Ego dei gratia Flandria comitissa : op zoek naar de

Ego dei gratia Flandria comitissa : op zoek naar de
machtsmogelijkheden van de gravinnen van Vlaanderen in
de XII eeuw.
Een genderstudie aan de hand van de diplomatische discoursanalyse.
Tine Verhaeghe
Promotor: Prof. dr. Filip Van Tricht
Commissarissen: Dr. Xavier Baecke en Dr. Lisa Demets
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis
Academiejaar 2013 - 2014
2
Verklaring
De auteur en de promotor(en) geven de toelating deze studie als geheel voor consultatie
beschikbaar te stellen voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen
van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk
te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie.
Het auteursrecht betreffende de gegevens vermeld in deze studie berust bij de promotor(en).
Het auteursrecht beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek van het
onderwerp heeft benaderd en neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het
oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde studies en eventueel bijhorende
documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur en de promotor(en) zijn niet
verantwoordelijk voor de behandelingen en eventuele doseringen die in deze studie geciteerd
en beschreven zijn.
3
4
WOORD VOORAF
Het dankwoord is het onderdeel van de thesis dat het meest gelezen wordt. Het is namelijk het deel
dat vooraan de scriptie staat, het is vaak kort en bondig en mensen lezen het in de hoop dat ze erin
vermeld staan.
Verder is het dankwoord het stukje tekst dat geschreven wordt op het moment dat de scriptie af is,
het moment van opluchting dat het je gelukt is en het moment dat je beseft dat er heel wat mensen
je gedurende die periode gesteund hebben.
Allereerst wil ik dan ook mijn promotor prof. Van Tricht bedanken die mij gedurende twee jaar, voor
zowel mijn bachelorpaper als mijn masterscriptie, uitstekeng heeft weten te begeleiden.
Ik wil ook prof. De Paermentier bedanken die mijn interesse in gendergeschiedenis én zelfs in de
oorkondeleer heeft aangewakkerd.
Ook mijn ouders en mijn tante kunnen niet in het dankwoord ontbreken. Zij hebben me de
mogelijkheid geboden om deze boeiende studie te volgen. En bovendien zijn ze me ook steeds
onvoorwaardelijk blijven steunen gedurende mijn opleiding.
Last but not least wil ik Kaia bedanken voor haar medeleven en enthousiasme, maar eveneens voor
het nalezen van mijn thesis op taal- en spelfouten.
5
6
Inhoudstafel
Woord vooraf ..................................................................................................................................... 5
Inleiding ........................................................................................................................................... 11
Hoofdstuk I: Theoretisch Kader ........................................................................................................ 15
1. Historiografisch overzicht ....................................................................................................... 15
2. Gender, macht en autoriteit: conceptualisering van de gebruikte terminologie....................... 19
2.1. Gender ................................................................................................................................ 19
2.2. Macht en autoriteit .............................................................................................................. 20
2.3. De vrouw als historische actor ............................................................................................. 22
3. Methodologie ......................................................................................................................... 26
3.1. Bronnenpakket .................................................................................................................... 26
3.1.1. Bronnenproblematiek .................................................................................................. 26
3.1.2. Diplomata Belgica......................................................................................................... 27
3.2. Oorkonden: een geschreven machtsinstrument? ................................................................. 28
3.2.1. Wat zijn oorkonden? .................................................................................................... 28
3.2.2. Welke onderdelen zijn er? ............................................................................................ 29
3.2.3. Wie spelen er een rol?.................................................................................................. 32
3.2.4. Soorten oorkonden ...................................................................................................... 33
3.3. Methodologische aanpak ...................................................................................................... 33
3.3.1. Kwantitatief onderzoek ................................................................................................ 34
3.3.2. Kwalitatief onderzoek................................................................................................... 34
Hoofdstuk II: Historisch Kader .......................................................................................................... 37
1. Politieke geschiedenis ............................................................................................................. 37
1.1. Algemeen overzicht ............................................................................................................. 37
1.2. Naar een welvarend en ‘autonoom’ graafschap .................................................................. 38
1.3. Crisisperiode ....................................................................................................................... 39
1.4. Periode van herstel .............................................................................................................. 41
1.5. Een vrouwelijke erfgenaam .................................................................................................. 42
2. Religieuze geschiedenis........................................................................................................... 43
2.1. Algemeen overzicht ............................................................................................................. 43
2.2. De hervormingsbeweging van Cluny .................................................................................... 43
2.3. De hervormingsbeweging van Cîteaux ................................................................................. 44
2.4. Verdere ontwikkelingen ....................................................................................................... 44
7
2.5. Geestelijke ridderordes ........................................................................................................ 45
2.6. Problematiek rond het bisdom Kamerijk .............................................................................. 46
3. Administratieve geschiedenis: Kanselarijwerking .................................................................... 48
3.1. Algemeen overzicht ............................................................................................................. 48
3.2. Opkomst territoriale kanselarijen......................................................................................... 48
3.3. Kanselarijwerking: Graafschap Vlaanderen .......................................................................... 49
4. Gevolgen voor de gravinnen ................................................................................................... 52
4.1. De kruistochten ................................................................................................................... 52
4.2. Stabiliteit en georganiseerde administratie .......................................................................... 54
Hoofdstuk III: Kwantitatief onderoek ............................................................................................... 55
1. (Mede-)oorkonderschap ......................................................................................................... 55
1.1. Clementia van Bourgondië ................................................................................................... 56
1.2. Sybilla van Anjou ................................................................................................................. 59
1.3. Mathilde van Portugal.......................................................................................................... 61
1.4. Margaretha van de Elzas ...................................................................................................... 63
2. Benificiarissen: De begunstigden............................................................................................. 65
2.1. Doarium of weduwgoed....................................................................................................... 65
2.2. Religieuze patronage ........................................................................................................... 67
2.3. Clementia van Bourgondië .................................................................................................... 68
2.4. Sybilla van Anjou ................................................................................................................. 72
2.5. Mathilde van Portugal.......................................................................................................... 76
2.6. Margaretha van de Elzas ...................................................................................................... 80
Hoofdstuk III: Kwalitatief onderoek ................................................................................................. 85
1. Functie en aard van de oorkonden .......................................................................................... 85
1.1. Clementia van Bourgondië ................................................................................................... 87
1.2. Sybilla van Anjou ................................................................................................................. 89
1.3. Mathilde van Portugal.......................................................................................................... 92
1.4. Margaretha van de Elzas ...................................................................................................... 94
1.5. Schenkingen ......................................................................................................................... 96
2. Intitulatio................................................................................................................................ 98
2.1. Clementia van Bourgondië .................................................................................................. 100
2.1.1. Samen met echtgenoot .............................................................................................. 100
2.1.2. In eigen naam tijdens het leven van Robrecht en als weduwe .................................... 100
2.1.3. Samen met haar zoon Boudewijn ............................................................................... 102
2.1.4. Gehuwd met Godfried I van Leuven............................................................................ 104
2.2. Sybilla van Anjou ............................................................................................................... 106
8
2.2.1. Samen met echtgenoot .............................................................................................. 106
2.2.2. Samen met haar zonen ............................................................................................... 107
2.2.3. Alleen ......................................................................................................................... 108
2.3. Mathilde van Portugal ........................................................................................................ 110
2.3.1. Samen met echtgenoot .............................................................................................. 110
2.3.2. Tijdens haar regentschap............................................................................................ 110
2.3.3. Ronde het overlijden van Filips ................................................................................... 112
2.3.4. Als hertogin van Bourgondië....................................................................................... 113
2.3.5. Mathilde alleen .......................................................................................................... 113
2.4. Margaretha van de Elzas ..................................................................................................... 120
2.4.1. Overdracht van de macht ........................................................................................... 120
2.4.2. Gravin van Vlaanderen: samen met haar echtgenoot ................................................. 120
2.4.3. Alleen als gravin van Vlaanderen ................................................................................ 121
3. Medezeggenschap ................................................................................................................ 123
3.1. Clementia van Bourgondië ................................................................................................. 124
3.2. Sybilla van Anjou ............................................................................................................... 128
3.3. Mathilde van Portugal........................................................................................................ 130
3.4. Margaretha van de Elzas .................................................................................................... 132
Besluit ............................................................................................................................................ 135
Bibliografie ..................................................................................................................................... 139
9
10
INLEIDING
Als men op zoek gaat naar werken over het graafschap Vlaanderen tijdens de XII eeuw botst men vaak
op studies over de bloei van het religieuze leven, de opbouw van een sterk politiek en administratief
apparaat en de mannelijke heldhaftigheid tijdens de kruistochten. Over het lot van de vrouwen, die
weliswaar ook deel hebben uitgemaakt van deze ontwikkelingen, wordt er amper een woord gerept.
Het ‘mannelijke’ beeld van de middeleeuwse samenleving is het resultaat van het gebruikte
bronnenmateriaal dat voornamelijk geschreven werd door mannelijke chroniqueurs die een
traditionele rolverdeling voorop stelden, waarbij er geen plaats was voor vrouwen op het publieke
toneel. Daarnaast bestond ook tot voor kort de contemporaine geschiedschrijving uit werken
grotendeels opgesteld door mannelijke historici, die het belang van vrouwen miskenden.
De tweede feministische golf (late jaren 1960) heeft ervoor gezorgd dat vrouwen terug in de
geschiedenis werden geschreven en dat er zelfs een academisch studieveld ‘vrouwengeschiedenis’
ontstond. Om af te stappen van het te geïsoleerde karakter van de vrouwengeschiedenis, zou midden
jaren 1980, maar vooral vanaf de jaren 1990, de gendergeschiedenis opkomen. De nadruk lag hierdoor
niet meer uitsluitend op de vrouw, maar op de relaties tussen mannen en vrouwen en de
genderconstructies op basis van hun ervaringen.
Tegenwoordig is er dan ook al heel wat meer onderzoek gedaan naar de plaats van de vrouw in de
middeleeuwse samenleving. Wat echter opvalt is dat heel wat historici pogen een verhaal te schrijven
over ingrijpende veranderingen. ‘Verandering’ is namelijk een centrale term in de geschiedschrijving.
Het is de taak van historici om op zoek gaan naar opmerkelijke gebeurtenissen die het verloop van de
geschiedenis hebben doen kantelen. Dit hoeft niet enkel vooruitgang te zijn, ook verhalen over
achteruitgang en verval zijn veelvuldig geschreven.
G. Duby veronderstelde zo onder meer een radicale verandering van de sociaal-politieke situatie in de
periode na het cesuurjaar 1000, voornamelijk in de familiestructuur, erfopvolgingsgewoonten en
huwelijkswetten. In deze periode zou de patrilineaire primogenituur voorop komen te staan. Hierbij
gaf men de voorkeur aan de oudste zoon om de volledige erfenis te krijgen om zo het
familiepatrimonium te beschermen tegen fragmentatie. Hierbij vermoedde hij dus een sterke daling
van de toegang voor vrouwen tot land en politieke autoriteit. 1
Een decennium na het doctoraatswerk van Duby verschijnt ook het werk van Facinger waarin de
Capetingische koninginnen centraal staan. Ook zij ziet midden XI eeuw een verandering in negatieve
lijn voor de publieke activiteiten van vrouwen. Ze koppelt dit aan de uitbreiding van het
bestuursapparaat en de toenemende centralisatie van de macht van de vorst. Hierdoor werd het
1
DUBY (G.). La société aux XIe et XIIe siècles dans la région mâconnaise. Parijs, Colin, 1953, 688 p.
DUBY (G.), The Chivalrous Society, Berkeley, University of California Press, 1977, 246 p. (ed. C. Postan)
11
koningschap steeds meer een publieke functie, waardoor de voorheen vage grenzen tussen de
publieke en private sfeer steeds strikter werden. De vorstelijke macht en autoriteit werd steeds meer
in één persoon geconcentreerd en de vrouw werd volledig teruggedrongen tot de private sfeer. 2
In de jaren ’70-’80 van de XX eeuw kwam er veel navolging op het gedachtengoed van negatieve
verandering gevormd door G. Duby en M. Facinger.
In navolging van Duby gaf ook P. Godding aan dat, bij het begin van de XI eeuw, leengoederen zowel
in de Lage Landen als in het Noorden van Frankrijk intact werden gehouden en volledig werden
doorgegeven aan de oudste zoon. 3 J. Martindale dateerde de opkomst van de primogenituur later,
namelijk in de XII eeuw. Familiestructuren veranderden volgens haar omdat de voorheen vloeiende
dynastieke strategieën vervangen werden door meer rigide richtlijnen die het intact houden van het
grondgebied, en de daaraan gekoppelde macht, voorschreven.4
Suzanne Wemple en Jo Ann McNamara komen eveneens tot de conclusie van een radiale negatieve
verandering van de situatie van vrouwen vanaf de XI en XII eeuw. Dit door de invoering van de
primogenituur, de opkomst van het celibaat en het vervangen van de bruidsgift door een weduwgift
(waardoor de vrouw enkel nog kon genieten van het vruchtgebruik op het bezit na het overlijden van
haar echtgenoot). Boven dit alles was volgens hun, net zoals M. Facinger, de toenemende
centralisering en de grotere afbakening tussen het publieke en private toneel, de reden voor het
dalende belang van de adellijke vrouwen.5
Niet alle studies over de middeleeuwen zien een achteruitgang voor de status en situatie van vrouwen.
Ook L. Bitel spreekt over veranderingen waarbij de macht steeds meer gecentraliseerd werd in de XI
eeuw. Ze zag dit echter niet als een negatieve evolutie, maar benadrukte net dat dit mogelijkheden
bood voor vrouwen. Zoals ze zelf zegt: “Women's full realization of the potential of royal wifedom and
motherhood became possible only when early medieval tribal kingdoms developed into the expanding,
centralized, proto-national units of later Europe.” Pas vanaf dan werden vrouwen officieel als
koninginnen en regentessen aanzien en niet meer enkel ‘de vrouw van de koning’, waardoor ze ook de
mogelijkheid kregen om formeel op te treden op het publieke toneel.6
Ook Th. de Hemptinne geeft, weliswaar minder uitgesproken, veranderingen in de positieve lijn weer.
De kruistochten zouden voor een zelfbewustzijn hebben gezorgd bij de gravinnen van Vlaanderen, een
zelfbewustzijn dat nooit tot ontplooiing had kunnen komen zonder de kruistochtsituatie. Ze ziet dit
echter niet als een vooruitgang die blijft aanhouden, de gravinnen gaven namelijk hun publieke macht
2
M. Facinger, “A study of medieval queenship: Capetian France, 987-1237”. In: Studies in Medieval and
Renaissance History, 5 (1968), pp. 46-47.
3
P. Godding, Le droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12e au 18e siècle, Brussel, Académie royale de
Belgique, 1987, pp. 20-23.
4
J. Martingdale, “The French Aristocracy in the Early Middle Ages: a Reappraisal.” in: Past and Present, 75
(1977), pp. 42-45.
5
J.A. McNamara en S. Wemple, “Power of Women through the Family in Medieval Europe.” in: M. Erler en M.
Kowaleski, Women and power in the Middle Ages, Athene, University of Georgia Press, 1988, pp. 126-138.
6
L.M. Bitel, Women in Early Medieval Europe, 400-1100. Cambridge, Cambridge University Press, 2002, pp.
284-285.
12
terug af bij terugkomst van hun echtgenoten, al bleven ze wel een invloed uitoefenen bij het uitvoeren
van religieuze schenkingen.7
Verandering, of het nu in de positieve of negatieve zin is, vormt dus een aantrekkelijk vertrekpunt,
maar het is niet het enige verhaal dat geschreven kan worden.
Rond de jaren 1930 begon de Annales-school met onder andere F. Braudel de nadruk te leggen op
continuïteit, namelijk de structurele continuïteiten van de samenleving, economie en geografie.8 Deze
nadruk op continuïteit zou ook naar het einde van de XX eeuw toe doorsijpelen in andere onderdelen
van de geschiedschrijving, zo ook in de vrouwen- en gendergeschiedenis. J. Bennett zocht een
tussenweg tussen de expliciete veranderingen en de ahistorische continuïteiten. Hierbij poneerde ze
een ‘patriarchal equilibrium’ waarbij, ondanks de vele veranderingen in de ervaringen van vrouwen in
de afgelopen eeuwen, de status van vrouwen ten opzichte van die van mannen opmerkelijk
onveranderd gebleven is. 9
K. LoPrete bouwde op basis hiervan haar kritiek op tegen G. Duby. Ze kon in haar onderzoek
concluderen dat verandering na het jaar 1000 overdreven was. Erfopvolgingswetten en
huwelijkswetten zouden dan wel veranderd zijn, maar dat betekende niet dat de familiestructuur en
hierbij aansluitend de gendersituatie fundamenteel veranderd was. 10
Er moet opgelet worden om traditionele cesuren (zoals het jaar 1000) en ingrijpende evenementen
(zoals de kruistochten) te aanzien als determinerend voor de situatie van vrouwen.
In het onderzoek zal er rekening gehouden worden met continuïteit of toch voornamelijk met het feit
dat verandering - namelijk de grotere centralisering (politiek, economisch en administratief), de
veranderende erfopvolgingswetten en huwelijkswetten, en de aanpassingen ten gevolge van de
kruistochten - niet steeds tot transformatie hoeft te leiden.11 Hierbij kom ik tot volgende
onderzoeksvraag:
In hoeverre droegen de veranderingen naar aanloop en ten tijde van de XII eeuw nieuwe
opportuniteiten of net beperkingen met zich mee voor de gravinnen van Vlaanderen in die periode en
in welke mate zorgde dit dan ook voor transformatie naar een nieuwe gendersituatie?
7
Th. de Hemptinne, “De Gravinnen van Vlaanderen in de 12de eeuw”, in: Spiegel Historiael: Maandblad voor
Geschiedenis en Archeologie, 15(1980), p. 452.
8
BRAUDEL (F.). Civilisation matérielle, économie et capitalisme (XVe-XVIIIe siècle). Parijs, Colin, 1967, 463 p.
BRAUDEL (F.). La Méditerranée et le monde méditerranéen à l'époque de Philippe II. Parijs, Colin, 1949, 1160 p.
In zijn werken poogt Braudel steeds aan te tonen dat de enorme wisselvalligheden op korte termijn, amper
voor verandering zorgen over de historische langere termijn.
9
J. Bennett, History Matters: Patriarchy and the Challenge of Feminism, Philadelphia, University of
Pennsylvania Press, 2007, p.61.
10
K.A. LoPrete, “Women, Gender and Lordship in France, c. 1050-1250”, in: History Compass, 5 (2007), 6, p.
1931.
11
J. Bennett, op. cit, p. 76.
13
In deze scriptie is het dus de bedoeling om een genderstudie te maken over de rol of eerder de
mogelijkheden van de gravinnen van Vlaanderen/Henegouwen in de XII eeuw, met name Clementia
van Bourgondië, Sybille van Anjou, Mathilde van Portugal en Margaretha van de Elzas.
De XII eeuw is een periode waaraan reeds veranderingen in de erfopvolging (primogenituur) en
huwelijksstructuur (grotere nadruk op het doarium i.p.v. de bruidsschat) vooraf zijn gegaan. Het is
eveneens de periode van de verdere centralisatie zowel op politiek, economisch als administratief vlak
en de periode waarin er meermaals wordt opgeroepen tot een heilige oorlog. Deze kruistochten
waren echter geen puur militaire expedities, maar hadden ook een invloed op de dagdagelijkse
werking van de maatschappij. Ook al gingen er heel wat vrouwen mee op kruistocht, het valt niet te
ontkennen dat er voornamelijk een groot aantal mannelijke deelnemers was en dit zeker na de
professionalisering van het kruistochtleger door paus Innocentius III.12 Veel vrouwen, waaronder dus
ook adellijke vrouwen, bleven op het thuisfront achter. Zij moesten het machtsvacuüm, die de
kruisvaarders hadden achtergelaten, vullen.
Om tot een volledige genderanalyse te komen zullen er enkele deelvragen worden uitgestippeld om
tot een gerichte conclusie te komen.
 Hebben de veranderingen geleid tot een intensievere betrokkenheid voor de gravinnen bij de
beoorkondening en bleef dit dan ook gelden?
Allereerst moet hierbij gekeken worden of vrouwen nog steeds toegang hadden tot het publiek
toneel. Daarnaast moet worden nagegaan of men reeds voordien in dergelijke mate deelnam
aan het bestuur of dat de frequentie in de berokkenheid veranderd was. Indien bv. de
afwezigheid van hun echtgenoot nieuwe mogelijkheden bood, is het van belang om te kijken
of ze ook nog van toepassing waren na zijn terugkeer. Indien men deze mogelijke
opportuniteiten grotendeels kon behouden, kan dit een aanduiding zijn dat ze wel degelijk iets
hadden gewonnen van deze situatie.
 Hoe vulde men deze mogelijke nieuwe opportuniteiten in?
Hierbij zal er, aan de hand van diplomatieke bronnen, worden nagegaan hoe actief de
gravinnen waren in de beoorkonding en welke thema’s er aan bod kwamen. Zo kan worden
gekeken met welke beleidskeuzes ze zich bezig hielden.
 Hadden deze gravinnen naast autoriteit ook macht?
Het is van belang te kijken of vrouwen naast autoriteit ook werkelijk iets te zeggen hadden om
zo het beleid naar hun hand te zetten. Er is namelijk een belangrijk verschil tussen beide
concepten, dat nader zal worden toegelicht in het theoretisch kader. Hierbij wordt gekeken of
de kruistochten daar dan in het bijzonder een invloed op hebben gehad.
Uiteindelijk moet aan de hand van deze deelvragen een antwoord komen op de vraag:
Spreken we van een genderevolutie, of was de relatie tussen man en vrouw op zich niet veranderd?
12
J.A. Brundage, “The Crusader’s Wife: A Canonistic Quandary.”, in: Studia Gratiana, 14 (1967), 4, pp. 351-354,
360.
14
Theoretisch kader
1. HISTORIOGRAFISCH OVERZICHT
Alvorens het theoretisch kader te schetsen waarbinnen het onderzoek vorm moet krijgen, is het
opportuun om eerst een kort overzicht te geven van de ontwikkeling van de studies over vrouwen in
de middeleeuwen binnen het genderkader.
Vrouwengeschiedenis ontstond als academisch studieveld tijdens de tweede feministische golf (late
jaren 1960) en bloeide in de jaren 1970. Vrouwen gingen zich keren tegen de ongelijkheden die ze in
hun leven moesten trotseren. Als kon worden aangetoond dat de rol van de vrouw sociaal/cultureel
geconstrueerd was binnen een specifieke historische context en het dus niet een biologisch en
universeel gegeven was, dan zouden ze kunnen aantonen dat het mogelijk is om de plaats van de
vrouw in de samenleving te wijzigen.
Men klaagde het gebrek aan verwijzingen naar vrouwen in de mainstream geschiedenis, waarbinnen
de (blanke, westerse) man aanzien werd als universele agent, aan. Vrouwenhistorici zouden zich dus
vooral gaan concentreren op de vrouw(en) als centraal onderzoeksobject om haar zo terug in de
geschiedenis te schrijven. Dit werd versterkt door de ontwikkelingen in de sociale geschiedenis, die de
geschiedenis van niet-heersende groepen, waaronder vrouwen, wilden herstellen (‘history from
below’). Dergelijke studies, wat vaak 'herstudies' werden genoemd, gingen zeer beschrijvend te werk
en behandelden voornamelijk uitzonderlijke daden van vaak uitzonderlijke vrouwen in de
samenleving. Hierbinnen passen de studies over de zogenaamde ‘heldinnen’ uit de middeleeuwen,
zoals te zien is aan de veelvuldige publicaties van onderzoeken rond Eleonora van Aquitanië.13 Deze
werken gaven slechts een loutere beschrijving van haar persoonlijke carrière, verklaarden niet de
‘waarom’ van haar opmerkelijke daden en plaatsten deze niet verder binnen het groter kader van
‘macht en vorstinnen’. Ook zien we dat de vroegste studie over vrouwen tijdens de kruistochten, nl.
