische cultuur. Een nog voor
januari|februari 2011 • deKlank 67
artikel
Ruslands twintigste eeuw in vogelvlucht
• Rusland werd eeuwenlang geregeerd door strenge Tsarenregimes, waartegen in 1825 en 1905 al opstanden plaats vonden. Het Russische volk leefde onder slechte
economische omstandigheden.
• In 1914 raakt het land onvoorbereid betrokken bij de Eerste Wereldoorlog. Rusland beschikt over buitengewoon veel mankracht, maar ontbeert de industriële middelen
om de oorlog te kunnen winnen. Dat leidt tot nog meer ontevredenheid onder het volk en de revolte was het gevolg: in 1917 vinden twee revoluties plaats die leiden tot
het oprichten van de USSR (Unie van Socialistische Sovjet Republieken), de Sovjet-unie. Samen vormen de Februari- en Oktoberrevolutie de Russische Revolutie.
• Met de Februarirevolutie wordt de Tsarenmonarchie omvergeworpen: in Petrograd gaan op 23 februari 90.000 mensen de straat op. Het leger, dat de opstand moet
neerslaan, kiest op 27 februari de kant van het volk en de revolutie is een feit. Overal in het land worden sovjets opgericht. Maar het volk wil radicalere hervormingen.
Tijdens de julidagen proberen arbeiders de macht te grijpen. De Voorlopige regering onder Prins Lvov weet zich echter staande te houden en Lenin vlucht.
• De tweede revolutie is georganiseerd door Lenin en zijn bolsjewistische partij. In de nacht van 24 op 25 oktober 1917 bestormen (en plunderen) soldaten én burgers
het Winterpaleis (zie pagina 66 tweede foto van links en pagina 69 schilderij van Ivan Vladimirov). Op 25 oktober kondigt Trotski het einde van de Voorlopige regering
aan. Direct herverdeelt Lenin het land en voert de revolutie door op alle mogelijke vlakken binnen de samenleving.
• In 1918 wordt de vrede van Berst-Litowsk getekend. Datzelfde jaar nog breekt een burgeroorlog uit tussen het Rode Leger en de Witten, waarin de Roden in juli de
Romanov-Tsarenfamilie vermoorden. Na drie jaar hevige strijd overwinnen de Roden in 1921 en Lenin introduceert de Nieuwe Economische Politiek, die privé-ondernemingen minimaal toelaat. Lenin overlijdt in 1924 en Trotski wordt buitenspel gezet door de rivalen Stalin, Kamenev en Zinoviv.
• In 1928 komt Jozef Stalin als sterkste van de drie uit de bus en leidt de Sovjet-unie tot zijn dood in 1953. Zijn dictatoriale regime kost naar schatting 20 tot 42,7 miljoen
mensen het leven tijdens hongersnoden, deportaties, politieke zuivering en de Tweede Wereldoorlog. Maar ook versnelt de industrialisatie van de Sovjet-unie, hij
bestrijdt succesvol het analfabetisme en verzorgt de elektrificatie van zijn land. Daardoor groeit het land uit van een achtergebleven boerenmaatschappij tot een
wereldmacht en is Stalin als ‘Vader der Volkeren’ populair onder het volk.
• Vanaf 1956 hekelt opvolger Nikita Chroesjtsjov Stalins persoon en optreden in het openbaar en zet daarmee de destalinisatie in. Chroesjtsjov wordt in 1964 afgezet en
opgevolgd door Leonid Brezjnev, leider tot zijn dood in 1982. Hem wordt corruptie en nepotisme verweten. Joeri Andropov, Konstantin Tsjernenko en Michail
Gorbatsjov zijn de laatste partijleiders van de Sovjet-unie. Na de Glasnost en Perestrojka van laatstgenoemde, komt in 1991 een einde aan de periode vanaf 1917, waarin
het land, geleid door partijleiders, de USSR had gevormd en gaat het verder als Russische Federatie onder staatshoofden Boris Jeltsin, Vladimir Poetin en Dmitri Medvedev.
WEBSITE • www.soviethistory.org
Proletarische kunst
Al enkele maanden na de revolutionaire gebeurtenissen werden de
pleinen van Moskou en Petrogdad het toneel van massale volksvoorstellingen zoals Pantomime van Grote revolutie (1918), III Internationaal
congres (1919), Hymne van bevrijde arbeid en Bestorming van het
Winterpaleis (1920). De levende beelden werden begeleid door live
uitgevoerde revolutionaire liederen, werken van Beethoven, Chopin,
Skrjabin, Moesorgski en Rimski-Korsakov. In 1918 werd het Winterpaleis
in Petrograd de plaats van de eerste Volksconcerten met een klassiek
repertoire. Ze werden steeds geopend met Mozarts Requiem ter
nagedachtenis van de slachtoffers van de Oktoberrevolutie.