Heroines of the Crusades (1855) van C.A. Bloss14, qua opbouw en onderzoeksmethode sterk in de lijn
ligt van deze studies.
13
KELLY (A.). Eleanor of Aquitaine and the Four Kings. Cambridge, Harvard University Press, 1950, 431 p. ;
MEADE (M.). Eleanor of Aquitaine: A Biography. Londen, Penguin Books, 1977, 389 p. ; PERNOUD (R.). Aliénor
d’Aquitaine. Parijs, Albin Michel, 1965, 294 p. ; WALKER (C.H.). Eleanor of Aquitaine. Michigan, University of
Michigan Press, 1950, 274 p.
14
D. Gerish, “Gender Theory”, in: H.J. Nicholson, ed, Palgrave Advances in the Crusades, Basingstoke, Palgrave
Macmillan, 2005 p. 131.
BLOSS (C.A.). Heroines of the Crusades. New York, Alden & Beardsley, 1855, 496 p.
15
Er zijn in die periode, volgens K. LoPrete, toch twee werken gepubliceerd die innovatief waren door
vorstelijke dames te zien als actieve politieke agencies. J. Dhondt en M. Facinger onderzochten beiden
de machtsmogelijkheden van enkele Capetingische koninginnen in de XI eeuw.15
In zijn ‘Sept femmes et un trio de rois’ besprak J. Dhondt de carrières en huwelijken van de vrouwen
van Robert de Vrome, Hendrik I en Filips I. Hij mocht zich dan wel niet specifiek geconcentreerd hebben
op de opmerkelijke figuren uit deze periode, toch bood ook hij een voornamelijk beschrijvend werk,
waarbij de nadruk van het onderzoek zelf kwam te liggen op de gevoerde huwelijkspolitiek van de
mannen.16
Het werk ‘A study of medieval queenship: Capetain France, 987-1237’ van M. Facinger heeft een
gelijksoortige aanpak. Ze stapte eveneens af van de nadruk gelegd op de bijzondere ‘heldinnen’, maar
daarbij valt ook zij terug op een voornamelijk beschrijvende methode. Anders dan de studie van J.
Dhondt stond niet de huwelijkspolitiek, maar wel de vorstin zelf centraal in het onderzoek. Ze gaf een
overzicht van de Capetingische koninginnen vanaf Adelheid van Aquitanië tot Blanca van Castilië,
waarbij niet enkel de nadruk werd gelegd op de carrières van de dames, maar ze poogde eveneens
een inzicht te geven over het ‘koninginnenschap’ zelf.17
Met uitzondering van deze twee studies, die nog navolging kregen in de werken van Wemple en
McNamara18, en de zogenaamde ‘heldinnenstudies’ werd het thema ‘macht en vrouwen’ amper verder
onderzocht. Laat staan dat er expliciete vermeldingen met betrekking tot vrouwen in de algemene
werken over de middeleeuwen werden opgenomen.
Midden jaren 1980, maar vooral vanaf de jaren 1990, kwam gender op in het verlengde van de
vrouwengeschiedenis en zorgde voor een heropleving van studies die zich concentreren op vrouwen.
De term ‘gender’ bood namelijk een meer neutraal concept ten opzichte van het eerdere ahistorische
concept ‘vrouw’, dat een biologische nuance had.
Binnen de gendergeschiedenis is het de bedoeling om na te gaan wat het betekent om man of vrouw,
mannelijk of vrouwelijk te zijn en gaat men dus de hele maatschappij als onderzoeksobject nemen.
Hierbij stapt men af van het beschrijvende en geïsoleerde karakter van de vrouwengeschiedenis. Men
is geïnteresseerd in de relaties tussen, maar ook in de ideeën over mannen en vrouwen en hoe deze
historisch geconstrueerd zijn en veranderen doorheen de tijd.19 Belangrijk hierbij is dat men ook wou
afstappen van de ideologie van de gescheiden sferen, wat sowieso al problematisch was voor de
15
K. LoPrete, “Historical Ironies and Capetian Women,” in: K. Nolan (ed.), Capetian women, Basingstoke,
Palgrave Macmillan, 2003, p. 272.
16
J. Dhondt, “Sept femmes et un trio de rois,” in: Contributions à l’histoire économique et sociale, 3 (19641965), pp.35-70.
17
M. Facinger, “A study of medieval queenship: Capetian France, 987-1237,” in: Studies in Medieval and
Renaissance History, 5 (1968), pp. 3-48.
18
MCNAMARA (J.A.) EN WEMPLE (S.). “The Power of Women through the Family in Medieval Europe: 5001100”. In: Feminist Studies , 1 (1973), pp. 126-141.
19
S. O. Rose, What is Gender History?, Cambridge, Polity Press, 2010, pp. 1-2.
16
middeleeuwen. Men kwam tot de conclusie dat deze twee sferen niet compleet gescheiden waren,
zodat private familierelaties ook staatszaken konden aanbelangen en omgekeerd. 20
In deze periode wordt het werk van G. Duby, die reeds in zijn doctoraat en eerdere studies aandacht
besteedde aan adellijke vrouwen21, pas echt onder de aandacht gebracht nadat zijn essay ‘Les femme
et le pouvoir aux XIIe siècle naar aanleiding van een conferentie in Cambridge (1991)’ in vertaling
opgenomen werd in het verzamelwerk van T. Bisson. 22 Hij nam een aantal technieken van de Franse
structurele antropologen over, waarbij conceptuele categorieën worden gebruikt om de volledige
samenleving te structureren en te begrijpen. Hierbij structureerde hij de samenleving door deze op te
delen in een private en publieke sfeer, waarbij Duby het domein van de vrouw dan ook volledig in de
private sfeer plaatste omdat ze wegens haar ‘vrouwelijke natuur’ geen publieke macht kon uitoefenen.
Dit essay was dus een bevestiging van wat hij in zijn eerdere werken (zie supra) had geconcludeerd:
vanaf de XI eeuw had de vrouw amper tot geen mogelijkheid meer om legitiem de autoriteit te
verkrijgen.
De reacties die G. Duby heeft opgewekt door zijn structuralistische aanpak die de rol van vrouwen
vanaf de XI eeuw marginaliseerde, heeft tot een enorm aantal vrouwen- en genderstudies geleid.
Studies uit de verzamelwerken van onder meer Th. Evergates, K. Nolan,... deden afstand van het geloof
in een compleet misogynische middeleeuwse samenleving. Aan de hand van casusonderzoek naar
bepaalde vorstinnen, toonde men aan dat de status van vrouwen, ondanks de veranderende politieke
en economische structuren, grotendeels hetzelfde bleef.23
Er werd hierbij niet enkel afgestapt van de structuralistische aanpak, maar er werd ook aangetoond
dat gender niet de enige determinerende factor was die voor onderscheid zorgt binnen de
samenleving. Meer bepaald K. LoPrete toonde in haar onderzoek ‘Women, Gender and Lordship in
France, c.1050-1250’ aan dat ook vrouwen in de middeleeuwen autoriteit konden bezitten, aangezien
de overdracht van de legitieme autoriteit niet in de eerste plaats gebaseerd was op gender, maar wel
op de persoonlijke status en sociale rang van de heersers.24
Met betrekking tot de Vlaamse gravinnen is o.a. door Thérèse de Hemptinne en E. De Paermentier
heel wat onderzoek verricht. Zij toonden aan dat de gravinnen wél de mogelijkheid hadden om een
publieke rol in te vullen en zo net als hun mannelijke tegenhangers macht uit te oefenen. Interessant
20
D. Gerish, “Gender Theory”, p. 132.
DUBY (G.). La société aux XIe et XIIe siècles dans la région mâconnaise. Parijs, Colin, 1953, 688 p.
DUBY (G.). Le chevalier, la femme et le prêtre : le mariage dans la France feodale. Parijs, Hachette, 1981, 313 p.
22
G. Duby, “Women and Power”, in: T. Bisson (ed.). Cultures of power: lordship, status and process in 12th
century Europe. Philadelphia, University of Pennsylvania press, 1995, pp. 69-85.
23
EVERGATRES (Th.) (ed.). Aristocratic women in medieval France. Philadelphia, University of
Pennsylvania Press, 1999, 288p.
NOLAN (K.) (ed), Capetian women. Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2003, 302p.
K.A. LOPRETE (K.A.). “Women, Gender and Lordship in France, c.1050-1250”. In: History Compass, 5 (2007), 6,
pp. 1921-1922
24
K.A. LOPRETE, “Women, Gender and Lordship in France, c.1050-1250”, pp. 1931.
21
17
is dat hun bronnenpakket niet meer uitsluitend uit literaire teksten, zoals onder meer kronieken
bestaat, maar ze zich hoofdzakelijk baseren op diplomatieke bronnen, die een minder gekleurde kijk
geven op de zaak.
Th. de Hemptinne toonde de succesvolle manier van besturen van de gravinnen van Vlaanderen,
Clementia van Bourgondië en Sybilla van Anjou, aan nadat ze het regentschap op zich hadden
genomen. In haar onderzoek had ze zich echter voornamelijk gebaseerd op de inhoud van de bronnen,
waardoor dus de nadruk op de verbeterde situatie van vrouwen kwam te liggen.25 Het onderzoek van
E. De Paermentier over Johanna van Constantinopel legt de nadruk op het feit dat de macht van de
gravin genuanceerd moet worden. Via het discours van diplomatieke bronnen is het mogelijk om op
een meer indirecte manier na te gaan of de gravin werkelijk macht bezat. 26
Het is dan ook de bedoeling om in dit onderzoek een zo volledig mogelijk beeld van de gravinnen van
Vlaanderen in de XII eeuw te geven, dat zo min mogelijk gekleurd is. Dit door zowel rekening te houden
met de inhoud, als het discours van de oorkonden én door niet enkel gender als een determinerende
factor in de vorming van hun status te zien.
25
Th. de Hemptinne, “Les Épouses Des Croisés Et Pèlerins Flamands Aux Xle Et Xlle Siècles: L’exemple Des
Comtesses De Flandre Clémence Et Sibylle“, in: M. BALARD, ed. Autour De La Première Croisade. Actes Du
Colloque De La Society for the Study of the Crusades and the Latin East, Parijs, Publications De La Sorbonne,
1996, pp. 87-89, 91.
26
E. De Paermentier, “Tanquam domina superior. Gendering the Charters of Joan of Constantinople, Countess
of Flanders and Hainaut (1212-1244)”, in: M. BOONE, M.J.M. DAMEN, A.-J. VAN BIJSTERVELD, e.a., eds.
Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 14, Hilversum, Verloren, 2011, pp. 93-112.
18
2. GENDER, MACHT EN AUTORITEIT: CONCEPTUALISERING VAN DE GEBRUIKTE
TERMINOLOGIE
2.1.
G ENDER
Zoals uitgewerkt in de probleemstelling is het dus de bedoeling om de situatie van de gravinnen van
Vlaanderen na te gaan, waarbij het concept ‘gender’ dus centraal zal staan. Binnen het deel van de
historiografie is reeds gebleken wat gendergeschiedenis bijbracht aan het onderzoek en vooral wat er
veranderde ten opzichte van de vrouwengeschiedenis. Toch is het nodig om nog een adequate
definitie te geven voor wat nu net met ‘gender’ bedoeld wordt. Hierbij wordt er gebruik gemaakt van
de tweeledige definitie van J. Scott:
“The core of the definition rests on an integral connection between two propositions: gender is
a constitutive element of social relationships based on perceived differences between the sexes,
and gender is a primary way of signifying relationships of power.”
27
Scott brengt met haar definitie een historisering van het concept ‘gender’. Door haar verwijzing naar
‘sexes’ toont ze aan dat biologische verschillen tussen man en vrouw als uitgangspunt worden
genomen ter onderbouwing van deze vermeende verschillen. Toch zijn deze ‘verschillen’, aangezien
ze afgestempeld worden als ‘vermeend’ (dus niet noodzakelijk echt), constructen die ontwikkeld zijn
binnen een sociocultureel milieu. Dit impliceert dat ze ook kunnen veranderen doorheen de tijd en
naargelang de situaties. Niet zozeer de relaties van ongelijkheid op zich zijn vermeend, het is duidelijk
dat vrouwen in de middeleeuwen in het algemeen zich in een benadeelde positie bevonden binnen
hun respectievelijke sociale groep. Het is wel zo dat wat wordt gezien als determinerende verschillen
tussen man en vrouw, en dan ook als uitgangspunt wordt genomen voor het idee van ongelijkheid,
vermeend zijn. Die vermeende verschillen kunnen specifieke hiërarchische- en machtsrelaties, zoals in
het tweede deel van haar definitie wordt aangeduid, onder mensen legitimeren en normaliseren.
De nadruk die ze legt op de sociale relaties tussen mannen en vrouwen vormt de kern van de
gendergeschiedenis. Ook in deze studie is het niet enkel de bedoeling om te kijken naar de situatie van
de vrouwen, maar net om hun eventueel veranderende positie binnen de samenleving te bekijken ten
opzichte van de situatie van hun mannelijke tegenhangers. Hierbij worden de gravinnen van
Vlaanderen dus niet aanzien als louter onderdanige wezens maar als actieve agencies.
Het tweede deel van de definitie brengt ons ook meteen bij het feit dat gender en macht nauw aan
elkaar verbonden zijn. Het gaat over machtsrelaties, niet louter tussen mannen en vrouwen, maar ook
tussen vrouwen of mannen onderling. De concepten ‘macht’ en daarbij aansluitend ‘autoriteit’ spelen
27
J.W. Scott, “Gender: A Useful Category of Historical Analysis”, in: The American Historical Review, 91 (1986),
5, p. 1067.
19
hierbij een belangrijke rol in het onderzoek. Het is dus van belang om ook deze concepten te
definiëren.
2.2.
M ACHT EN AUTORITEIT
“The power of feudal ladies was accepted by custom, reinforced by office and sometimes even
sanctified by coronation, but it was easily undermined.” 28
Als we denken aan studies over ‘gender en macht’ komen voornamelijk de patriarchie en dus de
asymmetrische machtsrelaties tussen man en vrouw centraal in het onderzoek te staan.
Definities van A. Rich en S. Walby geven ons een beter inzicht in wat nu net met ‘patriarchie’ bedoeld
wordt:
“a familial-social, ideological, political system in which men – by force, direct pressure, or
through ritual, tradition, law, and language, customs, etiquette, education, and the division of
labour, determine what part women shall or shall not play, and in which the female is
everywhere subsumed under the male” 29
“a system of social structures and practices in which men dominate, oppress and exploit
women.”30
Beide veronderstellen ze dat de structuur van de samenleving mannen in een dominante positie stelt
ten opzichte van vrouwen, waarbij deze laatste als hopeloos onderdrukt worden aanzien. Vrouwen
worden dus afgebeeld als passieve slachtoffers, die deze machtsrelaties ondergaan en zelf geen macht
uitvoeren.
We moeten echter rekening houden met het feit dat niet alle mannen evenveel voordeel genieten van
deze patriarchale structuren en dat zelfs sommigen er onder lijden. Ook vrouwen houden zich niet
altijd afzijdig, er zijn er namelijk die het ondersteunen en er zelfs van winnen. Ook al is het
waarschijnlijk dat binnen elke sociale groep mannen en vrouwen (gelijke klasse, etniciteit,...), de
vrouwen steeds een ondergeschikte positie moeten aannemen, het betekent niet dat ze geen
mogelijkheden hebben om autoriteit/macht op zich te nemen.
31
Aan de hand van de definities van E. De Paermentier, gebaseerd op het werk van E. Jordan, zal ik een
omschrijving geven voor wat nu met ‘macht’ en ‘autoriteit’ bedoeld wordt.
28
J. Bennett, “Medieval Women in Modern Perspective”, in: Series Women's and
Gender History in Global Perspective, Washington (American Historical Association), 2000, pp. 146-148.
29
S. Walby, Theorizing Patriarchy, Oxford, Blackwell, 1990, p. 20.
30
A. Rich, Of Woman Born: Motherhood as Experience and Institution, New York, W. W. Norton & Company,
1967, p. 57.
31
J. Bennett, History Matters: Patriarchy and the Challenge of Feminism, pp. 55-60
20
Autoriteit is “based on legality and denotes the legitimate and socially recognized right to rule,
offering the person involved the right to demand obedience from his or her subjects.”
Macht is “the more personal ability of a ruler to consolidate a trustworthy and reliable
reputation and gain compliance from his or her subjects.”32
Vrouwen konden ook in de middeleeuwen autoriteit bezitten. Overdracht van de legitieme autoriteit
was niet in de eerste plaats gebaseerd op gender, maar wel op de persoonlijke status en sociale rang
van de heersers.33 Zo namen de gravinnen van Vlaanderen bij afwezigheid van hun echtgenoot
belangrijke taken zoals de zorg voor familie, de administratie van de eigendommen en ook de politieke
verplichtingen van hun man op zich voor de duur van de kruistochten. Deze overdracht van autoriteit
kunnen we duidelijk geformuleerd zien in het systeem van ex plenaria potestate, dat dus het
overdragen van de publieke macht aan de gravin in afwezigheid van de graaf expliciteert. 34
Tegelijkertijd zien we in de bronnen tegenstand noch ergernis ten opzicht van dit gebeuren, wat doet
vermoeden dat dit niet als ongewoon werd aanzien. Het was echter zo dat zij die een rol aannamen,
die normaal niet toegeschreven was aan hun gendergroep, vaak sterke reacties opwekten bij de rest
van de samenleving. Zo zag men vrouwen die een rol aannamen in het publieke leven als ingaande
tegen de timide natuur van de vrouw.35 Dit was hier niet het geval, wat impliceert dat de opname van
de taak als regentes aanzien werd als behorende tot het takenpakket van de grafelijke vrouw.
Autoriteit stond weliswaar niet gelijk aan macht. Via autoriteit kreeg de gravin dan wel de
machtsmiddelen in handen, maar het is nog de vraag of ze ook de macht had om deze middelen te
gebruiken volgens haar eigen inzichten. De gravinnen van Vlaanderen kregen de nodige titels, beheer
van het geld, de autoriteit van het gebruik van het zegel,… in handen, maar in hoeverre moest ze
binnen een bepaald vooropgesteld stramien lopen zodat deze machtsuitoefening aanvaard werd? De
macht hing veel meer af van de persoonlijke kwaliteiten van de gravin. Haar charisma en
overtuigingskracht maakten dat de bevolking achter haar stond en haar niet louter gehoorzaamde
omdat ze nu net die legale autoriteit bezat. Hierdoor kon de gravin mogelijk eigen beslissingen nemen,
die konden afwijken van het verwachte stramien. Het succesvol beheren van de machtsmiddelen bood
een kans om een eigen actief beleid te voeren, in plaats van zich op de achtergrond te houden.
Deze beide concepten zijn van belang in het onderzoek, aangezien ze als analysecategorieën dienen
om na te gaan of de gendersituatie veranderd, gecontesteerd of net behouden werd in de XII eeuw.
Hierbij gaan we uit van de hypothese dat indien een vrouw louter de autoriteit bezat, ze gewoon in
haar traditionele rol ter ondersteuning van de man bleef. Ze zou namelijk bij afwezigheid van haar
32
E. De Paermentier, “Tanquam domina superior […]”, p. 95.
Definities door E. De Paermentier gebruikmakend van JORDEN (E.L.). Women, Power and Religious Patronage
in the Middle Ages. New York, Palgrave Macmillan, 2006, 193 p.
33
K.A. LoPrete, “Women, Gender and Lordship in France, c.1050-1250”, pp. 1931.
34
E. De Paermentier, art cit., p. 107.
35
S. O. Rose, What is Gender History?, p. 21.
21
echtgenoot zijn taken overnemen en enkel het beleid voeren dat nodig was voor het goede verloop
van zaken. Indien ze er daarentegen in slaagde om macht uit te oefenen en dus mensen achter zich te
krijgen om zo haar eigen beslissingen te nemen, kan dit wel eens geleid hebben tot een besef bij deze
vrouwen dat veranderingen mogelijk waren. Dit zou mogelijk kunnen leiden tot een andere
gendersituatie voor deze gravinnen, al is dit niet noodzakelijk. Het kan even goed zijn dat ze zelf deze
opportuniteiten als tijdelijk aanzag en ze bij terugkomst van haar echtgenoot haar machtsbeleid
stopzette. Het kan ook zijn dat ze al altijd een deel van de macht in handen had, maar dat een
gebeurtenis als de kruistocht net haar machtsbeleid duidelijk zichtbaar maakte.
2.3.
D E VROUW ALS HISTORISCHE ACTOR
Wat problematisch is bij heel wat vrouwen- en zelfs genderstudies, is dat men ‘de vrouw’ als
overkoepelend onderzoeksobject voorop stelt. C. Kostick brengt dit onder de aandacht betreffende
de vrouwenstudies die handelen over vrouwen ten tijde van de kruistochten. Ondanks het feit dat er
in het bronnenmateriaal voornamelijk geschreven wordt over hooggeplaatste edelvrouwen36, wordt
dit in de studies als indicatie gebruikt om de plaats van ‘middeleeuwse vrouw’ te bespreken. De grote
groep paupers en het kleine aantal hooggeplaatsten wordt dus als één groep behandeld.37 Men
poogt hiermee een algemeen beeld te geven van de positie van de vrouw in de middeleeuwse
samenleving, terwijl dit niet tot adequate conclusies kan leiden.
De ‘middeleeuwse vrouw’ bestaat namelijk niet. Het is niet mogelijk alle vrouwen onder dezelfde
noemer te plaatsen. Verschillende analysecategorieën kunnen vrouwen in verschillende groepen
opdelen, groepen die elk andere verwachtingspatronen met zich meedragen. Ook al waren er
meerdere gemeenschappelijke grenzen aan hun mogelijkheid om tot ontplooiing te komen38, dit
weegt niet op tegen de diversiteit onder vrouwen. 39
J. Bennett merkt op dat studies die hier wel rekening mee hielden, voornamelijk onderscheid
maakten op basis van klasse. Dit heeft geleid tot studies waarin werd nagegaan welke sociale groep
vrouwen het beter had dan de andere. Het zit echter veel complexer ineen dan dat. Elke groep
vrouwen, maar ook mannen, ondervindt voor- en nadelen aan hun positie binnen de samenleving.
Adellijke vrouwen hadden inderdaad wat meer voordelen verbonden aan hun klasse: veiligere
huisvestiging, betere kledij, gevarieerder voedsel, mogelijkheid om haar gezag te laten gelden over
lager geplaatste vrouwen én mannen, ... maar dit betekende niet dat ze het daarom op alle vlakken
beter hadden dan andere vrouwen. De koninginnen, gravinnen,... in een machtspositie moesten
onder meer steeds (in)direct verzet slikken van voornamelijk mannen uit de eigen rangen, maar ook
36
Zij worden met naam en toenaam vermeld. Daarentegen is er amper informatie te vinden over de vrouwen
uit andere rangen van de samenleving.
37
C. Kostick, The Social Structure of the First Crusade, Leiden, Koninklijke Brill NV, 2008, p. 271.
38
Zo waren onder meer formele politieke structuren voor hen gesloten, hadden ze geen recht op eigendom en
geen recht om contracten af te sluiten, heerste er een sociale vanzelfsprekendheid dat vrouwen de man
moesten ondersteunen,... Dit weliswaar met enkele uitzonderingen.
39
J. Bennett, “Medieval Women in Modern Perspective”, p. 145.
22
van anderen. Men had dan wel officieel de autoriteit, dit betekende nog niet dat men de macht
had.40 Binnen elke sociale groep waren er restricties en opportuniteiten die specifiek waren voor
hun gender, klasse, leeftijd,.... Het gaat erom welke keuzes die deze vrouwen maakten en hoe ze zo
hun positie, in de mate van het mogelijke, binnen de gendergroep veranderden.
Binnen dit onderzoek gaat het dan ook over een specifieke groep vrouwen, namelijk over de
gravinnen van Vlaanderen/Henegouwen ten tijde van de XII eeuw. Hierbij staan vier vrouwen
centraal: Clementia van Bourgondië, Sybilla van Anjou, Mathilde van Portugal en Margaretha van de
Elzas. Het is niet enkel van belang om de bredere historische achtergrond in achting te nemen, maar
ook hun specifieke biografische achtergrond. Aan de hand van bepaalde analysecategorieën laat het
toe meer essentiële relaties en verschillen tussen de gravinnen te begrijpen.
De theorie die deze verschillende analysecategorieën onderbouwd is het kruispuntdenken of
intersectionaliteit. Om de positie van een persoon in de samenleving te bekijken moet er rekening
worden gehouden met een combinatie van verschillende invalshoeken die zorgt voor de specifieke
maatschappelijke positie waarin men zich bevindt. Deze verschillende intersecties of categorieën zijn
steeds gelijktijdig en in wisselwerking met elkaar actief, waardoor het mogelijk is dat zij die zich
grotendeels in eenzelfde maatschappelijke situatie bevinden, toch een andere ervaring kennen.41
De gravinnen van Vlaanderen kenden dan wel gelijkenissen op vlak van de volgende
analysecategorieën: gender (vrouw), status (vorstelijke adel aangesloten aan het hof van het
graafschap Vlaanderen), etniciteit (West-Europees), religie (katholicisme),... Dit betekent niet dat ze
eenzelfde levensverloop kenden. Hieronder zullen enkele analysecategorieën42 worden aangereikt
waardoor de ervaringen van de te onderzoeken gravinnen mogelijk konden verschillen van elkaar.
 Aan- of afwezigheid van de echtgenoot:
Als we er vanuit gaan dat de kruistochten mogelijkheden boden voor de gravinnen van Vlaanderen, is
het allereerst van belang om de aan- of afwezigheid van de echtgenoot na te gaan. In het geval van
Margaretha van de Elzas zien we dat haar echtgenoot niet meeging op derde kruistocht. Dit sluit
echter niet uit dat hij niet voor andere verplichtingen het graafschap moest verlaten.
Hierbij is het van belang om te achterhalen of de reis voorbereid was, en dat voor de duur dat men
uiteindelijk afwezig was. Het was namelijk mogelijk dat de graaf plots zijn reis moest aanvatten of zijn
vertrek moest vervroegen, zonder dat hij alle voorbereidingen had kunnen treffen. Het is ook niet
onwaarschijnlijk dat zijn reis langer duurde dan dat hij had gehoopt én het is ook mogelijk dat zijn
terugkeer uitbleef (gevangenschap, sterfte). Deze voorbereiding kon inhouden dat er strikte
40
J. Bennett, “Medieval Women in Modern Perspective”, pp. 146-148.
L. McCall, “The complexity of intersectionality”, in: Signs, 30 (2005), 3, pp. 1771-1772.
42
Deze analysecategorieën zijn gevormd op basis van de elementen waar Th. de Hemptinne en E. De
Paermentier mee hebben rekening gehouden tijdens hun onderzoek naar de gravinnen van Vlaanderen.
41
23
afspraken werden gemaakt met de echtgenote, dat er vertrouwelingen werden aangeduid om de
zaken in goede banen te leiden, dat het bestuur haast volledig geregeld was en dat de gravin dus
enkel nog maar hoefde te bevestigen,... Een onverwachte afwezigheid kon dus opportuniteiten
bieden voor de gravin om een eigen beleid te voeren. Dit was echter niet enkel afhankelijk van zijn
afwezigheid, maar ook andere factoren met betrekking tot de gravin zelf speelden een rol.
 Erfrecht
In de tweede plaats moet er gekeken worden of de gravin zelf de erfgename was. Indien dit zo was,
had zij formeel de autoriteit over het gebied. Hierbij kan er binnen het onderzoek gekeken worden of
ze de leidende macht eerder in de handen van haar echtgenoot overliet, ondanks het feit dat zij zelfs
de gravin bij erfrecht was.
 Maritale status.
Er moet worden nagegaan of de gravin alleenstaand, gehuwd of weduwe was. Deze verschillende
stadia in het leven kunnen een impact hebben gehad op de mogelijkheden van de gravin om
eigengerechtigd op te treden.
In het geval van de erfgename kan het al dan niet gehuwd zijn een verschil uitmaken in de
beslissingen die ze zelfstandig nam en de waarde die gehecht werd aan deze beslissingen. Zo geeft
De Paermentier bijvoorbeeld aan dat Johanna van Constantinopel in de periode dat ze ongehuwd
was een veel hoger aantal beleidsingrijpende oorkonden in eigen naam uitvaardigde dan in de
periode als gehuwde vrouw.43
Daarentegen bood een huwelijk voor niet-erfgenamen mogelijk net opportuniteiten, aangezien ze
vaak een statusverhoging ondergingen. Daarbij kreeg men bij het huwelijk ook een doarium of
weduwgoed van hun echtgenoot, bestaande uit (on)roerend goed. Over dit weduwgoed kreeg men
na het overlijden van hun echtgenoot het vruchtgebruik, waardoor ook het weduwschap mogelijk
voor opportuniteiten kon zorgen.
 Ouderschap.
Nauw samenhangend met de maritale status, is het van belang om te kijken of er kinderen waren en
of deze al dan niet minderjarig waren. Dit om na te gaan of de gravin (erfgename of niet) bij het
overlijden van de echtgenoot, het voogdijschap op zich nam en het graafschap dus regeerde als
regentes in naam van haar kinderen.
Sowieso was het hebben van kinderen (of ze nu weduwe was of niet) van groot belang, aangezien
men voor erfgenamen moest zorgen. Steriliteit of vermoede steriliteit kon namelijk aanleiding geven
43
E. De Paermentier, “Tanquam domina superior [...]”, p. 99.
24
tot een minder vertrouwen in de kwaliteiten van de persoon, maar ook tot ontbinding van een
huwelijk.
 Leeftijd.
Ook de leeftijd of beter gezegd de maturiteit van de gravin kon een rol gespeeld hebben. Uit het
onderzoek van E. De Paermentier blijkt dat hoe ouder en volwassener de gravin Johanna van
Constantinopel was, hoe meer acceptatie er was van haar persoonlijke macht.44
 Persoonlijkheid.
Tot slot ging het natuurlijk ook af van het charisma van de gravin, maar ook van haar welwillendheid
om de aangereikte mogelijkheden naar haar hand te zetten.
44
E. De Paermentier, “Tanquam domina superior [...]”, p. 110.
25
3. METHODOLOGIE
In dit onderdeel wordt er allereerst als een inleiding tot het onderzoek en de gebruikte
methodologie een toelichting gegeven bij de keuze voor het specifieke bronnencorpus. Daarnaast
is het nog belangrijk om bepaalden termen uit de diplomatiek verder toe te lichten aangezien ze
veelvuldig in deze scriptie zullen terugkeren. Ten slotte zal de onderzoekswijze zelfs worden toegelicht.
3.1.
B RONNENPAKKET
3.1.1. Bronnenproblematiek
Vrouwen worden amper beschreven of vermeld in de middeleeuwse bronnen. Indien er dan toch
vermeldingen van vrouwen aan te treffen zijn, mogen deze niet zomaar klakkeloos worden
overgenomen. Men moet elke bron gaan lezen als een bepaald statement door een bepaalde auteur.
Er moet rekening gehouden worden met alle factoren: data van schrijven, plaats van schrijven, genre
van het werk, geslacht van de auteur, mogelijke intenties van de auteur,… 45 Zeker met betrekking tot
verhalende bronnen.
Deze bronnen werden voornamelijk geschreven door mannelijke chroniqueurs en daarbij in het
bijzonder door geestelijken. Zij hielden de traditionele rolverdeling in het achterhoofd, waarbij
vrouwen niet geacht werden deel te nemen aan publieke aangelegenheden, laat staan aan militaire
expedities. Kronieken ten tijde van de kruistochten handelen ook amper over vrouwen. De clerici zagen
deze kruistochten vooral als religieuze aangelegenheid opgelegd en ondersteund door god. Vrouwen
werden niet vermeld aangezien dit een basis kon vormen voor kritiek, nl. dat ze door toelating van
vrouwen, ‘onzedelijke wezens’, zelf de woede van God op zich hadden gehaald. Eleonora van Aquitanië
werd bv. door enkele chroniqueurs beschuldigd van overspel met haar oom Raymond van Antiochië.
Dit werd mede gezien als oorzaak tot het falen van de tweede kruistocht. 46 Dergelijke auteurs gaven
de kruistocht telkens weer als een typisch mannelijke aangelegenheid, waardoor er voor de rest amper
vermeldingen over vrouwen in de werken stonden.
Er zal eveneens amper informatie te zien zijn over de verdiensten van vrouwelijke regentessen, niet
zozeer wegens het misogynisch karakter van de bronnen, maar eerder omdat de werken een cultureel
geconstrueerd verwachtingspatroon van de gedragingen van mannen en vrouwen wilden bieden. Ze
werden dan ook doorspekt met ideaalbeelden, die haar wenselijke rol moesten weerspiegelen, zoals
de ‘knappe en rijke erfgenames’ en ‘vrome en vruchtbare echtgenotes’. 47
45
K.A. LoPrete, “Women, Gender and Lordship in France, c. 1050-1250”, 1923-1924.
N. Hodgson, “Nobility, women and historical narratives of the crusades and the Latin East”, in: Al-Masaq:
Islam and the Medieval Mediterranean. 17, (2005), 1, pp. 71-72.
47
Th. de Hemptinne, “De Gravinnen van Vlaanderen in de 12de eeuw”, p. 450.
J. Bennett, “Medieval Women in Modern Perspective”, p. 160.
46
26
Middeleeuwse ideeën over de omgang met vrouwen en machtsvertoon van mannen bieden dus niet
zozeer een weergave van de alledaagse ervaring van vrouwen. Daarnaast waren deze ideeën ook vaak
verwarrend en tegenstrijdig aan elkaar. 48
Zo werden vrouwen in de literatuur over de kruistochten geprezen voor hun dapperheid, zo ook in een
slachtofferrol geplaatst, voornamelijk om meer mannen aan te sporen tot deelname. Dit was
respectievelijk om schaamte op te wekken bij de mannen die nog niet hadden deelgenomen en om
ridderlijke gevoelens op te wekken, men moest namelijk de zwakkeren beschermen.49 Geen enkele
bron geeft een volledig realistisch beeld aangezien auteurs hun bronnen natuurlijk ook met een
bepaald doel schrijven.
Om een tegenbeeld te creëren voor deze traditionele bronnen, vol met westerse, christelijke idealen
opgesteld door mannelijke auteurs, en om een idee te krijgen van wat de werkelijke mogelijkheden
waren van de gravinnen van Vlaanderen, zal er in dit onderzoek gebruik worden gemaakt van
diplomatieke bronnen.
3.1.2. Diplomata Belgica
De Diplomata Belgica is een digitaal corpus van diplomatieke bronnen uit de periode 640-1250 binnen
het geografisch kader van de Zuidelijke Lage Landen (ongeveer het hedendaagse België en delen van
Noord-Frankrijk). Het is gebaseerd op de Thesaurus diplomaticus, uitgegeven in 1997 door Brepolis
Publishers op CD-rom. Deze databank bestaat uit alle in het Latijn gestelde diplomatieke bronnen
(oorkonden, diplomata, bullen) voortgebracht door natuurlijke personen of rechtspersonen, zelfs
indien deze documenten enkel via vermeldingen bekend zijn. Ook keuren, lijsten van personen en
goederen en administratieve brieven werden hierin opgenomen. 50
Momenteel is men bezig onder leiding van J. Deploige, en in samenwerking met de Koninklijke
Commissie voor Geschiedenis en Ph. Demonty, om deze databank aan te vullen en online te plaatsen
onder het project Diplomata Belgica.51 Voor deze scriptie is dan ook een voorlopige versie gebruikt,
waarbij de database nog niet volledig op punt staat. Hierdoor is er van een deel van de oorkonden,
zoals uit het onderzoek zal blijken, nog geen volledige tekst opgenomen, waardoor ik voor deze
documenten enkel op basis van het regest heb gewerkt.
Het grote voordeel van de Diplomata Belgica is het digitaal karakter, waardoor het mogelijk is om een
dergelijk uitgebreid bronnencorpus te behandelen. Overzichtelijke visualisering van het corpus is
namelijk mogelijk door de bronnen voordien, aan de hand van verschillende zoekacties, kwantitatief
te structureren, waardoor het mogelijk wordt om een comparatieve aanpak te hanteren.
48
N. Hodgson, “Nobility, women and historical narratives of the crusades and the Latin East”, p. 142.
Ibidem., pp. 77-78.
50
Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, Thesaurus diplomaticus, in:
<http://www.kcgeschiedenis.be/nl/publications/thesaurus_nl.html>, geraadpleegd op 03.08.2014.
51
M. De Reu, Sources from the Medieval Low Countries, in: < http://www.ugent.be/pirenne/en/projects>,
geraadpleegd op 03.18.2014.
49
27
Er moet echter wel rekening worden gehouden met het feit dat de database kunstmatig is
samengesteld. Dit kan, naast de selectieve bewaring in de middeleeuwen, zorgen voor een
onevenredigheid in het bronnenmateriaal, waardoor de resultaten niet meer representatief zijn.
Hierbij moet nog vermeld worden dat er in het onderzoek, in navolging van het werk van E. De
Paermentier, enkel zal verwezen worden naar de unieke referentienummers van de oorkonden in de
database indien de oorkonden ook expliciet besproken worden.
3.2.
O ORKONDEN : EEN GESCHREVEN MACHT SINSTRUMENT ?
Het is van belang om bepaalden termen uit de diplomatiek verder toe te lichten aangezien ze
veelvuldig in deze scriptie zullen terugkeren. Om de bronnen te kunnen doorgronden is het namelijk
nodig om niet louter naar de inhoud te kijken, maar ook naar de opbouw van een oorkonde. Een
oorkonde bestaat uit enkele vaste formuleringen, maar er kan variatie optreden in de stijl/structuur
ervan.
3.2.1. Wat zijn oorkonden?
Centraal in dit onderzoek zullen de oorkonden of geschreven akten staan.
‘Een oorkonde is een tekst voorzien van een waarmerk of handteken, die tot doel heeft
getuigenis af te leggen over een doorgaans vooraf voltrokken rechtshandeling, of over het
bestaan van een rechtsfeit. De oorkonde heeft als doelstelling om een bewijsstuk in rechte te
vormen (eventueel voor een rechtbank) bij eventuele betwisting tussen de betrokken
partijen.’52
Een rechtshandeling (schenking, verkoop,...) is hierbij een wilsverklaring, met het oog op het doen
ontstaan van een rechtsgevolg. 53 Een rechtsfeit daarentegen is elke gebeurtenis, toestand, handeling
die op zichzelf juridische gevolgen met zich meedraagt (volwassen worden, huwelijk,...) en is een feit
waarbij uit de vaststelling ervan rechten en plichten voortvloeien (inkomsten, uitgaven,...). 54
Naast het feit dat het dus een duidelijk wilsbesluit uitdrukt waarbij elke handeling of feit bewust
gesteld wordt, vertonen oorkonden ook een specifieke vorm. Aangezien het gaat om documenten met
een juridisch karakter voldoen ze aan enkele strikte en formele normen, voornamelijk inzake
waarmerk, uiteenzetting en getuigenis. Het is weliswaar niet zo dat alle elementen welomschreven
zijn door het recht. Er zijn ook tal van vormeigenschappen en gebruiken die volgens de traditie en het
moment bepaald worden, dus wisselend zijn in tijd en ruimte. Het hangt bijvoorbeeld af van de
52
53
M. Boone, Historici en hun métier: Een inleiding tot de historische kritiek, Gent, Academia Press, 2007, pp. 8-9
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, Valencia, Universiteit Valencia, 1997, n°
4.
54
Ibidem, n° 5.
28
verschillende redactiecentra of ze gebruik maken van formulierboeken, wat hun specifieke stijl
(structuur) van de tekstopstelling is,....55
Ondanks het feit dat ze een voorgeschreven vorm en een formeel karakter hebben, mogen we niet
verwachten dat ze een neutraal beeld geven. Subtiele elementen, zoals een bepaalde aanspreking,
kunnen nuances in de betekenis blootleggen. Het is dan ook aan de hand van dergelijke nuances dat
de mate van machtsbeleid door de gravinnen kan worden ontrafeld.
3.2.2. Welke onderdelen zijn er?
Zoals reeds hierboven aangegeven, zijn oorkonden onderhevig aan een normering waardoor ze een
specifieke opmaak kennen. Binnen de oorkonde zijn dan ook verschillende onderdelen op te merken,
die elk een bepaalde functie hebben. Door deze onderdelen apart te bekijken is het mogelijk om de
inhoud van deze documenten beter te begrijpen.
Er kunnen twee grote bestandsdelen onderscheiden worden: het instrumentaire en het dispositieve
deel. Aan het instrumentaire bestanddeel beantwoordt het deel van de tekst dat men het protocol
noemt, bestaande uit het initieel protocol en het eschatocol (finaal protocol). Dit omvat alle delen van
de tekst die dienen om de validatie toe te lichten. Het dispositieve deel komt overeen met de context
en bestaat uit de delen waarin het negotium, concrete informatie over de rechtshandeling zelf, wordt
uiteengezet.56
Deze grotere eenheden worden nog in verschillende delen opgedeeld:
het (initieel) protocol bestaat uit invocatio (vrome aanroeping), intitulatio (identiteit en hoedanigheid
oorkonder), inscriptio of adres (aan wie de oorkonde gericht of voor wie ze bestemd is), salutatio
(heilswens) en notificatio of promulgatio (verklaring aan wie de daarnavolgende handeling kenbaar
wordt gemaakt); de context bestaat uit een arenga of preambule (beweegredenen voor de
optekening), narratio of expositio (beweegredenen voor de handeling), dispositio (beschrijving van het
negotium) en sanctio (maatregelen om het behoud, de uitwerking of de uitvoering van de
rechtshandeling te verzekeren); tenslotte bestaat het eschatocol uit een corroboratio (aankondiging
validatietekens), subscriptiones (getuigenlijst), datatio (plaats en ogenblik van de oorkonding),
appreciatio (vrome formule) en slotsalutatio (eindwens).
Niet al deze delen zijn steeds aanwezig in een oorkonde. De delen die echter wel altijd aanwezig zijn,
zijn de dispositio (wat er is gebeurd), de intitulatio (wie de waarheid ervan garandeert) en het
waarmerk (voorziet de garandering van de optekening). 57
55
M. Boone, Historici en hun métier [...], p. 9.
Th. de Hemptinne, E. De Paermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], Gent, Universiteit Gent,
2013, p. 69.
57
Ibidem, pp. 3; 69-76.
Ook hier zijn er uitzonderingen: een mandement is bijvoorbeeld niet voorzien van een zegel.
56
29
Ook niet alle onderdelen zullen besproken worden binnen het onderzoek. Onderdelen zoals de
invocatio en appreciatio horen daar niet bij, aangezien ze zelden nog voorkomen in de XII eeuw.
Daarnaast zal er ook niet meer worden stilgestaan bij de salutatio, notificatio, arenga en slotsalutatio
omdat ze voor dit onderzoek amper iets bijbrengen. Het gaat hierbij vooral om standaarduitdrukkingen
die interessant kunnen zijn voor onderzoek over ideeën en instellingen, maar niet zozeer voor
autoriteits-/machtsonderzoek bij vorsten.58
De andere elementen zullen nader worden toegelicht omdat de termen veelvuldig zullen vermeld
worden in de thesis. Enkelen ervan zullen daarnaast centraal staan binnen het onderzoek en dus zelf
onderzocht worden.
A. PROTOCOL: INTITULATIO + ADRES
Een van de onderdelen die zoals gezegd steeds aanwezig is in de oorkonde is de intitulatio (persona
salutans, susriptio). Hierin worden de identiteit en hoedanigheid van de persoon van wie het document
uitgaat of in wiens naam het werd opgesteld, uiteengezet. Naast de naam worden dus ook de titels
en kwaliteiten van de persoon vermeld, wat een afspiegeling kan bieden van hoe de persoon zichzelf
wil gepresenteerd zien of van hoe anderen deze persoon presenteren (in het geval dat de (mede)oorkonder zelf geen reële inbreng heeft gehad bij de opstelling).59
Vaak wordt er hieraan nog een devotieformule toegevoegd. Het is een uitdrukking waarbij de persoon
verkondigt dat hij/zij zijn/haar taak uitvoert bij de gratie van god. 60 De pausen hanteren sinds de IX
eeuw steeds de formule servus servorum Dei (dé dienaar onder de dienaren van God), bij
lekenvorsten is de uitdrukking vrijwel steeds Dei gratia (wijst op hun gezag van God verkregen).
61
Het adres (persona salutata, inscriptio) duidt aan, aan wie de oorkonde gericht is of voor wie ze
bestemd is. Vaak neemt het een algemene vorm aan die zich richt tot allen die deze oorkonden zullen
zien of horen lezen. Daarnaast kan het ook collectief zijn, gericht aan een bepaalde groep ontvangers.
Ten slotte kan het ook een persoonlijk adres zijn, waarbij het gericht is aan een of meerdere specifieke
personen.62
B. CONTEXT: NARRATIO + DISPOSITIO + SANCTIO
De narratio of expositio bevat de onmiddellijke beweegredenen. Het zijn de omstandigheden die de
directe oorzaak of aanleiding zijn van de handeling. In sommige gevallen geeft het ook een
voorgeschiedenis van de zaak (rekwest, tussenkomst van derden, mogelijke geschillen,...) weer. Het is
het deel dat het minst aan een vaste vorm verbonden is.63
58
Th. de Hemptinne, E. De Paermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], p. 71.
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, n° 187, 189
60
Ibidem, n° 190.
61
T. de Hemptinne, E. Depaermentier en W. Prevenier, op. cit., p. 69.
62
M. M. Cárcel Ortí, op. cit. n° 192-193.
63
Ibidem, n° 197.
59
30
Pas met de dispositio gaat men over naar de eigenlijke vermelding van het negotium (actio juridica) of
de geoorkonde rechtshandeling. Het is het fundamentele deel van de tekst waarin de oorkonder een
wilsverklaring aflegt en zo aanleiding geeft tot een rechtshandeling of het bestaan ervan bevestigt.
Hierin wordt dus de aard, de omvang, de beperkingen en de uitvoeringsbepalingen van de
rechtshandeling of het rechtsfeit kenbaar gemaakt.64
Om het behoud, de uitwerking of de uitvoering van de rechtshandeling te verzekeren zijn er
maatregelen genomen en voorzien in de sanctio. Dergelijke clausules kunnen zowel kort en beknopt
zijn, als lang en gedetailleerd en komen in diverse vormen voor: het kan gaan om bevelende of
verbiedende clausules en clausules van voorbehoud, die slechts voorkomen in oorkonden uitgaande
van publieke gezagsdragers; verwensingen en strafbepalingen (in de XII eeuw grotendeels
verdwenen); beloften om de validiteit van overeenkomsten te verzekeren; verplichtingen, waarbij
partijen materiële waarborgen aanboden (voornamelijk vanaf de XIII eeuw); verzakingen, die
rechtsuitzonderingen verzaken om te beletten dat de rechtshandeling zou belet of vertraagd worden.65
C. ESCHATOCOL: CORROBORATIO + SUBSCRIPTIONES + DATATIO
Een oorkonde krijgt pas rechtskracht wanneer deze gevalideerd wordt. In de corroboratio wordt
aangeduid welke valideringstekens of –middelen er zijn aangebracht. Deze verschillen in tijd en ruimte
en volgens type oorkonden en kanselarijgebruiken.