Orkesten en operatheaters kregen met nieuw publiek te maken dat nog
moest leren het ‘vermaak der exploitatoren’ te waarderen. De regisseur
Konstantin Stanislavski herinnerde zich dat het publiek (hij noemde
het ‘Neanderthalers in kunst’) alles geleerd moest worden: ‘stil zitten, niet
praten, op tijd gaan zitten, niet roken, geen noten knagen, petjes afdoen’.
acceptabEle werken, componisten en musici
Intussen braken de MUZO functionarissen hun hoofd over de vraag
welke klassieke werken geschikt waren voor een nieuwe luisteraar en
toeschouwer. Muziek werd geacht mensen in revolutionaire geest op te
voeden. Het genieten van kunst stond niet op het programma van het
nieuwe beleid. Opera zorgde voor de meeste problemen. Er werden
lijsten met acceptabele en met niet geschikte werken gemaakt. Tot de
eersten rekende men Boris Godoenov van Moesorgski als voorbeeld van
volksdrama, Rimski-Korsakovs De gouden haan, vanwege de kritiek op
tsarisme en opvallend genoeg Die Meistersinger von Nürnberg van
Wagner, waarschijnlijk vanwege de werkzaamheden van zijn personages,
68 januari|februari 2011 • deKlank
Sjotakovitsj in brandweeruniform op de blokkades van Leningrad, 1941
Sjostakovitsj over revolutie, Sovjet-unie en het Stalinisme
[...] Dmitri Sjostakovitsj is de omstreden Russische componist die in 1979, vier
jaar na zijn dood, een totaal ander imago kreeg dankzij het boek Testimony
(‘Getuigenis’) van de musicoloog Salomon Volkov (1944). Het in Amerika
uitgegeven boek heeft als ondertitel ‘De memoires van Dmitri Sjostakovitsj’ en
werd gepresenteerd als een ‘autobiografie’ van Sjostakovitsj. Die werd op basis
van veel gesprekken opgetekend door Volkov en zou uit de Sovjet-unie worden
gesmokkeld om pas na de dood van Sjostakovitsj te worden gepubliceerd. In
Testimony blijkt Sjostakovitsj een cynische en verbitterde man, die afrekent met
het stalinisme en het communisme, het Sovjet-systeem dat hij tegen zijn eigen
geweten in heeft moeten dienen.
... lees verder in het artikel van Kasper Jansen voor NRC van 2 mei 2006 op
www.nrc.nl/service/aanbiedingen/article1679255.ece/Twee_Sjostakovitsjen
en lees meer in een artikel van Tom Claerhout voor Neo-Humanisme, nummer 3,
jaargang 68 op www.liberales.be/figuren/sjostakovitsj
BOEK • Theodore van Houten, Dmitri Sjostakovitsj 1906-1975, een leven in angst,
Uitgeverij Van Gruting, 2006, isbn 90 75879 326
© Ivan Vladimirov
© Vladimir Lyubimov
© Vladimir Serov
© Pavel Sokolov-Skalya
artikel
ambachtsmensen. Heel twijfelachtig was Tsjakovski’s Jevgeni Onegin
stoïcijns hij zijn ‘kruis’ van boegbeeld van de Sovjet-muziek droeg. Hij
want het bezong het leven van landheren. Sommige opera’s kregen zelfs
accepteerde de tijd en de plaats van zijn leven en verwerkte de
nieuwe aangepaste teksten zoals De Hugenoten van Meyerbeer overkwam.
gebeurtenissen in muziek zoals hij ze dat op dit moment beleefde.
Een nog grotere zorg vormden musici en componisten. De eigen
Want tijden worden niet door de mens gekozen, ze worden geleefd. ■
specialisten van de ‘juiste’ proletarische afkomst waren nog niet
‘beschikbaar’. De oude garde componisten, pianisten, violisten, zangers,
orkestmusici, dirigenten, muziekuitgevers en impresario’s gingen weg.
Meteen na de revolutie vertrok Sergei Rachmaninov, een jaar later, na
voltooiing van zijn Klassieke symfonie en het Eerste vioolconcert, tevergeefs
gewacht hebbend op de première van het laatste werk, ook Sergei
Prokofjev. Iedereen verliet Rusland met pijn in het hart, maar vond het
niet mogelijk om te blijven. De componist Aleksandr Gretsjaninov
herinnerde zich later: ‘De beelden van de vreselijke tijd staan nog steeds
voor mijn ogen. De periode van ons toenmalige ellendige bestaan kon
niet eens leven genoemd worden’. Het vonnis van de componist Nikolaj
Roslavets luidde: ‘Voor de nog niet sterke, nog niet diep gewortelde
Russische muzikale cultuur betekende Oktober de volledige vernietiging’.
De muzikale herinneringen over het jaar 1917
Voor de jonge componisten die, zoals Dmitri Sjostakovitsj, opgegroeid
waren in de Sovjet tijd, vormde het revolutionaire verleden een preludium
van het nieuw leven. Net als John Reed in zijn boek geloofden ze dat het
jaar 1917 de weg van ‘een donker verleden naar een verlichte toekomst’
opende. Het kon ook niet anders zijn: de musici van de jaren ‘20 hadden
nooit iets anders meegemaakt dan partijcongressen, paraden, rapporten
over steeds groeiende prestaties van de Sovjet industrie, landbouw en
kunst. Ze waren gewend aan de bemoeienis van de staat en aan de
zogenaamde ideologische begeleiding van het artistieke proces.