In de eerste plaats wordt een bevel of verzoek tot schrijven van de oorkonde in de corroboratio
opgenomen. Daarna komen de aankondigingen van het zegel, de getuigen en de chirografering. Niet
al deze elementen komen natuurlijk tegelijk voor en het kan zijn dat sommige validatietekens niet
worden aangekondigd. 66
Daar nauw mee samenhangend is de subscriptio, de lijst met de namen van de personen die aanwezig
waren bij de actio, m.a.w. de getuigen. Er worden om verschillende redenen, diverse personen
opgenomen in de subscriptio. In de eerste plaatst zullen de oorkonder(s) of contracterende partijen
hierin vermeld worden. Tevens zijn er nog heel wat instemmende personen, borgen en getuigen die
vermeld worden met als doel een instemming van derden vast te leggen. Dit zijn voornamelijk
subscriptiones van verwanten en voogden, die meer bewijskracht aan het document geven. Daarnaast
zijn er ook vermeldingen van heren, en in mindere mate dames, wiens toestemming nodig is
(consentientes). Ten slotte kunnen we ook hieronder de vele getuigen rekenen. Dit zorgt ervoor dat er
bij betwisting kan worden teruggevallen op mondelinge getuigenissen. Ook de kanselier en notarii
werden opgenomen in de subscriptio.67
64
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, n° 198-199
Ibidem, n° 209; 217-233; 242-244.
66
T. de Hemptinne, E. Depaermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], p. 27.
67
Ibidem, pp. 27-28.
65
31
Ten slotte zal er binnen het onderzoek nog gesproken worden over de datatio, aangezien het de plaats
en het ogenblik van de oorkondening aangeeft. Dit is van belang om te weten om zo na te gaan
wanneer de gravin een actieve oorkonder was (tijdens de afwezigheid van haar echtgenoot, na zijn
overlijden,...). De datatio ontbreekt vooral in de X-XI eeuw, wanneer het geschreven stuk veel van zijn
juridische waarde verloren had, maar wint dus in de XII eeuw opnieuw aan belang. In de formulering
slaat de actum in principe op de actio juridica en datum op conscriptio (op schriftstelling) of aflevering.
Dit is echter niet altijd gerespecteerd. 68
3.2.3. Wie spelen er een rol?
De functie van een oorkonde was, zoals Tock aanhaalt, niet enkel de bekendmaking en bekrachtiging
van een juridisch feit of juridische handeling, maar het is eveneens een afspiegeling van het vermogen
en autoriteit/macht van de oorkonder. 69 Binnen deze bronnen zijn er ook nog andere personages die
aan bod komen en blijk hiervan kunnen geven.
Zoals reeds aangehaald komt in de eerste plaats de oorkonder aan bod. Het is de persoon in wiens
naam de oorkonde werd opgesteld, hierbij de verantwoordelijkheid van het instrumentum op zich
neemt en het bekrachtigt met zijn/haar validatietekens. Indien het gaat om meerdere personen,
spreken we over mede-oorkonders. Er moet hierbij opgemerkt worden dat dit niet maakt dat hij ook
de opsteller is van de oorkonde. De opsteller is de persoon die in de meeste gevallen het materiële
werk en eventueel het intellectuele werk (inhoudelijke opmaak)
voor zich nam.
70
De oorkonder is ook niet steeds dezelfde persoon als de auteur van de actio juridica. De persoon die
deelneemt aan de rechtshandeling wordt de disposant genoemd en hoeft dus niet de auteur van het
instrumentum te zijn.71
De persoon of instelling aan wie de oorkonde bestemd is en die deze dan ook meestal zelf in de
archieven bewaard als bewijsmiddel, is de destinataris. Deze partij valt meestal samen met de
beneficaris. Deze laatste is de partij aan wie de uitkomst van de actio juridica wordt toebedeeld. 72
Verder worden er in de oorkonde nog enkele personages vernoemd die in de voorbereiding op de
rechtshandeling een rol hebben gespeeld.
In de eerste plaats is dit de intercedens. De beoorkondening ontstaat vanuit het verlangen van de
partijen om een schriftelijk bewijsstuk van hun rechtshandeling/feit te hebben. Indien men de akte
door derden laat opstellen, moet de toekomstige oorkonder door beide of door een van de partijen
aangesproken worden en verzocht worden de akte te verlijden. Dit gebeurt haast nooit rechtstreeks.
68
T. de Hemptinne, E. Depaermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], p. 76.
B-M. Tock, "Introduction", in: M-J. Gasse-Grandjean and B-M. Tock (eds.), Les Actes Comme Expression Du
Pouvoir Au Haut Moyen Âge. Actes De La Table Ronde De Nancy 26-27 Novembre 1999, Turnhout, Brepols,
2003, p. 11.
70
T. de Hemptinne, E. Depaermentier en W. Prevenier, op. cit., p. 85.
71
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, n° 16.
72
Ibidem, n° 17.
69
32
Men geeft er de voorkeur aan om een tussenpersoon (intercedens) in te schakelen, die geacht wordt
in de gunst van de oorkonder te staan.
Ten tweede zijn er consentientes. De zaak die men in de oorkonde wil opnemen, kan de rechten of
belangen van derden raken. Er moet worden nagegaan of deze betrokkenen in de beoorkonding
toestemmen of er op z’n minst geen bezwaar tegen hebben. Zo moet een gravin bijvoorbeeld akkoord
gaan of geen bezwaar optekenen indien het gaat om goederen/grond uit haar bruidsschat of
weduwgoed.73
Ten slotte zijn er nog de getuigen. Zij worden, zoals hierboven vermeld, voor allerlei redenen
ingeschakeld om vermeld te worden onderaan de oorkonde.
3.2.4. Soorten oorkonden
Oorkonden zijn ondanks het feit dat ze aan een bepaald normenpakket vasthangen, toch zeer divers.
Ze kunnen namelijk categoriaal ingedeeld worden volgens hun aard en functie. In dit onderdeel zullen
we echter voornamelijk stilstaan bij het verschil tussen beschikkings- en bewijzende oorkonden, omdat
deze elk andere implicaties hebben voor de betrokkenheid van de oorkonder bij de actio. Hierbij gaat
het dus over de handelende positie die de graaf/gravin hierin neemt (beschikkend of bevestigend) en
kan hierbij iets zeggen over de mate van macht/autoriteit.
De beschikkingsoorkonde is hierbij opgesteld in opdracht van de graaf/gravin zelf om een
rechtshandeling te kunnen voltrekken. Men acteert hierover in de eerste persoon. Een bewijzende
oorkonde daarentegen is beschrijvend van karakter, waarbij de opsteller het rechtsfeit vaststelt. Indien
het gaat om een getuigenoorkonde acteert de oorkonder louter de handeling die de partijen in zijn
aanwezigheid hebben uitgevoerd. Bij een bewijsoorkonde dient ze uitsluitend om een reeds voltooide
rechtshandeling schriftelijk vast te leggen. De oorkonder treedt dus als opsteller op, maar kan daarvoor
ook een partij in de rechtshandeling geweest zijn.74
3.3.
M ETHODOLOGISCHE AANPA K
De methodologie bestaat uit een dubbele aanpak, waarbij zowel op een kwantitatieve als kwalitatieve
wijze gekeken zal worden naar de oorkonden. De inspiratie voor dergelijke analyse komt uit het
onderzoek van E. De Paermentier. Zij toont op een geslaagde wijze aan dat oppervlakkige conclusies
aan de hand van louter kwantitatieve of enkel inhoudelijke analyse genuanceerd moeten worden.75
Om een eerste beeld te kunnen schetsen over de mate waarin deze vrouwen een rol kregen in de
beoorkondening, zal er een kwantitatieve analyse uitgevoerd worden. Pas daarna zal er aan de hand
van de eigenlijke inhoud en het discours van de bronnen gezocht worden naar meer dieperliggende
inzichten.
73
T. de Hemptinne, E. Depaermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], p. 80.
Ibidem, pp. 51-52.
75
E. De Paermentier, “Tanquam domina superior. […]”, pp. 93-112.
74
33
3.3.1. Kwantitatief onderzoek
Allereerst is het belangrijk om het levensverloop van de gravinnen op te splitsen in afzonderlijke
analyseperiodes volgens de categorieën die in het theoretisch kader werden aanreikt. Dit gaat om
factoren die een invloed kunnen hebben op de mate van autoriteit en macht die zij kunnen bezitten:
aan-/afwezigheid van de echtgenoot, erfrecht, maritale status, ouderschap en maturiteit. Hieruit kan
afgeleid worden of dergelijke gebeurtenissen in hun leven een invloed hebben op hun mogelijkheden
om onafhankelijk op te treden in de beoorkondening.
Een tweede stap in het kwantitatief onderzoek is om te kijken in welke mate de gravinnen van
Vlaanderen, in vergelijking met hun echtgenoten, de kans hadden om oorkonden in eigen naam uit te
vaardigen. Hierbij kijken we dus louter naar haar rol als oorkonder of mede-oorkonder tijdens haar
leven. Er moet echter ook rekening worden gehouden met de oorkondeproductie in de respectievelijke
periodes. Zoals reeds vermeld is het belangrijk de ontstaanscontext van de oorkonde te kennen. Het
bezitten van een actieve kanselarij duidt hierbij op een sterke centralisering van de macht. 76 Hoe dan
ook duidt het feit dat de graaf/gravin aangesproken wordt of zelf beslist om de beoorkondening op
zich te nemen van het geloof in hun autoriteit.
Ten derde kan gekeken worden naar de destinatarissen/benificiarissen. Zoals E. Jordan aangeeft kan
dit informatie verschaffen over het strategisch vormen van netwerken. Indien men zich door de juiste
personen en/of instellingen wist te omringen, was het mogelijk om voldoende ondersteuning te
verkrijgen om een eigen inbreng in het bestuur erdoor te krijgen. Dit kan gaan van religieuze
instellingen, zoals abdijen en titels, tot wereldlijke vorsten maar ook steden. In combinatie met
inhoudelijke en contextinformatie machtspolitiek kan dus een bewuste machtspolitiek blootgelegd
worden.77
3.3.2. Kwalitatief onderzoek
In het kwalitatief gedeelte is het de bedoeling om ons vanuit de diplomatiek te richten op het discours
van de oorkonden op zich.
Deze hulpwetenschap van de geschiedenis dient om de overgeleverde schriftelijke bronnen correct te
kunnen interpreteren. Dit in de eerste plaats door op een kritische manier de echtheid en
authenticiteit van de bronnen na te gaan. Tegelijkertijd kan het aanvullend gebruikt worden om
ongedateerde oorkonden te dateren, aangezien heel wat diplomatische kenmerken tijds- en
plaatsgebonden zijn.78 Wat echter voornamelijk van belang is voor dit onderzoek, is dat de diplomatiek
helpt bij het accuraat decoderen van diplomatische jargon. Termen en uitdrukkingen in oorkonden
76
E. De Paermentier, “Tanquam domina superior. […]”, pp. 99-101.
E. L. Jordan, Women, Power, and Religious Patronage in the Middle Ages, New York, Palgrave Macmillan,
2006, p. 9.
78
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, n° 1.
77
34
zijn, net als het schrift, variabel in de tijd, maar ook volgens de regio, redactiecentrum, wisselende
rechtsnormen, gewenste connotaties,... Het doel is dan om deze formuleringen op hun juiste waarde
in te schatten en te beoordelen en zo hun belang en betekenis te achterhalen. 79
Daarbij geeft E. De Paermentier, in navolging van C. Beattie, aan dat we eveneens aandacht moeten
hebben voor de ‘coded gender language’. Elke geschreven bron is namelijk het product van
verschillende opinies en dus ook van verschillende discours. We moeten de bron dus niet enkel binnen
het historische kader plaatsen, maar we moeten ook het geladen taalgebruik decoderen om zo de
onderliggende maatschappelijke ideeën over ‘vrouwen’ en ‘vrouwelijkheid’ bloot te leggen.80
Allereerst zal in dit onderdeel uitgegaan worden van de oorkonden waarin de gravin optrad als
(mede)oorkonder. Inhoudelijk onderzoek zal uitwijzen wat de precieze functie van de oorkonde was
(donatie of andere) en welke rol de gravin hierbij speelde (bevestigende of beschikkende rol). Vooral
de aard van de oorkonde kan hierbij iets zeggen over de rol van de gravin in het bestuur. Het geeft
namelijk aan wat haar betrokkenheid - een meer bevestigende, passieve rol of eerder een
beschikkende, actieve rol – was bij de actio.
Daarnaast wordt er nog gekeken naar de intitulatio. Ondanks dat het een protocollaire formule is, biedt
het een goed inzicht van de genderverwachtingen in deze periode. De plaatsing van de naam ten
opzicht van de medeoorkonder (meestal haar echtgenoot of zoon) en de aanvullende titulatuur
kunnen inzichten bieden over haar werkelijke machtspositie ten opzicht van anderen.
Ten slotte zal er in het onderzoek gekeken worden naar haar betrokkenheid in oorkonden die uitgaan
van anderen. Haar ‘medezeggenschap’ in de oorkonden kan hierbij gezien worden als een teken dat
men haar autoriteit niet miskende of zelfs haar bijdrage als meerwaarde aanzag. Daarentegen kan het
ook zijn dat haar inclusie in de oorkonde louter om formele redenen gebeurde. In dit onderdeel zal
haar rol als intercedens, consentientes en getuige/ondergetekende besproken worden.
79
M. Boone, Historici en hun métier [...], p. 10.
E. De Paermentier, “Tanquam domina superior […] » , p. 102.
C. Beattie, "Gender and Femininity in Medieval England," in: N. Partner (ed.), Writing Medieval History, New
York, Oxford University Press, 2005, p. 160.
80
35
36
HISTORISCH KADER: GESCHIEDENIS VAN HET GRAAFSCHAP
VLAANDEREN EN HENEGOUWEN
In dit hoofdstuk wordt er een overzicht gegeven van de geschiedenis van het graafschap Vlaanderen
in de XII eeuw. Er zal een beknopte synopsis worden gegeven van de algemene politieke
ontwikkelingen binnen het graafschap, waarbij er gefocust wordt op de bestuurswijze en de
mogelijkheden tot machtsconsolidatie onder de afzonderlijke graven in deze periode. Daarnaast wordt
er nog een beeld geschetst van de religieuze ontwikkelingen, om ten slotte te eindigen met de uitbouw
van het administratief apparaat en hierbij voornamelijk de kanselarij.
Om het machtsdiscours van de gravinnen te kunnen analyseren, is het ook nodig om voldoende
contextinformatie ter beschikking te hebben. De mogelijke impact van de autoriteit en macht van de
gravinnen hangt zowel af van de autonomie van het graafschap ten opzicht van de leenheren, als ook
van de bestuursinstellingen van het graafschap en de persoonlijke politiek van de graven.
1. POLITIEKE GESCHIEDENIS
1.1.
A LGEMEEN OVERZICHT
Het graafschap Vlaanderen was in de loop van de IX eeuw uit een aantal Karolingische graafschappen
tussen de Noordzee en de Schelde, onder meer de gouw Vlaanderen, ontstaan. Het was te danken aan
Boudewijn II (r. 879-918) dat het gebied, dat zijn vader (Boudewijn met de IJzeren arm) had
samengevoegd, uitgroeide tot een waar vorstendom. Onder zijn opvolgers werd het gebied nog verder
uitgebreid.81
In tegenstelling tot de andere vorstendommen in de lage landen (zoals Brabant, Henegouwen,
Holland,...) was het niet in de eerste plaats leenrechtelijk afhankelijk van Duitsland, maar moest het
de Franse koning als opperste suzerein erkennen. Ondanks het feit dat het een leengebied van de
Franse koning was, beschikte het wel over een relatief grote autonomie. Deze hadden ze te danken
aan de zwakheid van het Franse centrale gezag, dat zich tot in de XII eeuw vrijwel onbekwaam toonde
om de zelfstandigheid van de Vlaamse graaf in te perken.82
Naast de politieke band met Frankrijk, zien we ook een vooral economische relatie met Engeland. In
de XI eeuw kenden de Nederlanden een bloeiende actieve handel. Vanaf de XII eeuw zien we dat de
Scheldesteden in het Vlaamse graafschap het voortouw namen. Één van de redenen hiervoor was dat
Vlaanderen op dat moment een grote samenhang kende: steden waren er sinds Filips van de Elzas aan
een eenvormig recht onderworpen, er was een uniformering van maten, gewichten en munten, men
81
T. Luykx, De graven van Vlaanderen en de kruistochten, Hasselt, Heideland, 1967, pp. 28-29.
R.C. Van Caenegem, “Law and Power in Twelfth-Century Flanders”, in: T.N. Bisson (ed.), Cultures of Power:
Lordship, Status, and Process in Twelfth- Century Europe, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 1995,
p. 149.
82
37
kende het principe van marktvrede,… Ondanks dat alle steden er van de lakennijverheid leefden was
er geen catastrofale concurrentie, aangezien de productie er van stad tot stad verscheiden was. De
grote rijkdom van de steden bood een belangrijke vorm van inkomen voor de graaf via belastingen. Dit
betekende echter dat de steden in ruil voor deze financiële, maar ook militaire steun, meer eisen tot
vrijheden begonnen te stellen. De graven van Vlaanderen boden deze vrijheden in ruil voor steun aan
door privileges, vormen van zelfbestuur,… uit te reiken. Zolang beide partijen (steden en graaf) er
voordelen uit bleven halen, verliep hun samenwerking zonder problemen.83
Terwijl de steden aan aanzien wonnen, daalde het belang van de adel. Niet enkel werd hun politieke
macht beknot door de opkomende steden, ook zorgden de economische ontwikkelingen ervoor dat
hun voornaamste bron van inkomen, nl. die uit grondbezit, sterk daalde. Aangezien de graaf in de
steden een interessantere bondgenoot zag en hun dan ook bevoordeelde ten opzichte van de adel,
zorgde dit voor veel frustratie onder deze laatste groep. 84
Om de eenheid te bewaren speelde de graaf een cruciale rol. Hij had zowel een homogeniserende (de
leden van de gemeenschap aan elkaar binden), als differentiërende (de gemeenschap afbakenen
tegenover de andere gemeenschappen) functie. Wanneer de macht in handen was van een sterk figuur
die zich onafhankelijk opstelde ten opzicht van de leenheer, de belangen van het hele land behartigde
en de privileges en instellingen van de verschillende sociale groepen in het graafschap respecteerde
was er amper sprake van een uitgesproken tweestrijd.85
De graaf kon weliswaar niet zomaar doen wat hij wou. Ondanks het feit dat zijn macht vrij
gecentraliseerd was, bleef het graafschap in die tijd een feodaal vorstendom. De graaf was aan de ene
kant een ‘vorst-bij-Gods-gratie’ die over zijn onderdanen heerste, maar in de tweede plaats ook een
leenheer, die met zijn leenmannen (waarbij steden als collectieve vazallen konden aanzien worden)
contractueel door wederzijdse rechten en plichten was verbonden. Vooral de stedelingen waren
gehecht aan de gerechtelijke procedure die hun rechten moest vrijwaren. Het eigenmachtig,
willekeurig optreden van de graaf werd dus niet zomaar aanvaard.86
Wegens het belang van het persoonlijk optreden van de graaf zal dan ook hieronder nader toegespitst
worden op de specifiekere ontwikkelingen binnen het graafschap onder de afzonderlijke graven.
1.2.
N AAR EEN WELVAREND EN ‘ AUTONOOM ’ GRAAFSCHAP
Graaf Robrecht II (r. 1093-1111), zoon van Robrecht De Fries van Vlaanderen en Geertrui van Holland,
kwam in 1093 aan de macht in het graafschap Vlaanderen.
83
H.V. Werveke, “De Opbloei, van Handel en Nijverheid”, in: J. A. Van Houtte, J. F. Niermeyer, J. Presser, e.a.
(eds.), Algemene Geschiedenis der Nederlanden II, De Haan, Zeist, 1950, pp. 417-419.
84
L. Voet, “Het Platteland, Maatschappelijk en Economisch”, in: J. A. Van Houtte, J. F. Niermeyer, J. Presser, e.a.
(eds.), Algemene Geschiedenis der Nederlanden II, De Haan, Zeist, 1950, pp. 459.
85
V. Lambert, “Methodologische beschouwingen bij het onderzoek naar de concepten ‘natie’, ‘nationalisme’ en
‘nationale identiteit’ in de middeleeuwen”, in: B.J.P. Van Bavel, A.J.A. Van Bijsterveld, A. Janse, e.a. (eds.),
Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis IV, Hilversum, Verloren, 2001, pp. 80-81.
86
R.C. Van Caenegem, “Democratie en Rechtsstaat in het Twaalfde-Eeuwse Graafschap Vlaanderen”, in:
Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, 61 (1993), pp. 209,212-213.
38
Zijn vader (Robrecht de Fries) pleegde na het overlijden van Boudewijn VI van Vlaanderen/I van
Henegouwen een machtsgreep op Vlaanderen ten kostte van de rechtmatige erfgenaam, zijn neef
Arnulf. Deze laatste werd samen met zijn moeder Richilde en hun bondgenoten (waaronder de hertog
van Normandië en de koning van Frankrijk) verslagen in de Slag bij Kassel (1071), waardoor de beide
graafschappen opnieuw gesplitst werden. Aangezien het ging om een usurpatie, zou hij er alles aan
doen om de legitimiteit van zijn geslacht te bevestigen. Hij verwierf de erkenning van zijn leenheer,
koning Filips I van Frankrijk, door hem Bertha van Holland, een dochter van zijn vrouw uit haar eerste
huwelijk, tot echtgenote te geven. Hij voerde eveneens een bewuste huwelijkspolitiek om zijn kinderen
uit te huwelijken aan invloedrijke families. Hieronder kunnen we het huwelijk van zijn zoon Robrecht
met Clementia van Bourgondië, een meisje uit één van de meest invloedrijke families van Europa
(‘waarvan de Karolingische afstamming onbetwistbaar is’), plaatsen.
De koning van Frankrijk moest zich uiteindelijk neerleggen bij deze machtsgreep, wat het
zelfstandigheidsbewustzijn van Robrecht de Fries, maar ook van zijn opvolgers en onderdanen,
bewerkstelligde. Dit betekende niet dat men zich compleet onafhankelijk ging opstellen. Ze verzaakten
hun feodale plichten niet en bleven trouwe vazallen van de koning.87
Een belangrijke opdracht was om zowel op buitenlands als binnenlands vlak de vrede te bewaren.
Onder de regering van Robrecht II zien we zowel pogingen om de Engelse kroon vredegezind te blijven,
als de Franse leenheer te ondersteunen. Enerzijds liep hij de Engelse handelaars in de Vlaamse steden
niet voor de voeten lopen. Anderzijds sloot hij zich aan bij de Franse delegatie tijdens de eerste
kruistocht (1095-1099). 88
Naar voorbeeld van zijn vader, ondersteunde en beschermde hij verder de opkomende steden via
tolvrijstellingen, de erkenning van interne stedelijke organisaties zoals schepenbanken, de
institutionalisering van binnenlandse vrede,.... De steden waren financieel gezien van groot belang en
hij kon hierdoor ook de machtsambities van de adel beter in bedwang houden. De versteviging van het
grafelijk gezag, door de handhaving van de openbare orde, ging gepaard met de geleidelijke organisatie
van centrale administratie, die het beheer van de domaniale goederen en de bekendmaking van de
grafelijke beslissingen (redinge en kanselarij) regelde, en met het uitbreiden van de lokale
administratie gebaseerd op de kasselrijen van Boudewijn V.89
1.3.
C RISISPERIODE
De regeerperiode van Boudewijn VII (r. 1111-1119) vormde een contrast met de welvarende en
politiek sterke periode van zijn vader en grootvader. Hij werd aanvankelijk nauw bijgestaan door zijn
87
Th. de Hemptinne, " Vlaanderen en Henegouwen onder de erfgenamen van de Boudewijns 1070-1244", in:
Algemene Geschiedenis Der Nederlanden II, D.P. Blok, W. Prevenier, and D.J. Roorda (eds.), Haarlem, Fibula Van Dishoeck, 1981, p. 372.
88
P. Arblaster, A History of the Low Countries, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2006, p. 47.
89
Th. de Hemptinne, art. cit., p. 375
39
moeder Clementia tot dat ze in conflict kwamen in 1113, toen hij weigerde haar doarium (weduwgoed
dat 1/3de van het graafschap besloeg) uit te keren.
Overtuigd van haar goed recht, lag ze mee aan de basis van een revolte tegen de graaf. Ze wist een
aantal Vlaamse baronnen voor zich te winnen om te rebelleren tegen haar zoon. Dit wees erop dat een
deel van de adel nog steeds klaarstond om het nieuwe machtsevenwicht, waarbij de steden dus aan
belang hadden gewonnen, te breken. De jonge graaf werd hierdoor wel verplicht haar doarium
onaangeroerd te laten, maar het strenge beleid tegen de adel bleef hij wel verder zetten.
Boudewijn stierf kinderloos en werd opgevolgd door zijn neef Karel De Goede (r. 1119-1127). Karel,
een zoon van Adela (dochter van Robrecht De Fries) en Knoet IV (de koning van Denemarken), kreeg
meteen af te rekenen met een betwisting van zijn opvolging. Een samenzwering van Vlaamse
baronnen, die Clementia sterk ondersteunde, droeg Willem van Ieper (laatste erfgenaam in mannelijke
lijn van Robrecht de Fries) als rechtmatige erfgenaam naar voor. Karel behield echter zijn titel, maar
kreeg net als zijn voorhanger te maken met de tweestrijd tussen de steden en de lokale adel,
waaronder nieuwe invloedrijke groepen zoals de Erembalden. Dit was een machtige
ambtenarenfamilie uit het Brugse die zich al 3 generaties lang door intriges aan de top van de grafelijke
administratie, en zo ook van de maatschappelijke ladder, had opgewerkt. Het voornemen om deze
familie, die door haar rijkdom en machtspositie hinderlijk was geworden, aan de kant te schuiven (Karel
gebruikte de onvrije afkomst van de familie om hen op te eisen als zijn horigen), viel niet in goede
aarde. Op 2 maart 1127 werd Karel dan ook vermoord in de Sint-Donatius kerk in Brugge. 90
Ook zijn opvolger, Willem van Clito (r. 1127-1128), was geen lange regeerperiode beschoren.
Aangezien ook Karel kinderloos was gestorven en wegens zijn onverwachte dood ook geen erfopvolger
had kunnen aanduiden, ontstond er een machtsvacuüm. De Franse koning Lodewijk VI, die als leenheer
instond voor de stabiliteit van zijn leengebieden, zou Willem Clito (kleinzoon van Willem van
Normandië en Mathilde van Vlaanderen, die de zus was van Robrecht de Fries), een vijand van de
koning van Engeland, naar voor schuiven om aan de onrust een einde te maken, maar ook om zijn
eigen zeggenschap in het gebied te vergroten. Deze werd dan ook kort hierna door de Vlaamse adel
verkozen tot graaf van Vlaanderen.
Er ontstond echter al snel tegenstand ten opzichte van de nieuwe graaf. De adel zag zijn positie niet
opnieuw in positieve lijn ontwikkelen, de breuk met Engeland was nadelig voor de handel van de
steden en bovendien werd de in weze autonomie van het graafschap teniet gedaan door een neef van
de Franse koning aan te stellen. 91
Het leidde tot een opstand waarbij Diederik van de Elzas, zoon van een dochter van Robrecht de Fries
en dus neef van Karel, als rechtmatige erfgenaam het tegen hem opnam. Diederik werd zowel
ondersteund door de steden, aan wie hij belangrijke handelsfaciliteiten in Holland kon beloven dankzij
de steun van zijn halfzuster Geertrui (gravin-moeder van Holland), als de edellieden, die hoopten om
90
91
Th. de Hemptinne, " Vlaanderen en Henegouwen [...]", p. 376-377.
Ibidem, p. 377-378.
40
zo hun positie opnieuw te kunnen verbeteren. Het kwam tot enkele confrontaties, waarin Willem
uiteindelijk gewond geraakte en stierf in 1128. De plotselinge dood van de graaf maakte zo vroegtijdig
een einde aan de burgeroorlog en Diederik werd spoedig overal erkend en ingehuldigd. 92
1.4.
P ERIODE VAN HERSTEL
Na de crisisjaren bood Diederik (r. 1128-1167) zowel op binnenlands als buitenlands vlak herstel.
In de eerste plaats hertrouwde hij met Sybilla, dochter van Fulco V (graaf Anjou en tevens koning van
Jeruzalem). Deze lijsterrijke alliantie met een koningsdochter moest bijdragen tot het prestige van de
nieuwe dynastie. Hij had eveneens via handige tegemoetkomingen opnieuw de steden naar zijn hand
gezet, maar daarnaast had hij ook enkele vooraanstaande prelaten en edelen aan zich gekoppeld door
deze tot zijn raadgevers en vertrouwelingen te maken. Kortom zorgde hij ervoor dat de welvaart
groeide en dat de grafelijke administratie beter werd uitgebouwd. Een bewijs hiervan zijn de vele
expedities die hij ondernam naar het Heilige Land: namelijk vier maal, waaronder de tweede kruistocht
(1147-1149). Er was dus nood aan een grote rijkdom om dit alles te financieren en zijn administratie
was dermate georganiseerd dat die vlot kon werken tijdens zijn afwezigheid, waardoor de taak van de
regentes werd vereenvoudigd.
Op buitenlands vlak verzoende hij zich op een verstandige en gematigde manier met zijn vijanden:
belonen van de bondgenoten (o.a. Holland), amnestie voor Willem van Ieper, verzoening met de
Franse koning zonder vriendschap met Engeland te verzaken, goede banden met Duitse keizers,...
Enkel met de bisschop van Kamerrijk en graaf van Henegouwen bleef hij in onmin leven. Met die laatste
kwam het zelfs tot een conflict in het jaar 1148. Tijdens zijn afwezigheid viel Boudewijn IV van
Henegouwen, Vlaanderen aan. Sybilla kon zich redden met de overgebleven militaire macht en kon
een wapenbestand uit de wacht sleuren. Bij zijn terugkomst wist Diederik hierop de vrede te herstellen
en had zo de legitimiteit van zijn dynastie bij zijn onderdaan onbetwistbaar gemaakt. 93
Zonder problemen nam Filips van de Elzas (r. 1176-1191) de titel van graaf van Vlaanderen na de dood
van zijn vader over. Toen zijn vader nog in leven was werd hij goed voorbereid voor deze taak. Hij kreeg
onder meer de volmacht over het grafelijke bestuur gedurende de periode dat zijn vader in het Latijnse
Oosten zat (1157/1159 en 1164/1166). Maar ook de periodes dat Diederik wel nog in het graafschap
aanwezig was nam Filips al de administratie op zich en voerde Diederik nog louter zijn ceremoniële
verplichtingen als graaf uit.
Na de dood van zijn vader hanteerde hij een andere aanpak. Hij verliet niet zoals zijn vader om de
haverklap het graafschap voor buitenlandse glorie, maar hechtte veel meer belang aan de consolidatie
van zijn autoriteit binnen het graafschap door zijn aanwezigheid daar. Zijn grootste bekommernis aan
het begin van zijn regeerperiode was de organisatie van een geschikt administratief apparaat om de
verwezenlijkingen van al zijn plannen op bestuurlijk, economisch en juridisch vlak mogelijk te maken.
92
Th. de Hemptinne, “Diederik van de Elzas”, in: Nationaal Biografisch Woordenboek (Brussel: Paleis der
Academieën, 1964-), pp. 226-227.
93
Th. de Hemptinne, " Vlaanderen en Henegouwen [...]", p. 379-382.
41
Ook internationaal bleef hij een succesvolle politiek nastreven om de stabiliteit van zijn graafschap te
vrijwaren. Zijn huwelijk met Elizabeth van Vermandois leverde hem uiteindelijk ook, bij het overlijden
van zijn zwager, het hele gebied in het noorden van Frankrijk op. Op dat moment was Vlaanderen op
z’n grootst. Hij werd in macht en aanzien de gelijke van grote vorsten als Lodewijk VII van Frankrijk,
Hendrik II van Engeland en keizer Frederick Barbarossa. Allen hadden ze er baat bij om zijn vriendschap
te verwerven , aangezien hij een handige schakel kon zijn bij onderlinge conflicten. Daarnaast ging hij
ook met Henegouwen betere relaties aan door zijn zuster Margaretha uit te huwelijken aan een zoon
van de graaf van Henegouwen.
Niet alles verliep echter volgens plan. Elizabeth stierf op vroege leeftijd. Zijn huwelijk met haar was
kinderloos gebleven, waardoor hij niet alleen geen erfgenaam had, maar ook Vermandois niet
permanent aan zijn graafschap had kunnen koppelen. Hierop kantelde hij zijn beleid en ging hij over
tot een politiek van grootsheid en persoonlijke glorie. Zo hertrouwde hij met een zus van de Portugese
koning Sancho I. Mathilde was geen jonge huwelijkspartner meer en zou hem dus hoogstwaarschijnlijk
geen kinderen meer schenken. Het wordt dan ook vermoed dat dit huwelijk louter gesloten was om
zijn aanzien en rijkdom nog te vergroten.94
1.5.
E EN VROUWELIJKE ERFGE NAME
Aangezien alle broers van Filips overleden waren en het er niet meer naar uitzag dat hij nog zelf
kinderen zou krijgen, duidde hij in 1180 zijn zus Margaretha en haar zoon Boudewijn aan als zijn
opvolgers. Toen Filips overleed tijdens de derde kruistocht, maakte Boudewijn (r. 1191-1194) zich uit
hoofde van zijn echtgenote meester van Vlaanderen. Boudewijn VIII of de Moedige was tegelijkertijd
graaf Boudewijn V van Henegouwen, waardoor Henegouwen en Vlaanderen opnieuw een personele
unie vormden.
De consolidatie van zijn autoriteit verliep moeizaam. Hij had ten eerste te maken met de eisen van
Mathilde van Portugal over haar weduwgoed. Daarnaast had hij nog af te rekenen met Filips Augustus
die het gebied van zijn echtgenote Isabella van Henegouwen, als bruidsschat aan haar geschonken,
opeiste. Na het sluiten van een compromis met Mathilde en het betalen van dure erfenisgelden aan
leenheren Filips Augustus (koning Frankrijk) en Hendrik VI (koning Engeland) had hij het gebied in
handen. Dit was echter van korte duur. Na het overlijden van zijn echtgenote in 1194 volgde hun
oudste zoon Boudewijn IX zijn moeder als rechtmatige erfgenaam op. 95
94
95
Th. de Hemptinne, " Vlaanderen en Henegouwen [...]", p. 385-390.
Ibidem, p. 392-393.
42
2. RELIGIEUZE GESCHIEDENIS
2.1.
A LGEMEEN OVERZICHT
In de IX eeuw, toen ook de politieke grenzen van het graafschap vorm kregen, was de evangelisatie
van onze streken voltrokken geworden door de wereldlijke geestelijkheid enerzijds en door de talrijke
zendelingen die onze gewesten hebben doorkruist anderzijds.
De kerkelijke hiërarchie werd overgeleverd uit de Romeinse tijd, waarbij de voornaamste civitates de
zetelplaatsen van de bisdommen waren. Ondanks het feit dat deze Romeinse civitates in werkelijkheid
niet meer bestonden, werden de bisschoppelijke zetels toch opnieuw naar dit model georganiseerd
ten tijde van het graafschap. 96 Zo achtte paus Urbanus II (r. 1088-1099), onder het voorwendsel om de
twaalf bisdommen van de oude Romeinse provincie Belgica Secunda te herstellen, zich onder meer
gerechtvaardigd om bisdommen naar gelieven te scheiden en te verenigen.
Het graafschap werd verdeeld over twee aartsbisdommen, die nog eens onderverdeeld werden in
verschillende bisdommen. De bisdommen Terwaan en Atrecht (die zich onder het bewind van Urbanus
II had weten los te wrikken van Kamerrijk) bezaten de jurisdictie in Zuid-Vlaanderen; het bisdom
Doornik in het noorden; het bisdom Kamerrijk in de Vlaamse gebieden ten oosten van de Schelde; het
bisdom Utrecht in Zeeland en de Vier Ambachten. De eerste vier bisdommen maakten hierbij deel uit
van het aartsbisdom Reims, Utrecht stond daarentegen onder de geestelijke macht van de
aartsbisschop van Keulen.97
De ontwikkeling van het geestelijk leven in Vlaanderen kende hoogtes en laagten. In de IX eeuw kende
het namelijk een dieptepunt met de invallen van de Noormannen. Niet enkel leidde dit tot de
verwoesting van heel wat religieuze instellingen, maar ook voor een crisis in de hele geloofswereld.
In de X en XI eeuw vonden er kort na elkaar enkele ingrijpende hervormingen plaats, die zorgden voor
een opwekking van het geestelijk leven. Ook de Vlaamse graven speelden een niet te miskennen rol
ter ondersteuning van deze bewegingen.98
2.2.
D E HERVORMINGSBEWEGIN G VAN C LUNY
Als we ons beperken tot de periode van het onderzoek, komt allereerst de religieuze vernieuwing van
Cluny op de voorgrond. De vernieuwing ging uit van Cluny, een kloosterstichting van 910 nabij Mâcon
in Frankrijk. Het ontwikkelde zich echter pas in de laatste jaren van de XI eeuw naar haar volle invloed.99
Het wijde succes van Cluny was te danken aan hun nadruk op centralisatie. In tegenstelling tot het
96
T. Luykx, De graven van Vlaanderen en de kruistochten, p. 33.
L. Milis, “De kerk tussen de Gregoriaanse hervorming en Avignon”, in: Algemene Geschiedenis Der
Nederlanden II, D.P. Blok, W. Prevenier, and D.J. Roorda (eds.), Haarlem, Fibula - Van Dishoeck, 1981, pp. 167,
171.
98
T. Luykx, op. cit., pp. 33-34.
99
Ibidem, p. 35.
97
43
traditioneel benedictisme, waar abdijen (ook dochterinstellingen) onafhankelijk van elkaar waren,
streefde men naar een strenge structuur, waarbij de abt van Cluny (het hoofd van de orde)
rechtstreeks kon ingrijpen in de afhankelijke kloosters. In prakrijk was dit in Vlaanderen niet steeds
voor de hand liggend. Er bestonden namelijk reeds machtige en rijke abdijen die zelf interne
hervormingen hadden doorgevoerd. In dergelijke belangrijke abdijen zou men een onbetwist
leiderschap van de abt van Cluny niet hebben aanvaard en werd dus vaak enkel de invoering van de
consuetudines, de gebruiken van Cluny, gerealiseerd.100 Dit hield onder meer in dat men zich ontdeed
van alle lekeninvloeden. Zo werd de beweging gesteld onder de bescherming van de Apostolische Stoel
en daarmee onttrokken van de bisschoppelijke, en hierbij wereldlijke, macht. De dochterkloosters van
Cluny deelden automatisch in dit privilege.101
2.3.
D E HERVORMINGSBEWEGIN G VAN C ÎTEAUX
De orde van Cîteaux, gesticht in 1098 door Robert (abt van Molesme), was een bewuste reactie tegen
Cluny. Het was een terugkeer naar de naleving van de oorspronkelijke regel van Benedictus, waarbij
opnieuw de nadruk werd gelegd op het armoede-ideaal en men de liturgie versoberde. Daarnaast
reageerde het zowel tegen de decentralisatie van de oude Benedictijnen, als tegen de strenge
centralisatie van Cluny. Elke abdij bleef zelfstandig, koos zijn eigen abt, maar de eenheid bleef bewaard
door een jaarlijks kapittel te organiseren waarop alle abten samenkwamen.102
Na de stichting van Clairvaux (1115) was de expansie van deze groeiende beweging niet meer te
stoppen. De levensopvatting werd namelijk geruggesteund door een reeks duidelijke teksten en
voornamelijk door de charismatische Bernardus van Clairvaux (1090-1153). Hij heeft er grotendeels
voor gezorgd dat de leer van de nieuwe orde over de gehele christenheid werd verkondigd. Ook heeft
hij voor een groot deel gezorgd voor de voor de verspreiding van het enthousiasme voor de tweede
kruistocht.
Het succes van de cisterciënzerverspreiding is misschien ook wel te verklaren omwille van het feit dat
de lekenstichters minder bezittingen moesten afstaan aan deze nieuwe monniken, die leefden volgens
het armoede-ideaal. Ook voor de mogelijke begunstigers was het interessant om te kiezen voor een
instelling die met weinig tevreden was. Daarbij ging het ook om een nieuwe beweging die de oude
idealen van strengheid en eenvoud opnieuw naar voor schoof. De zorg voor het zielenheil werd dus
zeker gevrijwaard, wat het nog een gunstigere belegging maakte.103
2.4.
V ERDERE ONTWIKKELINGEN
Naast de hervormingen binnen het kloosterleven werden ook nog andere ontwikkelingen van de
kerkelijke organisatie verdergezet in de XI eeuw. Deze periode werd gekenmerkt door een
vermenigvuldiging van de de seculiere kapittels, bestaande uit clerici die zich aan vaste regels
100
L. Milis, “De kerk tussen de Gregoriaanse hervorming en Avignon”, p. 177.
P.C. Boeren en W. Nolet, Kerkelijke instellingen in de Middeleeuwen, Amsterdam, Urbi et orbi, 1951, p. 155.
102
Ibidem, pp. 403-404.
103
L. Milis, Art. cit., pp. 181-182
101
44
onderwierpen en als kanunniken aan voorname kerken werden verbonden, en de reguliere kapittels,
waarbij de kanunniken aan een kloostergemeenschap waren verbonden. Het werd als het ware een
statussymbool voor succesvolle edellieden om bij hun castrum een kapittel op te richten, al was het
maar voor enkele kanunniken.
Ook de Vlaamse graven hebben in de oprichting, maar ook in de begunstiging ervan een actieve rol
gespeeld. Dit kan deels in het licht gezien worden van de vergroting van de administratieve
infrastructuur van het graafschap. Heel wat kanselarijmedewerkers werden uit de kapittels
gerekruteerd. Deze stichtingen en begunstigingen lagen ook in lijn met het geloof dat de stichting en
begunstiging van religieuze instellingen als een verzekeringspolis voor het hiernamaals kon dienen.
De seculiere kapittels konden hierbij dan gezien worden als de grote instellingen, gesticht rondom een
bisschopskerk of in een bisschopsstad. Terwijl de reguliere kapittels als het ware de entourage van de
vorst leverden. Zo was de proost van Sint-Donaas ipso facto sinds 1089 de kanselier van het
graafschap.104
2.5.
G EESTELIJKE RIDDERORDES
De geestelijke ridderordes, die het monnikendom met het ridderwezen combineerden, kenden hun
ontstaan ten tijde van de kruistochten. Zij hadden tot doel: de verpleging van zieken, de bescherming
en het herbergen van pelgrims, de verdediging van het Heilige Land en de bestrijding van de moslims
en andere heidenen. St. Bernardus van Clairvaux had een groot aandeel in de organisatie van de
geestelijke ridderorden, die voor een deel de statuten van Cîteaux overnamen of zich onder de
jurisdictie daarvan stelden.
De oudste onder deze orden was de orde van St. Jan van Jeruzalem, beter bekend als de Johannieterof Hospitaalorde. Omstreeks 1050 werd het hospitaal in Jeruzalem gesticht voor de verpleging van
zieke pelgrims. Tijdens de eerste kruistocht werd het echter uitgebreid om de grotere nood aan
ziekenverzorging en onderdak voor de kruisvaarders en pelgrims te kunnen opvangen. Het werd pas
in 1130 een volwaardige religieuze orde toen Innocentius II haar regel, opgesteld door Ramond van
Puy, bevestigde. Sedert 1137 werden er ook, onder invloed van de Tempelorde, ridders opgenomen,
waardoor het effectief een ridderorde werd.
De Hospitaalorde was dan wel als kloosterstichting de oudste, als ridderorde was het weliswaar jonger
dan de orde van de Tempeliers. De orde van de Tempelridders, waarvan St. Bernardus van Clairvaux in
1128 de regel ontwierp, werd in 1119 werd gesticht door Hugo de Payens in Jeruzalem nabij de
zogenaamde Tempel van Salomon. Het doel van de orde was de bescherming van de pelgrims en
kruisvaarders en de bescherming van het Heilige Land tegen de muzelmannen.
104
T. Luykx, De graven van Vlaanderen en de kruistochten, p. 36.
L. Milis, “De kerk tussen de Gregoriaanse hervorming en Avignon”, pp. 183-184.
45
Deze ridderordes kregen, net zoals andere kloosterorden, veel donaties (zowel roerende als
onroerende goederen) en privileges in het Latijnse Oosten, maar vooral in Europa zelf. De ordes
ondersteunden namelijk heel wat kruisvaarders in hun expeditie naar het Heilige Land, waaronder ook
de graven van Vlaanderen, die deze ordes als wederdienst begunstigden. 105
2.6.
D E PROBLEMATIEK ROND HET BISDOM K AMERIJK
Het bisdom Kamerijk vormde een dubbelbisdom met Atrecht tot het in 1094 gesplitst werd onder paus
Urbanus II. Onder het bisdom behoorden ook de drie versterkte en strategisch interessante civitates:
Dowaai, Valenciennes en Cateau-Cambrésis.
Op religieus vlak viel het bisdom dus onder de autoriteit van de aartsbisschop van Reims, wat binnen
de Franse invloedssfeer viel. Op politiek vlak zat het echter complexer ineen. In de IX eeuw duidde men
de Schelde aan als grens tussen het Oost- en West-Frankische Rijk, waardoor Kamerijk (wat op de
rechteroever lag) onder de keizer kwam te staan. De Duitse keizer Otto I trok in de X eeuw het
voorrecht om de bisschop aan te duiden naar zich toe en gaf daarenboven sinds 1007 ook wereldlijke
macht aan deze bisschoppen. Hierbij was het probleem dat het bisdom niet enkel bestond uit het
graafschap Kamerijk, maar dat ook Artesië en Vlaanderen ten wensten van de Schelde, en Oosterbant,
Henegouwen en Brabant ten oosten van de Schelde ten dele deel uitmaakten van het bisdom. Daarbij
waren er ook nog de drie markgraafschappen die de keizer ter bewaking van de westgrens van
het Oost-Frankische rijk had opgericht: Antwerpen, Ename en Valenciennes.