Het idee van een symfonisch werk voor het tienjarig jubileum van de
revolutie werd aan Dmitri Sjostakovitsj voorgesteld door de propaganda
afdeling van de staatsmuziekuitgeverij. De twintigjarige Sjostakovitsj zag
de bestelling als een grote eer en teken van officiële erkenning. Zijn Tweede
symfonie werd een enthousiaste hulde aan ‘Oktober, Commune en Lenin’.
In 1961 werden door Dmitri Sjostakovitsj de herinneringen aan het
revolutionaire jaar 1917 opgehaald in vier thematische delen (Revolutionair
Petrograd, Razliv, Aurora en Dageraad der mensheid) van de Twaalfde
symfonie. Deze was een muzikale bijdrage aan de opening van het
tweeëntwintigste Partijcongres.
Tussen de twee symfonieën ligt een heel leven met angsten voor
repressies, tragische berichten over terechtgestelde vrienden en
Woordenlijst van de Russische Revolutie 1917
Lenin, Vladimir Iljitsj Oeljanov (1870-1924): Revolutionair en Russisch
politicus, leider van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij. Stichter en
leider van de bolsjewistische partij en leider van de Russische Revolutie.
Prins Lvov, Georgi Jevgenjevitsj (1861-1925): Werd onmiddellijk na de Februarirevolutie minister-president en minister van binnenlandse zaken van de Voorlopige Regering. Was overtuigd democraat: hij meende dat alle problemen van
Rusland via parlementaire weg konden worden opgelost. Dit bleek een illusie.
Na de julicrisis trad hij af. Eind 1918 werd Lvov door de bolsjewieken gevangen
genomen. Hij wist te ontsnappen naar de USA, waar hij zich inspande om
fondsen te werven voor de Witten; later vestigde hij zich in Parijs.
Bolsjewieken, ‘Rode leger’: De bolsjewistische partij was aanvankelijk een
fractie van de Russische Sociaal-Democratische Arbeiderspartij en werd door
Lenin opgericht in 1903. Hij was er ook de leider van. De fractie werd een
onafhankelijke partij in 1912. In naam van de Sovjets nam de partij in oktober
1917 de macht over. In 1922 werd de bolsjewistische partij omgedoopt tot de
Communistische Partij van de Sovjet-unie.
Mensjewieken, ‘Witte leger’: Een andere fractie van de Russische SociaalDemocratische Arbeiderspartij. Aanhangers vertegenwoordigden de sociaaldemocratische tendens binnen de partij en verzetten zich tegen de bolsjewieken.
Sovjet: Het Russische woord ‘sovjet’ betekent ‘raad’. Het woord verschijnt
voor het eerst in 1905. De sovjets van arbeiders, boeren en soldaten liggen
aan de basis van de Oktoberrevolutie en vormden gezamenlijk de Sovjet-unie.
Oktober of november?: De Oktoberrevolutie vond eigenlijk in november
plaats. De toenmalige Russische kalender baseerde zich nog op de Juliaanse
tijdrekening die 13 dagen vertraging had op (onze) Gregoriaanse kalender.
De gebeurtenissen van 25 oktober speelden zich dus eigenlijk af op 7 november.
Petrograd, Leningrad of Sint Petersburg?: Sint Petersburg werd op 27 mei
1703 gesticht door Peter de Grote om de oude, door Ivan de Verschrikkelijke
ontvolkte, hanzestad Novgorod als ‘venster op het Westen’ te vervangen, en
werd de hoofdstad van Rusland. Tijdens de Eerste Wereldoorlog wilde Leon
Trotski, na de wapenstilstand van 15 december 1917 onderhandelaar namens
de Russische regering tussen de Centralen (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije,
Bulgarije en het Ottomaanse Rijk) en Rusland, niet toegeven aan de eisen van
de Duitsers. Na 9 februari 1918 zette het Duitse leger de opmars richting
Rusland voort en stuurde een zeevloot en landtroepen. Rusland capituleerde
en op 3 maart 1918 werd de vrede van Brest-Litovsk getekend. De Communisten, nieuw aan de macht gekomen, besloten om van Moskou de nieuwe
hoofdstad te maken. Sint Petersburg heette van 1914 tot 1924 Petrograd en
kreeg in 1924 de naam Leningrad, als eerbetoon aan de overleden leider. Op
6 september 1991 krijgt Leningrad, na een referendum, zijn oude naam terug
van vóór 1914: Sint Petersburg. De omringende oblast bleef Leningrad heten.
ideologische aanvallen in de pers. Sjostakovitsj ontwikkelde een eigen
verdedigingsmechanisme: uiterlijk onbewogen nam hij deel aan
rituelen van het officiële Sovjet muziekleven zodat hij met rust gelaten
werd om te componeren. Pas uit recente publicaties weten we hoe
Rond het jaar 1917 • 20, 22 en 23 januar 2011 • pagina 42
januari|februari 2011 • deKlank 69