Wat er dus in het bisdom gebeurde, belangde ook het graafschap Vlaanderen aan. Daarbij hebben de
graven van Vlaanderen altijd gezocht naar mogelijkheden om hun territorium uit te breiden. Onder
Robrecht I de Fries werd de blik naar het oosten en meer bepaald naar Kamerijk gericht. In 1076 viel
Robrecht Kamerijk binnen. Hij slaagde er niet in om het gebied te annexeren, maar hij had wel de weg
geëffend voor zijn opvolgers. Zijn zoon Robrecht II kwam na enkele conflicten met de Duitse keizers
Hendrik IV en Hendrik V tot een vredesakkoord, waarbij hij (opnieuw) beleend werd met RijksVlaanderen (o.a. de Vier Ambachten en Zeeland), het burggraafschap van Kamerijk en de versterkte
civitates Cateau-Cambrésis. De belening van deze laatste twee gebieden gold echter wel pas zolang
Hendrik V geen nieuwe bisschop in Kamerijk had aangesteld. Niettemin slaagde Robrecht erin om het
burggraafschap door te geven aan zijn zoon Boudewijn VII.106
Ook Diederik hield zich op buitenlands vlak het meest bezig met Kamerijk. De conflicten om het
rijksbisdom ontstonden grotendeels wegens de concurrentie tussen Diederik en Boudewijn IV van
Henegouwen om hun invloedssfeer uit te breiden. Bisschop Nikolaas (1136-1167) moest meermaals
de hulp van Diederik inschakelen om in te grijpen in de moeilijkheden met de burgers, en voornamelijk
105
P.C. Boeren en W. Nolet, Kerkelijke instellingen in de Middeleeuwen, pp. 419-422
L. Vanderkindere, La formation territoriale des principautés belges au moyen age, Brussel, Lamertin, 1902,
pp. 139-142.
106
46
de adel, van Kamerijk, die telkens de steun kregen van Boudewijn. Hierdoor slaagde Diederik er in de
invloed van de Vlaamse graven, die men had verloren na de dood van Karel de Goede, in het Kamerijkse
opnieuw te vergroten. Hij verwierf er het burgergraafschap en liet zich belenen (definitief in 1153) met
het gavena-recht, het recht om een heffing op te leggen op de graanoogst van de kerken binnen een
bepaald bisdom. 107
Toen Filips aangesteld werd als graaf in de periode (1157-1160) dat zijn vader naar het Latijnse Oosten
trok, kreeg hij af te rekenen met opstanden die ontstaan waren rond de afspraken omtrent dat gavenarecht. Hij kon stand houden tot zijn vader terugkeerde, waarop in 1160 het verdrag van Bapaume werd
gesloten waarbij de vroegere verhoudingen hersteld werden.
In 1167 slaagde hij erin zijn greep op Kamerijk te versterken. De bisschop Nicolaas, die neutraal was
gebleven in het toenmalige schisma, was op 1 juli overleden. Kamerijk behoorde namelijk, zoals
aangehaald, kerkelijk tot de provincie Reims, die op dat moment de paus Alexander III erkende.
Staatkundig hing het af van de Duitse keizer, die de tegenpaus Victor IV steunde. Er werden
verkiezingen voor een nieuwe bisschop gehouden, waarbij Filips erin slaagde om zijn broer Peter,
proost van Sint-Donaas en kanselier van het graafschap Vlaanderen, verkozen te laten worden. Peter
zal echter nooit gewijd worden. Op aandringen van Filips stemde hij in om van zijn kerkelijke loopbaan
af te zien om de erfopvolging binnen het graafschap veilig te stellen, wat hem niet lukte wegens een
vroegtijdige dood. In Peters plaats werd Robrecht van Aire in 1174 tot bisschop van Kamerijk verkozen.
Hij was na Peter de nieuwe kanselier van het graafschap Vlaanderen en dus als hoogste ambtenaar
onmisbaar voor Filips. Met de dood van Robrecht, die in datzelfde jaar nog vermoord werd, verloor hij
zijn invloed op de bisschop. 108
Het bisdom Kamerijk was dus duidelijk in de loop van de XII eeuw, maar ook al eerder, een strategisch
interessant machtsbastion, de welke de Vlaamse graven niet zonder enige moeite in de eigen
invloedssfeer wilden krijgen.
107
Th. de Hemptinne, “Diederik van de Elzas”, p. 232.
Th. de Hemptinne, “Filips van de Elzas”, in: Nationaal Biografisch Woordenboek (Brussel: Paleis der
Academieën, 1964-), p. 300.
108
47
3. ADMINISTRATIEVE GESCHIEDENIS: KANSELARIJWERKING
3.1.
A LGEMEEN OVERZICHT
Er moet nagegaan worden voor wiens behoefte oorkonden tot stand werden gebracht en voor wie ze
bestemd waren, maar ook door welke instantie ze werden opgesteld. De ontstaanscontext is van
belang omdat het blijk geeft van een grote mate van autoriteit indien er de mogelijkheid was om zelf
documenten met een juridische waarde op te stellen en af te leveren. Daarnaast geeft het ook
grotendeels aan welke partij de controle had over de oorkondening. In dit onderdeel zal er dan ook
worden ingegaan op de instelling die instond voor de oorkondeproductie bij de graven van Vlaanderen,
namelijk de kanselarij.
3.2.
O PKOMST TERRITORIALE KANSELARIJEN
Wanneer men in de XII eeuw opnieuw een groter vertrouwen krijgt in de waarde van het geschreven
woord, onder meer door de opkomst van de steden en de universiteiten, voelden vele wereldlijke
vorsten zich genoodzaakt om de hulp van personeel bij het vervaardigen van oorkonden in te roepen.
Voordien vertrouwde men voornamelijk voor de opstelling ervan op kerkelijke instellingen, veelal de
destinatarissen, aangezien men toch nog vaak zou terugvallen op het orale getuigenbewijs.
Door regelmatig beroep te doen op dergelijk personeel ontstonden er inrichtingen gespecialiseerd in
het voorbereiden en opstellen van oorkonden, de kanselarijen. Hieraan moet toegevoegd worden dat
het bezitten van een eigen kanselarij niet betekende dat alle oorkonden daar werden opgemaakt. 109
Une chancellerie est un organe du gouvernement d'un Etat, une institution d'administration publique,
éventuellement un service d'une personne morale, lequel est chargé de la rédaction, de la mise par
écrit et de la validation des actes qui lui sont commandés par l'autorité dont il dépend. 110
Deze definitie van Cárcel Ortì beschrijft breed wat een kanselarij is. Het is echter noodzakelijk om per
periode, per regio, maar ook per instelling een specifieke definitie op te stellen. De kanselarij was geen
voltooid vaststaand gegeven in de XII eeuw. Er waren diverse instellingen gaande van de pauselijke
kanselarij naar allerhande kanselarijen van territoriale vorsten. Daarnaast was de kanselarij van het
graafschap Vlaanderen onder constante verandering in overeenstemming met de ontwikkelingen van
buitenaf.
Hieronder beschrijven we dus kort de ontwikkelingen van de grafelijke kanselarij om ten slotte te
pogen definiëren wat men onder het begrip ‘kanselarij’ in die periode dient te verstaan.
Om onderzoek te voeren naar de ontstaanscontext van de oorkonden, moet er hoofdzakelijk gekeken
worden naar de oorkonden zelf. De meest toegepaste methode hiervoor is de ‘methode Prevenier’,
die voornamelijk steunt op een dictaatvergelijking. Het is hoofdzakelijk een systematische studie van
de protocollaire delen om zo formele gelijkenissen tussen de oorkonden voor verschillende, niet aan
109
110
T. de Hemptinne, E. Depaermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], p.10.
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, n° 268.
48
elkaar gerelateerde destinatarissen te vinden, waaruit dan een gemeenschappelijke kanselarijoorsprong kan afgeleid worden. Dit wordt getoetst via het principe van ‘a contrario’, waarbij men op
zoek gaat naar contraformules die ook in andere oorkonden, geschreven door andere auteurs, aan
dezelfde destinataris, voorkomen. Verder kan dit nog aangevuld worden met een paleografisch
onderzoek en een studie naar het kanselarijpersoneel.
Er moet echter opgemerkt worden dat het van de inrichting van de kanselarij afhangt in hoeverre er
sprake is van vormvastheid. Al is het zo dat de kanselarijoorkonden in het algemeen zowel
diplomatische als materiële gelijkenissen vertonen.
Zoals hierboven vermeld zijn ook niet alle oorkonden in de kanselarij vervaardigd, maar werden er ook
nog steeds door de destinataris opgesteld. Andere oorkonden hebben dan weer een dubbele
herkomst. Het is perfect mogelijk dat een oorkonde kan opgesteld zijn door de destinataris en
gemundeerd (in het net geschreven) door de oorkonder. Ook kan de oorkonder het klad van de
destinatris verbeteren en nadien laten munderen,.... 111
3.3.
K ANSELARIJWERKING : G RAAFSCHAP V LAANDEREN
Aan de hand van een methode, gerelateerd aan de voornoemde ‘methode Prevenier’, heeft F.
Vercauteren (1938) voor de periode 1071-1128 een onderzoek gedaan naar de kanselarijwerking van
het graafschap Vlaanderen. Daaruit bleek dat vóór 1128 vrijwel alle grafelijke oorkonden
destinatarisproducten waren. Daarentegen bleek uit een studie van W. Prevenier (1964) voor de
periode 1191-1206 dat 59% van de oorkonden werd opgesteld in de kanselarij. In de periode ertussen
moet er dus sprake zijn geweest van de vorming van de kanselarij. Het onderzoek van Th. de
Hemptinne (1978) brengt ons dan ook bij deze periode (1128-1191), waarbij de oorkondingsactiviteit
gestadig lijkt te groeien. Onder Diederik van de Elzas (tot 1157) werden er 21% van de oorkonden in
de kanselarij opgesteld. In de periode 1157-1168, wanneer hij samen met zijn zoon Filips het bestuur
voerde, werd 17% van de graaf en 31% van de zoon in de kanselarij opgesteld. Zoals hierboven
aangehaald, kan de uitbouw van de kanselarij-activiteit hierbij misschien wel gekoppeld worden aan
de vele reizen die Diederik naar het Heilige Land maakte. Hij liet in die periode het graafschap achter
in handen van de gravin-regentes, en een degelijk onderbouwde administratie zou het beleid hierbij
vereenvoudigen. Onder de regering van Filips van de Elzas zien we dat de oorkondeactiviteit een hoge
vaart nam, tot bijna 50% van de oorkonden was een product van de kanselarijwerking. Dit is mede te
danken aan het kanselierschap van Robrecht van Aire (1168-1174) die de nodige ingrepen deed binnen
het bestuur. 112
De oorsprong van de kanselarij bevindt zich in de curia comitis, het centraal vorstelijk bestuursorgaan.
Deze bestond in de XI en XII eeuw uit leden van de grafelijke hofhouding en de graaf nam dan ook de
111
Th. de Hemptinne, W. Prevenier en M. Vandermaesen, “La Chancellerie des Comtes de Flandre (12e-14e
siècle)“, in: Landesherrliche Kanzleien im Spätmittelalter. Referate zum VI. Internationalen Kongreß für
Diplomatik, Mûnchen, 1983-1984, pp. 434-444.
112
Ibidem, p. 441.
49
meeste beslissingen, van zowel administratieve, politiek als rechterlijke aard, in overleg met hun.
Aan het begin van zijn ontstaan bestond de kanselarij uit een kleine groep geestelijke onder leiding van
een kanselier. Ze zorgden voor het centraliseren van de grafelijke domeinrekeningen en voor het
valideren en afleveren van de grafelijke oorkonden. Het is pas vanaf de XII eeuw dat de kanselarij ook
geleidelijk begon in te staan voor het opstellen en schrijven ervan. Aangezien het een afdeling van de
curia comitis betrof was ze niet aan één vast centrum verbonden, maar aan de rondreizende persoon
van de graaf.
De vorst heeft ongetwijfeld voor de rekrutering van het personeel van zijn kanselarij een beroep
gedaan op de geletterden uit zijn gestichte kapittels. De capellani waren actieve ambtenaren in de
kanselarij, die voornamelijk belast waren met het in het net schrijven van de grafelijke documenten.
Het waren dus de scriptores van de kanselarij, al werd er tot 1145 vooral beroep gedaan op
gelegenheidsscriptores. 113
De belangrijkste personen waren echter de sigillarius en de cancellarius. De sigillarius werd door de
graaf zelf uitgekozen onder zijn notarii. Aan hem werd de matrijs van zijn zegel, het instrument van de
uitoefening van het grafelijk gezag bij uitstek, toevertrouwd. Hij was dus belast met het valideren van
de oorkonden. Hierdoor bezat hij controle over het geheel van de grafelijke uitvaardiging van
oorkonden, zowel in de kanselarij als erbuiten.
De kanselier daarentegen was de eerste onder de hofambtenaren. Vanaf 1146 werd de titel van
cancellarius comitis enkel en alleen nog aan de proost van het Sint-Donaaskapittel te Brugge gegeven,
al gebeurde het ook al voordien dat hij de titel kreeg. De kanselier stond aan het hoofd van een groep
kanseliers-technici (notarii, sigillarii en capellani). Ze waren de uitvoerders van de grafelijke bevelen
inzake de oorkondening en ze moesten ervoor zorgen dat de oorkonden die de graaf wenste uit te
vaardigen geredigeerd, geschreven, nagelezen en gevalideerd werden vooraleer ze aan de destinataris
afgeleverd werden. De kanselier stond tevens aan het hoofd van de grafelijke financiële administratie.
De grote politieke invloed van dit ambt heeft de graaf vrij vroeg kunnen neutraliseren door inspraak
te eisen in de proostkeuze van Sint-Donaas. Hierdoor waren het voornamelijk gunstelingen of
familieleden die als kandidaten werden voorgesteld.114
Zolang de functie van sigillarius heeft bestaan heeft de graaf geen problemen gehad met zijn
kanseliers. De sigillarius diende wellicht als rem voor de mogelijke ambities van een te machtige
kanselier. Pas vanaf Geraard van de Elzas (1183-1206) werd het ambt van de sigillarius afgeschaft en
zou het de gewoonte worden dat de proost het grafelijke zegel bewaarde. Voordien was het enkel
Robrecht van Aire (1168-1174) gelukt om als eerste kanselier ook zegelbewaarder te worden.115
113
T. de Hemptinne en M. Vandermaesen, “De ambtenaren van de centrale administratie van het graafschap
Vlaanderen van de 12e tot de 14e eeuw”, in: Tijdschrift voor geschiedenis, 93 (1980), pp. 179-181.
114
Ibidem, p. 182; 189.
115
T. de Hemptinne, De oorkonden van de graven van Vlaanderen Diederik en Filips van de Elzas: een peiling
naar de oorkondingsaktiviteit van de grafelijke kanselarij in de periode 1128-1191, op grond van een
50
Ondanks het feit dat gedurende de XII eeuw de oorkondeproductie van de kanselarij grote verschillen
kende, kan er wel één definitie gevormd worden omtrent de organisatie van de kanselarij in die
periode:
De kanselarij was in de twaalfde eeuw een netwerk van voornamelijk geestelijken die, onder leiding
van een kanselier, in opdracht van de graaf, op regelmatige of occasionele basis instond voor de
redactie, het opschrift stellen, de validering en het afleveren van de grafelijke oorkonden. Hierbij
waren ze niet verbonden aan een vast centrum, maar aan de rondreizende persoon van de graaf.
diplomatisch en paleografisch onderzoek, Gent, niet-gepubliceerde doctoraat [promotor: W. Prevenier], 1978,
p. 358.
51
4. GEVOLGEN VOOR DE GRAVINNEN
4.1.
D E KRUISTOCHTEN
1095 was het jaar waarin paus Urbanus II opriep tot de eerste kruistocht tijdens het concilie van
Clermont-Ferrand. Daarna zouden er verscheidene kruistochten volgen.
Het kruistochtgevoel leefde onder de bevolking. Het enthousiasme viel niet te genderen. Er waren
deelnemers uit alle geledingen van de samenleving en zowel vrouwen als mannen namen op hun eigen
manier deel. Iedereen wilde namelijk deel uitmaken van de onderneming die de christenen in het
Oosten zou redden van de onderdrukking. Het was namelijk een onderneming die de heilige plaatsen,
waar Christus had geleefd, was gestorven en was herrezen, zou bevrijden en die het Heilige Land terug
onder hun ‘rechtmatige’ bewind zou plaatsen. Wat vooral aanlokkelijk was voor de meerderheid van
de bevolking was de indulgentie. ‘Het vergeven van de zonden’ was een fundamenteel gegeven, dat
mannen, net als vrouwen, sterk moet hebben aangesproken. 116
Het mocht dan wel de paus zijn die opriep tot de kruistocht, het waren de (territoriale) vorsten van het
Westen die de leiding van de expedities op zich namen. Zo zien we dat ook de graven van Vlaanderen
enthousiaste deelnemers waren.
Wat maakte nu dat ze hun grondgebied, hun rijk, achterlieten om op een dergelijk risicovolle expeditie
te gaan? In het algemeen werden een groot aantal vorsten uiteraard ook gedreven door de
indulgentie. De verkorting van hun periode in het vagevuur of zelfs de rechtstreekse toegang tot de
hemel sprak iedereen namelijk aan. Daarnaast werden de vorsten gedreven door hun eergevoel. De
moslims werden door de Westerse christenen als getrainde en goede vechters aanzien. Strijden
hiertegen kon dus een goede reputatie opleveren. Daarentegen werden zij die zonder geldige reden
achterbleven in het westen niet meer aanzien als ware mannen. Eer stond centraal in de middeleeuwse
samenleving: men zou liever alles verliezen, dan hun goede naam te laten besmeuren.
De kruistochten brachten ook prestige met zich mee. De kans om in het Latijnse Oosten nieuwe
gebieden te veroveren, ondanks het feit dat men het bestuur in de meeste gevallen aan iemand anders
zou overlaten, bracht hen ertoe om een groot leger bijeen te brengen.
Als we meer specifiek naar de graven van Vlaanderen kijken, mogen we hun feodale verplichtingen
niet vergeten. Als de Franse leenheer, die moreel verplicht was aangezien hij zijn macht ‘bij Gods
gratie’ had verkregen, deelnam, was de graaf als leenman genoodzaakt zijn heer bij te staan. Om de
goede relatie met hun leenheer te behouden en zo de vrijheid die men kreeg bij het bestuur van hun
graafschap niet op spel te zetten, zouden de graven zich aan hun plichten houden. 117
Daarbij kende het graafschap Vlaanderen vooral in de XI eeuw enkele ingrijpende religieuze
hervormingen die zorgden voor een opwekking van het religieus leven (zie supra). Deze ontwikkelingen
116
117
H. Nicholson, The Crusades, Westport, Greenwood Press, 2004, pp. 1, 3.
Ibidem, pp. XLIV-XLIX.
52
hebben ervoor gezorgd dat het graafschap volledig open en ontvankelijk stond voor de oproep van de
paus om voor het heilige geloof ten strijde te trekken.
Alvorens het ontstaan van de eerste georganiseerde kruistocht kende men dan ook al een traditie om
op pelgrimstocht te gaan. Robrecht de Fries was de eerste Vlaamse graaf die op pelgrimstocht naar
het Oosten trok. Alvorens terug te keren, kwam hij in 1089 nog samen met keizer Alexis I in
Constanstinopel. Daar beloofde hij aan de keizer dat hij vijfhonderd Vlaamse ridder naar
Constantinopel zou zenden voor de strijd tegen de muzelmannen. Van een brief van Alexis I, waarin hij
herinnert aan deze belofte, werd door clerici uit Noord-Frankrijk in gewijzigde vorm gebruik gemaakt
om de ridders in Vlaanderen voor de kruistocht warm te maken.
Daarnaast zorgde de reis van Robrecht de Fries er ook voor dat het godsdienstig gevoel bij zijn zoon
werd aangewakkerd. In het spoor van zijn vader zou Robrecht II namelijk aan de eerste kruistocht
deelnemen.118 Ook de vrouwen binnen de grafelijke families spoorden eerder hun mannelijke
familieleden aan om op kruistocht te vertrekken, dan dat ze belemmeringen waren. C. Bouchard heeft
opgemerkt dat vrouwen een belangrijke rol speelden in de overdracht van steun voor monastieke
hervorming van de ene familie naar de andere. Via genealogisch onderzoek bij de graven van
Bourgondië heeft J. Riley-Smith aangetoond dat hetzelfde gold voor de kruistochten.
119
Ook de
echtgenotes en dochters van de Vlaamse graven waren, volgens Th. de Hemptinne, een motor van
overtuiging en aanmoediging. 120
De afwezigheid van de graven creëerde een andere context voor de gravinnen. Zo namen de gravinnen
van Vlaanderen bij afwezigheid van hun echtgenoot belangrijke taken zoals de zorg voor familie, de
administratie van de eigendommen en ook de politieke verplichtingen van hun man op zich voor de
duur van de kruistochten. 121
Th. de Hemptinne gaat zelfs zover om te zeggen dat deze gravinnen net door de langdurige afwezigheid
van hun echtgenoot een zelfbewustzijn hadden aangekweekt, dat buiten deze omstandigheden nooit
tot ontplooiing had kunnen komen.122
Dergelijke uitspraken moeten echter genuanceerd worden. Een goed voorbereide afwezigheid liet
mogelijk weinig manoeuvreerruimte voor de gravinnen over. Daarentegen was het wel mogelijk dat
de graaf onverwachts zijn reis moest vervroegen, zonder dat hij alle voorbereidingen had kunnen
treffen. Het is ook niet onwaarschijnlijk dat zijn reis langer duurde dan dat hij had verhoopt, maar ook
dat de terugkeer kon uitblijven (gevangenschap, dood). Een onverwachte afwezigheid kon dus
opportuniteiten bieden voor de gravin om een eigen beleid te voeren, hierbij speelde de sterkte van
de persoonlijkheid van de gravin echter ook een rol.
118
T. Luykx, De graven van Vlaanderen en de kruistochten, pp. 36-39.
J. Riley Smith , “Family Traditions and Participation in the Second Crusade.”, in: M. GERVERS , ed. The Second
Crusade and the Cistercians, New York, Palgrave Macmillan, 1992, pp. 102-104.
120
Th. de Hemptinne, “Les Épouses Des Croisés Et Pèlerins Flamands Aux Xle Et Xlle Siècles […]“ , p. 86.
121
N. Hodgson, “Nobility, women and historical narratives of the crusades and the Latin East”, pp. 63, 72.
122
Th. de Hemptinne, “De Gravinnen van Vlaanderen in de 12de eeuw”, p. 452.
119
53
4.2.
S TABILITEIT EN GEORGANISEERDE ADMINISTRATIE
Het was niet omdat de graaf niet op kruistocht was, dat hij niet voor andere verplichtingen het
graafschap moest verlaten. De stabiliteit binnen het graafschap was een belangrijke voorwaarde
voor de graaf om het bestuur van zijn territoriale vorstendom over te dragen aan zijn echtgenote.
Een goede, centraal georganiseerde administratie was één van de aspecten waarmee hij deze
stabiliteit kon behouden. Het was tegelijkertijd ook een instrument om het bestuur goed te laten
verlopen bij zijn afwezigheid. Alles zou dermate georganiseerd zijn, waardoor de taak van de
regentes werd vereenvoudigd. Dat er een groot vertrouwen was in de administratie zien we onder
Diederik van de Elzas die, zoals reeds gezegd, vier reizen naar het Heilige Land ondernam. 123
Bij de voorbereiding voor het vertrek werd er niet enkel vertrouwd op het administratief apparaat. Er
werden strikte afspraken gemaakt met de echtgenote, maar er werden ook
vertrouwelingen
aangeduid om de zaken in goede banen te leiden. Zij vormden de leden van de regentschapsraad, die
de gravin bijstond in periodes van langdurige afwezigheid van de graaf. Een belangrijke rol werd hierbij
toegekend aan de kanselier of aan ex-kanseliers. Onder Diederik was het proost Rogerus van SintDonaas aan wie de eer toekwam de gravin bij te staan. Onder Filips was één van de leden van de
regentschapsraad de ex-kanselier bisschop Desiderius van Terwaan. Later, onder Boudewijn IX was het
kanselier Geraard van de Elzas die aan het hoofd stond van het raadscollege die voor de duur van de
kruistocht werd aangesteld.124
Bij de afwezigheid van haar echtgenoot tijdens de kruistochten kon de gravin rekenen op stabiliteit
binnen het graafschap. De kruistochten waren een eenheidsvormende factor. De graaf had zijn ridders,
die deel uitmaakten van de adel, echter nodig in hun strijd tegen de ‘ongelovigen’. Aangezien er niet
enkel een gevoel van prestige, maar ook potentieel beloningen verbonden waren aan de deelname,
gingen zij daar maar al te graag op in. Een trouwe onderdaan kon namelijk rekenen op een stuk land
binnen het graafschap of in het nieuw veroverde grondgebied. Zij die op het thuisfront bleven om in
geval van nood het graafschap te verdedigen, kregen vaak het privilege om ook in de regentschapsraad
te zetelen.125
Dit veranderde echter in periodes van relatieve vrede. Ook al was er een compromis gesloten om de
stabiliteit te bewaren, toch was het duidelijk dat de adel alle opportuniteiten aannam om terug aan
invloed te winnen. Sterke figuren onder de gravinnen die deze problematiek naar hun hand konden
zetten, vonden hierin mogelijk een interessante mogelijkheid om hun macht uit te spelen.
123
Th. de Hemptinne, " Vlaanderen en Henegouwen [...]", p. 380.
Th. de Hemptinne, De oorkonden van de graven van Vlaanderen [...], pp. 400-401.
125
H. Nicholson, The Crusades, pp. XLIV.
124
54
INLEIDEND KWANTITATIEF ONDERZOEK
1. (Mede-)oorkonderschap
Een eerste stap in het kwantitatief onderzoek is om te kijken in welke mate de gravinnen van
Vlaanderen, in vergelijking met hun echtgenoten, de kans hadden om oorkonden in eigen naam uit te
vaardigen. Dit is natuurlijk een oppervlakkige analyse van het bronnenmateriaal, waarbij alleen
gekeken wordt naar haar rol als oorkonder of mede-oorkonder en dit louter op basis van enkele cijfers.
Er wordt wel al rekening gehouden met contextfactoren zoals de oorkondeproductie in die periode,
maar ook met belangrijke politieke gebeurtenissen en de biografische gegevens over de gravinnen. De
bekomen resultaten zullen dan in het verdere kwantitatieve onderzoek en het kwalitatief gedeelte
verder getoetst moeten worden.
Om het onderzoek overzichtelijk te maken wordt er eerst een korte biografische fiche van de gravinnen
gegeven waarbij basisgegevens, die een belangrijke impact hebben gehad op hun leven, naar voor
worden geschoven. Het kwantitatief materiaal wordt dan aan de hand van haar relatie tot anderen als
oorkonder en enkele belangrijke cesuren georganiseerd in een kader.
Ook al is diepgaander onderzoek nodig om dit aan te vullen, het feit dat de graaf/gravin aangesproken
werd of zelf besloot om de beoorkondening op zich te nemen duidt hoe dan ook het geloof in hun
autoriteit aan.
55
1.1.
CLEMENTIA VAN BOURGONDIË126
Geboortedatum-Sterftedatum
Erfgename
Familiale achtergrond
Maritale Status
Regentes
Moederschap
c. 2de helft 11de eeuw-vóór juli 1133
Neen
Dochter van Willem II, graaf van Bourgondië en van Etienette
van Vienne.
Zus van Gwijde, aartsbisschop van Vienne, later paus Calixtus
II (1119-1124).
Gehuwd met Robrecht II van Vlaanderen: c. 1090-1111
Weduwe: c. 1111-1119
Gehuwd met Godfried I van Brabant: c. 1119-1133
Eerste Kruistocht: 1096- februari 1100
Boudewijn (°voor 1093)
=> actieve deelname aan regering: c. 1111-1113
Willem
Jong gestorven zoon
Overgeleverde oorkonden met Clementia als (mede-)oorkonder127
Robrecht II alleen
Clementia alleen
Clementia + Robrecht
Totaal (Robrecht II in leven)
26
14 (4)
7
Periode voor regentschap (1093-1096)
10 (6 in 1096)
0
1
Periode regentschap (1096-1100)
/
2 (o.a. 1 brief)
/
Periode na regentschap (1100-1111)
16
2 (o.a. 1 brief)
6
Periode als weduwe (1111-1119)
/
7
/
Periode als hertogin (1119-1133)
/
3
/
Clementia + Boudewijn VII
4
/
/
/
4
/
In totaal zijn er vijventwintig oorkonden (mede-)uitgevaardigd door Clementia aanwezig in de
Diplomata Belgica. Hiertegenover staan de slechts zessentwintig oorkonden die door Robrecht II alleen
werden uitgevaardigd.
Louter op basis hiervan kan verondersteld worden dat Clementia een haast even belangrijk aandeel
had in de oorkondening als haar echtgenoot, ondanks het feit dat hij de positie van graaf had geërfd
en zij slechts aangetrouwd was. Daarbij moeten echter enkele opmerkingen gemaakt worden.
Allereerst kan, door het bronnenmateriaal onder te verdelen in verschillende periodes, afgeleid
worden dat minder dan de helft (11) van de vijventwintig oorkonden door Clementia werden
uitgevaardigd toen Robrecht nog in leven was. Van deze elf oorkonden zijn er ook slechts vier,
waaronder twee brieven, die enkel in haar eigen naam opgesteld waren. De andere zeven werden
uitgevaardigd in naam van Robrecht II en Clementia samen.
126
Th. de Hemptinne, "Clementia Van Bourgondië," in: Nationaal Biografisch Woordenboek (Brussel: Paleis der
Academieën, 1964-), pp. 148-150
127
Deze cijfers zijn verkregen na nauwkeurige selectie uit de Diplomata Belgica database.
56
Eveneens moet in het achterhoofd worden gehouden dat er nog niet zozeer een kanselarijwerking was
en het hernieuwde vertrouwen in het schrift nog maar net aan een opmars bezig was. Aangezien de
controle op het oorkondeproces niet groot was, viel men er nog niet grotendeels op terug. Zoals reeds
aangehaald heeft Vercauteren aangetoond dat de grafelijke oorkonden die uitgevaardigd werden in
de periode 1071-1128 vrijwel allemaal destinatarisproducten waren.128
Van die vier oorkonden/brieven die Clementia dan tijdens het leven van Robrecht in haar eigen naam
heeft uitgevaardigd, waren er slechts twee op het moment dat Robrecht in het graafschap aanwezig
was. De overige twee had ze de periode voordien als regentes laten opstellen.
Er kan gesteld worden dat na terugkomst, Robrecht opnieuw de leiding op zich nam. Toch betekende
dit niet dat Clementia helemaal opnieuw op de achtergrond verdween. Zes van de zeven oorkonden
die ze samen hadden uitgevaardigd zijn afkomstig uit de periode na zijn terugkomst. Ze werd dus nog
op een zekere hoogte betrokken met het beleid via deze oorkondening.
De overige veertien oorkonden werden uitgevaardigd tussen 1111 en 1133. Vier ervan vaardigde ze in
de periode (1112-1115) net na het overlijden van haar echtgenoot uit samen met haar zoon Boudewijn.
Aanvankelijk nam Clementia actief deel aan het bestuur van haar zoon, maar hun relatie verwaterde
al snel toen er conflicten ontstonden rond het uitkeren van haar doarium.
Het grootste deel van haar oorkonden in de periode van haar weduwschap, vaardigde ze dan ook in
eigen naam uit. Dit op zich geeft al aan dat haar autoriteit niet miskend werd. Van belang is om in een
volgend onderdeel na te gaan wie de destinatarissen waren. Ze bezat als weduwe namelijk een
doarium, bestaande uit grondgebied waar ze het vruchtgebruik op had gedurende haar leven. Wegens
de verantwoordelijkheden die hiermee gepaard gingen lijkt het dus aannemelijk dat ze hierdoor nog
oorkonden uitvaardigde. Toch wijst het er ook op dat ze er zelf actief mee bezig was, aangezien ze het
bestuur even goed had kunnen uitbesteden.
Na haar tweede huwelijk met Godfried van Leuven, hertog van Brabant, daalde haar oorkondeactiviteit
opnieuw. Louter op basis van deze kwantitatieve gegevens kan gezegd worden dat haar hoedanigheid
als gehuwde vrouw maakte dat ze zich opnieuw meer op de achtergrond moest houden. Anderzijds
moet opgemerkt worden dat ze rond die periode een nederlaag leed tegen Karel de Goede.129 Dit had
tot gevolg dat ze vier van haar twaalf oppida, nl. Diksmuide, Bray, Aire en Saint-Venant, diende af te
staan. Ze had dus al een kleiner gebied om te beheren en daarbovenop verzoende ze zich uiteindelijk
in 1121 met de graaf, waardoor ze zich voortaan op de achtergrond hield.130
Als we nog eens terugkijken naar de oorkonden uitgevaardigd door Robrecht is het opvallend dat hij
van de tien oorkonden, die hij voor zijn vertrek op kruistocht liet opstellen, zes in het jaar van dat
128
Th. de Hemptinne, W. Prevenier en M. Vandermaesen, “La Chancellerie [...], pp. 434-444.
Na het kinderloos overlijden van Boudewijn VII in 1119, steunde Clementia de aanspraken van Willem van
Ieper tegen Karel de Goede, die door haar zoon als opvolger was aangeduid. Zij nam hierbij deel aan de
samenzwering van Vlaamse baronnen die haar troonpretendent ondersteunde.
130
Th. de Hemptinne, “Clementia van Bourgondië”, p. 150.
129
57
vertrek (1096) uitvaardigde. Er kan verondersteld worden, aangezien zijn deelname aan de
kruistochten gepland was, dat hij zélf de meeste zaken voor zijn vertrek wou afhandelen zodat hij de
beslissingen niet moest overlaten aan zijn echtgenote. Tevens kan, samen met de oorkonde die hij
samen met haar voor zijn vertrek opstelde, dit een overgang zijn waarop hij de omgeving erop
voorbereidde dat Clementia het bestuur zou overnemen voor die periode.
Clementia van Bourgondië was dus een actieve dame in de beoorkondening, maar dit vooral na het
overlijden van haar echtgenoot. Vermoedelijk had dit voornamelijk te maken met het bestuur van haar
doarium. Tijdens zijn leven werd ze weliswaar wel het regentschap toevertrouwd, wat blijk geeft van
het vertrouwen in haar capaciteiten. Haar ingrepen moeten geapprecieerd geweest zijn, want ook na
haar periode als regentes bleef ze door haar echtgenoot betrokken bij de beoorkondening.
58
1.2.
SYBILLA VAN ANJOU131
Geboortedatum-Sterftedatum
Erfgename
Familiale achtergrond
Maritale Status
Regentes
Moederschap
c. 1116 – 1165
Neen
Dochter van Fulco, graaf van Anjou en Ermengarde van Maine
Bij haar huwelijk was haar vader koning van Jeruzalem
Verwant met het Engelse koningshuis
Gehuwd met Willem Clito: c. 1123-?
Gehuwd met Diederik van de Elzas: c. 1134-1165
Terugtrekken in klooster Saint-Lazare van Betanië: c. 11591165
Bezoek Jeruzalem: 1138- na 22 september 1139
Tweede kruistocht: juni 1147- april 1149
Boudewijn (°voor 1142, gestorven c. 1150)
Filips (°1142)
Mattheüs
Peter
Gertrude
Margaretha (°1145)
Mathilde
Overgeleverde oorkonden met Sybilla als (mede-)oorkonder132
Diederik alleen
Sybilla alleen
Sybilla + Diederik Sybilla +
Boudewijn
Totaal
141
7
9
2
Periode voor regentschap (1134-1138)
14 (4 in 1138)
0
2 (2 in 1138)
/
Periode regentschap (1138-1139)
/
1
/
/
Periode na regentschap (1139-1147)
54 (10 in 1147)
3 (3 in 1139)
1
/
Periode 2de regentschap (1147-1149)
1
3
/
2
Periode na 2de regentschap (1149-1159)
46
0
6
/
Periode in klooster (1159-1165)
26
0
/
/
Sybilla + Diederik
+ Filips
2
/
/
/
/
2
/
Graaf Diederik van de Elzas regeerde bijna veertig jaar lang over Vlaanderen, waarbij hij onder meer
zorgde voor de uitbouw van een efficiëntere administratie. Zoals Th. de Hemptinne heeft weergegeven
groeide de oorkondingsactiviteit gestaag in de periode dat Diederik aan de macht was. De uitbouw van
de kanselarij zorgde ervoor dat de grafelijke entourage zelf de oorkondeproductie beter in de hand
had. Zo werden niet alleen heel wat grafelijke oorkonden in de kanselarij opgesteld, maar passeerden
131
K.S. Nicholas, "Countesses as Rulers in Flanders," in Aristocratic Women in Medieval France, ed. T. Evergates
(Philadelphia: University of Philadelphia Press, 1999), pp. 121-123.
132
Deze cijfers zijn verkregen na nauwkeurige selectie uit de Diplomata Belgica database.
59
ook veel ontwerpen van oorkonden, opgesteld door destinatarissen, ter controle eerst de kanselarij
vooraleer ze op net gesteld werden.133
Zijn lange regeerperiode gecombineerd met de uitbouw van de centrale administratie en het groter
vertrouwen in de oorkondeproductie, verklaart het groot aantal oorkonden dat hij uitvaardigde in die
periode. Alleen al in de dertig jaar dat hij gehuwd was met Sybilla had hij honderdeenenveertig
oorkonden in zijn eigen naam uitgevaardigd.
Daartegenover staan de slechts twintig oorkonden uitgevaardigd door Sybilla. De zeven oorkonden die
enkel in haar naam zijn opgesteld, werden uitgevaardigd in de periodes waarbij ze regentes was of net
terug haar bevoegdheden als regentes afstond. Zo heeft ze er twee uitgevaardigd tijdens haar eerste
regentschap (1138-1139), drie in het jaar 1139 toen Diederik net terug was en nog twee tijdens haar
tweede regentschap (1147-1149). In deze periodes was de afwezigheid van de graaf dus de reden voor
het uitvaardigen van oorkonden in naam van de gravin alleen. Ook aan de hand van de lichte stijging
in de oorkondening van Diederik net voor zijn vertrek kan afgeleid worden dat hij anticipeerde op zijn
nakende afwezigheid, door nog enkele zaken op punt te stellen en eventueel al de overdracht van de
autoriteit aan zijn echtgenote duidelijk te maken aan zijn onderdanen. Zo ook werden er twee
oorkonden door hun beiden uitgevaardigd net voor het eerste regentschap van de gravin.
De uitbouw van de kanselarij-activiteit kan misschien wel gekoppeld worden aan de vele reizen die
Diederik naar het Heilige Land maakte. Hij liet in die periode het graafschap achter in handen van de
gravin-regentes, en een degelijk onderbouwde administratie zou het beleid hierbij vereenvoudigen.134
Daarnaast kan er ook aan de oorkondeningsactiviteit gezien worden dat Diederik ervoor zorgde dat
zijn zonen duidelijk klaargestoomd werden voor de opvolging.
Tijdens haar tweede regentschap, waarbij Diederik op tweede kruistocht was, heerste Sybilla samen
met haar zoon Boudewijn over Vlaanderen. Boudewijn overleed in 1150, waardoor hij slechts
tweemaal als (mede-)oorkonder heeft opgetreden. Ook Filips, die na de dood van zijn broer
erfopvolger werd, werd vanaf het moment dat hij oud genoeg was betrokken in de oorkondening.
Naarmate de tijd vorderde nam hij zelfs langzaamaan het bestuur op zich.
Sybilla van Anjou trok zich uit eigen wil terug in het klooster, wat blijk heeft van haar zelfstandig
optreden, maar ook verklaart waarom haar beoorkondeningactiviteit werd stilgelegd. Ook al heeft ze
amper oorkonden in eigen naam uitgevaardigd, haar tweevoudig regentschap betekent echter wel dat
ze als gravin capabel werd geacht om haar autoriteit te laten gelden in Vlaanderen.
133
134
Th. de Hemptinne, W. Prevenier en M. Vandermaesen, “La Chancellerie [...]”, pp. 434-444.
Ibidem, pp. 437.
60
1.3.
MATHILDE VAN PORTUGAL135
Geboortedatum-Sterftedatum
Erfgename
Familiale achtergrond
Maritale Status
Regentes
Moederschap
c. 1157-1218
Neen
Dochter van Alfons I, koning van Portugal en Mathilde van
Savoye.
Gehuwd met Filips van de Elzas: c. 1184-1191
Weduwe: c. 1 juni 1191-1193
Gehuwd met Otto III, hertog van Bourgondië: c. 1193-1195
Gescheiden: c.1195-1218
Derde kruistocht : september 1190-1191
Neen
Overgeleverde oorkonden met Mathilde als (mede-)oorkonder136
Filips alleen
Mathilde alleen
Mathilde + Filips
Totaal
153
39
2
Periode voor regentschap (1184-1190)
134 (45 in 1090)
0
2 (2 in 1090)
Periode regentschap (1190-1191)
/
4
/
Periode rond overlijden Filips (1191)
19
4
/
Periode als hertogin van Bourgondië (1193-1195)
/
1
/
Periode als ongetrouwd (1195-1218)
/
30
/
De kanselarijwerking werd nog beter uitgebouwd onder Filips. In eigen naam alleen al vaardigde hij in
de periode van zijn huwelijk met Mathilde honderddrieënvijftig oorkonden uit. Wat tevens blijk geeft
van de steeds beter georganiseerde administratie is dat Mathilde tijdens zijn afwezigheid, ondanks de
verhoogde oorkondeproductie, slechts vier oorkonden heeft uitgevaardigd.
Net als zijn voorgangers regelde hij net voor zijn vertrek de meeste zaken. Hij vaardigde vijvenveertig
oorkonden uit in het jaar net voordat hij op derde kruistocht vertrok. Daarnaast betrok hij in datzelfde
jaar Mathilde voor het eerst bij de oorkondening, wat kan wijzen op het feit dat hij haar voorbereidde
voor de overname van het bestuur voor die periode.
Filips zou echter niet terugkeren van kruistocht. Hij werd het slachtoffer van een epidemische ziekte
en op zijn sterfbed vaardigde hij nog negentien oorkonden uit in zijn naam. Kort na zijn overlijden
vaardigde Mathilde onder haar titel gravin ook nog vier oorkonden uit, vooraleer het graafschap
volledig overging op zijn zus en schoonbroer. Dit wijst al een eerste maal op haar zin voor initiatief
wanneer de opportuniteiten zich voordeden.
135
T. de Hemptinne, "Mathilde (alias Theresia) van Portugal," in: Nationaal Biografisch Woordenboek (Brussel:
Paleis der Academieën, 1964-), pp. 504-514.
136
Deze cijfers zijn verkregen na nauwkeurige selectie uit de Diplomata Belgica database.
61
De enige oorkonden die Mathilde dus heeft uitgevaardigd in eigen naam tijdens het leven van Filips,
waren de vier oorkonden terwijl ze het regentschap op zich nam, dus tijdens de afwezigheid van Filips.
Ook bij vorige gravinnen zien we dat hun oorkondingsactiviteit pas een vlucht nam nadat ze een
periode als regentes hadden opgetreden en voornamelijk nadat ze weduwe geworden waren. Verder
is het ook zo dat Mathilde hem geen kinderen had geschonken, wat een extra verklaring kan zijn voor
het feit dat ze amper bij de beoorkondening betrokken werd.
Toen Mathilde opnieuw gehuwd was, ditmaal met de hertog van Bourgondië, vaardigde ze tevens
slechts één oorkonde uit. Er kan vermoed worden dat ze door het huwelijk opnieuw naar de
achtergrond verdween. Al moet er opgemerkt worden dat dit gaat over het aantal opgenomen
oorkonden in de database en dit over een heel korte periode (nog geen twee jaar).
Het was pas op het moment dat ze een ongehuwd leven leidde dat ze op regelmatige basis oorkonden
opstelde in haar eigen naam. De dertig oorkonden die ze uitvaardigde in die periode wijzen op een
geloof in haar autoriteit en benadrukken opnieuw haar zin voor initiatief. Mensen die hun
rechtshandeling/-feit neergeschreven wilden zien, zochten nog steeds een toevlucht tot haar, ondanks
het feit dat ze niet meer optrad als gravin/hertogin naast haar echtgenoot. Haar status als
‘koningsdochter’, die steeds sterk in de verf gezet werd, zal daar ook een rol in spelen. Tevens zal het
beheer van haar uitgebreid weduwgoed een rol gespeeld hebben in haar oorkondening.
Mathilde bleef, ondanks haar achtergrond, tijdens haar gehuwde leven afzijdig bij de beoorkondening.
Ook zij werd als capabel aanzien om het regentschap op zich te nemen, zeker aangezien ze
ondersteund werd door een goed uitgebouwde administratie. Het was echter pas op het moment dat
ze een gescheiden leven leidde dat haar oorkondeproductie zou stijgen. Het feit dat ze na haar periode
als gravin/hertogin nog zoveel oorkonden heeft opgesteld is een teken dat haar autoriteit als
onafhankelijke persoon wel serieus genomen werd.
62
1.4.
MARGARETHA VAN DE ELZAS137
Geboortedatum-Sterftedatum
Erfgename
Familiale achtergrond
Maritale Status
Regentes
Moederschap
c. 1145-1194
Ja => c. 1191
Dochter van Diederik van de Elzas, graaf van Vlaanderen en
van Sybille van Anjou
Zus van Filips van de Elzas, graaf van Vlaanderen
Gehuwd met Boudewijn V van Henegouwen en Namen: c.
1169-1194
Nee
Isabella (°1170)
Boudewijn (°1171)
Yolande
Filips (°1175)
Hendrik
Sybille
Eustatius
Overgeleverde oorkonden met Margaretha als (mede-)oorkonder138
Boudewijn alleen Margaretha alleen Margaretha + Boudewijn
Margaretha + Boudewijn +
Filips
Totaal
78
15
3
2
Periode voor erfenis (1169-1191)
61
1
0
2
Periode als gravin (1191-1194)
17 (1 als graaf
14 (allen in 1194)
3
/
Henegouwen
alleen)
Margaretha vormt een uitzondering ten opzichte van de hiervoor besproken gravinnen. Het verschil is
namelijk dat zij zelf de erfgename was en dus niet wegens huwelijk de titel gravin had verkregen.
Aangezien Filips geen nageslacht had en ook geen overlevende broers om het bestuur van het
graafschap na zijn dood aan over te laten, zou hij zijn zus en haar zoon tot erfgenamen maken. Om
deze overgang vlot te doen verlopen zien we dat er voor zijn dood twee oorkonden met zijn opvolgers
(Margaretha en haar echtgenoot) werden uitgevaardigd.
De periode voor de erfenis was Margaretha amper actief als oorkonder. Ze vaardigde slechts één
oorkonde in haar eigen naam uit en dit ten opzichte van de achtenzestig oorkonden die haar
echtgenoot als graaf van Henegouwen en Namen had uitgezonden.
Pas nadat haar broer was overleden en zij het bestuur van het graafschap op zich nam, werd ze actiever
in de beoorkondening. Opvallend hierbij is echter dat alle veertien oorkonden in november van het
jaar 1194, net voor haar dood, werden uitgevaardigd. Giselbert van Bergen vermeld in zijn Chronicon
137
138
K.S. Nicholas, "Countesses as Rulers in Flanders," pp. 126-127.
Deze cijfers zijn verkregen na nauwkeurige selectie uit de Diplomata Belgica database.
63
Hanoniense dat Margaretha in september 1994 ernstig ziek werd en in november van datzelfde jaar
overleed ten gevolge van die ziekte.139 Er kan dus verondersteld worden dat ze de laatste zaken wou
regelen om de overdracht van de grafelijke titel aan haar zoon te vergemakkelijken. Boudewijn IX en
niet haar echtgenoot was namelijk de rechtmatige erfgenaam om na haar dood het bestuur op zich te
nemen.
Margaretha vaardigde dus enkel op het einde van haar leven, en dus ook op het einde haar korte
regeerperiode, oorkonden in eigen naam uit. Daarnaast stelde ze nog drie oorkonden samen met haar
echtgenoot op. Aangezien dit de enige keren waren dat ze optrad als (mede)oorkonder kan vermoed
worden dat het bestuur toch vooral geregeld werd in naam van Boudewijn VIII, als graaf van
Vlaanderen, Henegouwen en Namen.
Ondanks het feit dat zij formeel de autoriteit over het graafschap bezat en haar autoriteit niet miskend
werd (anders had ze niet zomaar al die oorkonden voor haar dood uitgevaardigd), werd het dus
vermoedelijk toch vanzelfsprekend geacht dat de man het feitelijke bestuur op zich nam. De korte
regeerperiode wegens haar overlijden, heeft haar echter ook niet veel mogelijkheden geboden om
zich te ontplooien tot een sterk figuur op het voorplan.
139
Giselbert van Bergen, “Chronicon Hanoniense,” in: W. Arndt, Scriptores rerum Germanicarum in
usum scholarum. Ex monumentis germaniae 29, Hannover, Hahn, 1869, p. 240.
64
2. B ENIFICIARISSEN : DE BEGUNSTIGDEN
Als tweede stap in het kwantitatief onderzoek wordt er gekeken naar de benificiarissen van de
oorkonden waarin de gravin optrad als (mede-)oorkonder. Het gaat hier niet zozeer over de ontvanger
van de oorkonde (destinataris), maar eerder over de persoon/instellingen die profiteerde van de
rechtshandeling die op schrift gesteld werd in de oorkonde.
In dit onderdeel wordt er louter kwantitatief gekeken voor wie de oorkonde inhoudelijk bestemd was.
Pas in het kwalitatief gedeelde zal inhoudelijk onderzoek uitwijzen wat de precieze functie van de
oorkonde was (schenking, ordonnantie,...) en welke rol de gravin hierbij speelde (bevestigende of
beschikkende rol).
Het nagaan van de benificiarissen van de gravin kan informatie verschaffen over de reikwijdte van haar
autoriteit. Het gaat niet enkel over aan wie ze mocht/kon oorkondenen, maar eveneens aan wie ze
wou oorkonden richten. Het biedt mogelijk dus informatie over het strategisch vormen van netwerken.
Indien ze zich door de juiste personen en/of instellingen wist te omringen, was het mogelijk om
voldoende ondersteuning te verkrijgen om een eigen inbreng in het bestuur erdoor te krijgen. Dit kan
gaan van religieuze instellingen, zoals abdijen en bisdommen, tot wereldlijke entiteiten zoals steden.
In combinatie met inhoudelijke en contextinformatie kan dus een bewuste machtspolitiek blootgelegd
worden.140
Ook wordt er hier kort gekeken naar de beoorkondeningsactiviteit van de graven. Dit om de
verschillen, of net gelijkenissen, aan te tonen met de beoorkondening van de gravinnen.
Extra aandacht wordt besteed aan de rol van het doarium hierin. Het kan zijn dat de meeste
destinatarissen eigenlijk net binnen haar doarium lagen. Dit kan, indien haar echtgenoot nog in leven
was, in de eerste plaats betekenen dat ze enkel betrokken werd bij de ookondening als het ging over
haar doarium of dat ze enkel de autoriteit had om oorkonden in haar eigen naam uit te vaardigen
indien het ging om deze gebieden. Het kan echter ook betekenen dat ze zich net doelbewust met die
gebieden bezig hield om zo haar netwerk reeds te verstevigen.
Het is ook niet verwonderlijk dat ze zich na het overlijden van haar echtgenoot nog zou bezig houden
met de oorkondening aan deze gebieden, aangezien ze net dan het vruchtgebruik over die
doariumgebieden had ontvangen. De intensiteit van deze oorkondening kan hierbij informatie
verschaffen over de wil van de persoon zelf om nog een actieve machtspolitiek uit te voeren.
Allereerst zal dus een kort worden ingegaan op de praktijk van de doaria in het graafschap Vlaanderen
2.1.
D OARIUM OF WEDUWGOED
Het doarium of weduwgoed is een gift (bestaande uit (on)roerende goederen) die de echtgenoot of
zijn familie bij het huwelijk aan de vrouw gaf zodat ze in haar onderhoud kon voorzien indien ze zou
achterblijven als weduwe. Het was geen blijvende gift dat als erfgoed kon dienen, maar het was eerder
140
E. L. Jordan, Women, Power, and Religious Patronage in the Middle Ages, New York, Palgrave Macmillan,
2006, p. 9.
65
van tijdelijke aard. Na haar overlijden zou het bezit namelijk terug gaan naar de erfgenaam van haar
echtgenoot. Dit ging in de meeste gevallen natuurlijk om haar eigen nakomeling, waardoor het bezit
toch in de familie bleef, maar dit hoefde niet steeds zo te zijn. 141
De grootte van het gebied waar de vrouw het vruchtgebruik over verkreeg varieerde afhankelijk van
de rijkdom en status van de echtgenoot waarmee ze huwde, maar het was ook afhankelijk van de
vrouw in kwestie zelf. Het aangeboden doarium moest namelijk in overeenstemming zijn met de status
van de toekomstige bruid en de bruidsschat die het meisje zou meekrijgen van haar familie bij het
huwelijk. Indien dit niet zo was, besliste de familie van het meisje dat het huwelijk gewoon niet door
ging. Een man was dus bereid om een groot doarium te voorzien voor een geschikte bruid uit een
familie die zowel op politiek, sociaal als economisch vlak een hoge status bezat. De investering hierin
zou over verloop van tijd door de uitbreiding van zijn invloedsfeer, net door dit huwelijk, wel
renderen.142
De doariumgebieden bleven vermoedelijk onder beheer van de echtgenoot zolang hij in leven was.
Toch had de vrouw er al zekere rechten over tijdens het leven van haar man. De graaf kon pas de
goederen van haar doarium wegschenken of verkopen indien ze daar geen bezwaar tegen optekende.
Meestal gaf ze hiervoor gewoon toestemming, eventueel door een gelijkwaardig gebied ter
compensatie te krijgen, maar ze kon ook in het geheel afstand doen van haar rechten op deze
goederen. Indien hij toch een gebied zonder haar instemming van haar ontvreemd had, werd de
transactie ofwel na zijn dood ongedaan gemaakt ofwel kreeg de weduwe een ander gebied met
dezelfde waarde ter vervanging. De begunstigde was er dus bij gebaad om verzekerd te worden van
het feit dat het geschonken gebied niet behoorde tot een doarium of dat de vrouw in kwestie haar
toestemming voor de transactie had gegeven. In de desbetreffende oorkonden vinden we dit dan ook
vaak verwoord.143
Ten tijde van de kruistochten lag de mortaliteit van de mannen, wegens hun militaire doeleinden,
hoog. Tevens was het zo dat de vrouw vaak jonger was dan haar echtgenoot. De kans was er dus dat
zij haar man zou overleven en hierbij zou kunnen beschikken over haar rechten over het doarium. Het
was goed mogelijk dat de vrouw al tijdens het leven van haar echtgenoot haar autoriteit in deze
gebieden poogde te verstevigen, zodat ze het na zijn overlijden als het ware kon uitbouwen tot haar
machtsbastion. 144
141
D. Nicholas, “Of Poverty and Primacy: Demand, Liquidity, and the Flemish Economic Miracle, 1050-1200”, in:
The American Historical Review, 96 (1991), 1, p. 37.
142
P.A. Adair, “Ego et exor mea...” : Countess Clemence and her role in the comital family in Flanders (10921133), Santa Barbara, University of California, 1993, p. 52.
143
T. Evergates (ed.), Aristocratic Women in Medieval France, Philadelphia, University of Pennsylvania Press,
2011, p. 93.
144
K.A. LoPrete, “Women, Gender and Lordship in France, c.1050-1250”, in, p. 1927.
66
Dergelijke mate van initiatiefneming was echter wel afhankelijk van de persoonlijkheid van de vrouw
in kwestie. Ze was niet verplicht om zelfstandig op te treden. Ze kon namelijk evengoed het beheer
laten regelen door een persoon die ze zelf had aangesteld of ze kon zich tevreden stellen met de
regelingen die de erfgenaam, vaak haar zoon, trof. Sterke persoonlijkheden die toch zelfstandig hun
doarium wilden beheren, kwamen hierbij dan ook vaak in conflict met de erfgenaam, die het gebied
liever al meteen onder zijn autoriteit zag komen.
Ook met andere personen konden er conflicten ontstaan. Zoals reeds vermeld kon het wegschenken
van doariumgebied zonder de toestemming van de vrouw in kwestie, voor problemen zorgen na het
overlijden van de echtgenoot. Daarnaast was het tevens zo dat de stukken van het grondgebied die als
doarium, maar ook als bruidsschat, werden geschonken vaak dezelfde waren. Het kwam dus voor dat
verschillende vrouwen dezelfde gebieden toevertrouwd kregen, wat leidde tot oneensheden na het
overlijden van hun echtgenoten. In het graafschap Vlaanderen ging dit meestal over gebieden gelegen
aan de Noordzee of in de zuidwestelijke hoek van het graafschap. 145
2.2.
R ELIGIEUZE PATRONAGE
De beoorkondening bestond echter niet enkel uit giften met betrekking tot het doarium van de gravin.
Een aantal gravinnen hebben namelijk een niet te onderschatten rol gespeeld in de religieuze politiek
van het graafschap. Een groot deel van de oorkonden bestond uit schenkingen aan religieuze
instellingen. Daarnaast was het ook zo dat er verscheidene kloosters gesticht werden door deze
gravinnen. Het is natuurlijk niet verwonderlijk dat net deze oorkonden overgeleverd werden. De
archieven van geestelijke instellingen waren namelijk goed georganiseerd, waardoor de overlevering
beter verzekerd werd.
Het stichten, beschermen en ondersteunen van dergelijke religieuze instellingen werd aanzien als een
vrome onderneming. Religieuze patronage was een geaccepteerde activiteit voor adellijke vrouwen.
Het valt nog na te gaan of vrouwen dit louter deden voor het verkrijgen van zielenheil of een reputatie
van een deugdzaam persoon, of ze eerder hiermee hun netwerk wilden uitbreiden. Een goed
onderbouwd netwerk kon namelijk als basis dienen om hun machtspositie te versterken. Religieuze
patronage kon dus mogelijk ingezet worden als politieke tool. 146
145
P.A. Adair, “Ego et exor mea...” […], pp. 69,167.
E. L. Jordan, Women, Power, and Religious Patronage in the Middle Ages, , p. 60
N. Hodgson, “Nobility, women and historical narratives of the crusades and the Latin East”, in: Al-Masaq: Islam
and the Medieval Mediterranean. 17, (2005), 1, p. 69.
146
67
2.3.
C LEMENTIA VAN B OURGONDIË
Destinatarissen Clementia alleen
Clementia + Robrecht
14
7
Totaal
Periode voor regentschap (1093-1096)
Abdij
0
1
Periode regentschap (1096-1100)
Abdij
1
/
Bisdom
1
/
Periode na regentschap (1100-1111)
Abdij
1
6
Bisdom
1
0
Periode als weduwe (1111-1119)
Abdij
7
/
Periode als hertogin (1119-1133)
Abdij
3
/
Abdijen
Hesdin + Anchin
Watten
Cluny
Broekburg
Faumont
Avesnes-lèsBapaume
Anchin
Broekburg
Auchy-lès-Hesdin
Cluny + Sint-Omaars
Ham-en-Artois
Faumont
Arrouaise
Sint-Amand
Avesnes-lèsBapaume
Bisdommen
Atrecht
Kamerrijk
Clementia alleen
Clementia + Robrecht
Periode voor regentschap (1093-1096)
1
Periode regentschap (1096-1100)
1
Periode na regentschap (1100-1111)
1
5
1
Periode als weduwe (1111-1119)
1
Clementia + Boudewijn VII
4
/
/
/
/
/
4
/
Clementia + Boudewijn VII
2
1
1
1
1
3
1
Periode als hertogin (1119-1133)
1
2
Clementia alleen
Periode regentschap (1096-1100)
1
Periode na regentschap (1100-1111)
1
68
A. Doarium
Clementia had een aanzienlijk weduwgoed toegekend gekregen door haar echtgenoot Robrecht II. Het
omvatte namelijk twaalf Vlaamse oppida, equivalent met niet minder dan een derde van het gehele
graafschap Vlaanderen. Waarschijnlijk werd hij door zijn vader Robrecht de Fries aangezet om dergelijk
omvangrijk gebied toe te kennen. Na zijn usurpatie wou deze laatste er alles aan doen om de
legitimiteit van zijn geslacht te bevestigen. Door middel van huwelijkspolitiek poogde hij zijn dynastie
te verankeren onder de hoogste adellijke geslachten. Clementia van Bourgondië kwam uit één van de
voornaamste en invloedrijkste families van West-Europa, waarvan de Karolingische afstamming
bovendien niet betwist werd. Voor een alliantie met dit adellijk geslacht had hij dus wel iets over.
Meer gegevens over dit uitgestrekte weduwegoed van Clementia vinden we bij Walter van Terwaan.
Hij noemt van de twaalf oppida er vier bij naam: Diksmuide, Bray, Aire (of Ariën) en Sint-Venant.
“Comitissa […] quator oppida sua, scilicet Dichesmudam et Bragium, Ariam et Sanctum Venantium ei
guerpire coacta est”147
B. Benificiarissen
Van de in totaal vijventwintig oorkonden die (mede) werden uitgevaardigd door Clementia is het
overgrote deel gericht aan abdijen. De overige documenten, nl. brieven, hadden bisdommen als
geadresseerden.
De zeven oorkonden die in de naam van Robrecht II en Clementia samen werden uitgevaardigd zijn
uitsluitend gericht aan abdijen. Vijf oorkonden hiervan waren gericht aan de abdij van Broekburg. Het
nonnenklooster van Broekburg dankte z’n oprichting aan Clementia. Het was ook de abdij waar ze ten
slotte werd begraven.148 Het is dan ook niet verwonderlijk dat een groot deel van de oorkonden gericht
was aan de abdij die ze zelf had gesticht en waarvan ze de goede werking ongetwijfeld wilde
verzekeren. De reden dat deze oorkonden ook in Robrechts naam werden uitgevaardigd kan een
indicatie zijn van de invloed die ze had op haar echtgenoot. Het feit dat de graaf zich engageerde voor
de aangelegenheden van zijn echtgenote, toont aan dat hij toch wel waarde hechtte aan haar
inbrengen. De toevoeging van zijn naam als graaf bracht namelijk extra prestige voor de abdij en
eventueel ook uitgebreidere schenkingen.
De overige twee oorkonden waren gericht aan de abdij van Faumont (1110) en gecombineerd aan de
abdijen van Hesdin en Anchin (1096). Robrecht betrok Clementia dus bij de oorkondening aan deze
instellingen. Als we hierbij rekening houden met de regelgeving rond het doarium, is het mogelijk dat
Robrecht haar inspraak wenste aangezien het betrekking had tot haar doariumgebied. Het kan zijn dat
het gebied dat hij wou schenking deel uitmaakte van haar doarium. Daarnaast kan het ook zijn dat hij
147
Walter Van Terwaan, “Vita Karoli Comitis Flandriae”, in: B. Köpke (ed.), Monumenta Germaniae Historica.
Scriptores XII, Hannover, 1856, p. 542.
148
Th. de Hemptinne, "Clementia Van Bourgondië", pp. 149-150
69
zich richtte tot abdijen die behoorden tot haar doarium en dat de gezamenlijke grafelijke oorkondening
een manier was om te maken dat de geoorkonde handelingen erkend bleven tijdens haar
weduwschap. De gebieden bevonden zich namelijk in het zuiden van het graafschap, het gebied dat
vaak diende als bruidsschat of weduwgoed. Dit hoeft echter niet zo te zijn. Hij kon haar even goed
betrekken ter voorbereiding tot haar regentschap (oorkonde uit 1196 m.b.t. Hesdin en Anchin).
Daarenboven had ze de abdij Faumont mede met Robrecht gesticht.
Na de dood van haar echtgenoot nam de oorkondening van Clementia, zoals reeds vermeld, een vlucht.
In die periode vaardigde ze vier oorkonden uit samen met haar zoon Boudewijn, alle vier gericht aan
abdijen. Aangezien ze haast allen kort na het overlijden van Robrecht werden opgesteld, is het mogelijk
dat Clementia betrokken werd in de oorkondening om zijn autoriteit te kunnen versterken in deze
abdijen.
Een van deze abdijen was Broekburg, waar ze vanzelfsprekend al een gevestigde autoriteitswaarde,
zowel als stichter als als weldoenster, had bekomen. Ook Cluny had ze al in eerdere oorkonden
benaderd. We weten dat Clementia bekend stond voor haar belangstelling in de kerkelijke instellingen,
voornamelijk voor de introductie en verspreiding van de regel van Cluny.149 Als we dan toch even naar
de inhoud kijken van de oorkonde gericht aan de abdijen van Cluny en Sint-Omaars zien we dat
Clementia liet weten dat in Sint-Omaars de regel van Cluny ingevoerd was waardoor de abdij nu onder
het gezag van Cluny viel.150 Ook met deze abdij had ze dus een duidelijke band.
Deze belangstelling is volgens Th. de Hemptinne te verklaren aan de hand van haar afkomst, namelijk
het Bourgondische huis oftewel de bakermat van de orde van Cluny. Ze behield goede contacten met
het thuisfront en al zeker met haar broer Guido, die in 1119 tot paus Calixtus II werd uitgeroepen.151
Een kenmerk van de orde van Cluny was dat het rechtstreeks onder het gezag van de paus stond, zodat
bisschoppen noch wereldlijke leiders konden ingrijpen in de aangelegenheden van de orde. Door de
orde van Cluny te ondersteunen poogde ze dus een goede verstandhouding met haar broer te
onderhouden. Zo genoot ze van pauselijke bescherming en hield ze er een machtige bondgenoot op
na.152
Ook het merendeel van de oorkonden die ze in eigen naam had laten opstellen, waren gericht aan
abdijen, met uitzondering van de twee brieven bestemd aan de bisdommen van Kamerrijk en Atrecht.
Aan enkele van de abdijen heeft ze meerdere oorkonden gericht, nl. aan de abdijen van Anchin (2),
Avesnes-lès-Bapaume (3) en Faumont (3).
Avesnes-lès-Bapaume en Faumont waren twee religieuze instellingen dat Clementia samen met haar
echtgenoot gesticht had. Ook hier is het dus niet ongewoon dat ze meerdere oorkonden naar hun
behoeve had opgesteld. Ze zal ook de steun aan de abdij van Avesnes-lès-Bapaume verderzetten na
haar huwelijk met de hertog.
149
Th. de Hemptinne, "Clementia Van Bourgondië," p. 148.
DB nr. 230
151
Th. de Hemptinne, art. cit. , p. 148.
152
P.C. Boeren en W. Nolet, Kerkelijke instellingen in de Middeleeuwen, Amsterdam, Urbi et orbi, 1951, p.211.
150
70
Anchin was een abdij aan dewelke ze ook oorkonden heeft gericht samen met haar echtgenoot. Er kan
dus vermoed worden dat ze een bijzondere relatie had met deze abdij, al dan niet omdat ze betrokken
is geweest bij de stichting, of dat het behoorde tot haar doarium.
Het bizarre is dat er geen oorkonden meer werden overgeleverd waarin zij de abdij van Broekburg in
eigen naam begunstigde, ondanks het feit dat het door haar gesticht werd. Het is mogelijk dat de
slechte relatie met haar zoon en de volgende erfopvolgers ervoor heeft gezorgd dat ze instellingen op
hun grondgebied niet wou begunstigen of waarbij de begunstiging ervan geen zin meer had voor de
eigen autoriteit.
C. Oorkondening van Robrecht II
Robrecht vaardigde, in de periode dat hij gehuwd was met Clementia (c. 1090-1111), in totaal
zessentwintig oorkonden uit. Ook bij hem was het merendeel van de oorkonden gericht aan abdijen
(19/26 of 73%). Verder begunstigde hij ook een lokale parochie en richtten hij zes oorkonden aan
verschillende kapittels. Dat hij zich ook voor een deel op kapittels richtte, kan te maken hebben met
het feit dat heel wat leden van de kanselarij kanunniken waren.
Inhoudelijk bestonden de oorkonden voornamelijk uit schenkingen, maar ook het toekennen van
rechten en het in zijn bescherming nemen van enkele abdijen maakten deel uit van het
oorkondenpakket. Ook aan de kapittels waren oorkonden gericht waarin voornamelijk donaties
centraal stonden, waardoor zijn beoorkondening aan de kapittels toch eerder als vrome onderneming
aanzien kan worden.
Net als zijn echtgenote hield hij zich dus voornamelijk bezig met het begunstigen, ondersteunen, maar
ook in bescherming nemen van verschillende religieuze instellingen. Het was dus niet een specifiek
vrouwelijke aangelegenheid om aan religieuze patronage te doen.
71
2.4.
S YBILLA VAN A NJOU
Destinatarissen Sybilla alleen
Totaal
Abdij
Abdij
Abdij
Abdij
Abdij
Hospitaal
Kapittel
Abdijen
Lihons-enSanterre
Drongen
Ten Duinen
Veurne
Ten Duinen
Anchin
Templiers
Reims + Fives
Atrecht
Clairmarais
Loos
Loos
Lo
SintWinoksbergen
Ieper
Andere
Kapittel Harelbeke
Kapittel Veurne
Hospitaal Broekburg
Sybilla + Diederik
Sybilla + Boudewijn
2
Sybilla + Diederik
+ Filips
2
/
/
/
/
/
/
2
/
/
/
/
1
0
1
Sybilla + Boudewijn
Sybilla + Diederik
+ Filips
7
9
Periode voor regentschap (1134-1138)
0
2
Periode regentschap (1138-1139)
1
/
Periode na regentschap (1139-1147)
3
1
Periode 2de regentschap (1147-1149)
3
/
Periode na 2de regentschap (1149-1159)
0
4
0
1
0
1
Sybilla alleen
Sybilla + Diederik
Periode voor regentschap (1134-1138)
1
1
Periode regentschap (1138-1139)
1
Periode na regentschap (1139-1147)
1
1
1
1
Periode 2de regentschap (1147-1149)
1
2
1
1
Periode na 2de regentschap (1149-1159)
2
1
1
1
Sybilla + Diederik
Sybilla + Diederik + Filips
Periode na 2de regentschap (1149-1159)
1
1
1
72
A. Doarium
Over het doarium van Sybilla zijn geen gegevens bewaard gebleven. Zoals reeds vermeld werden vaak
dezelfde stukken van het grondgebied als doarium toegewezen. Het is dus waarschijnlijk dat ze enkele
oppida toegewezen kreeg gelegen aan de Noordzee of in de zuidwestelijke hoek van het graafschap.
Daarnaast was Sybilla ook een bruid van grote rijkdom en hoge status. Als dochter van de toenmalige
koning van Jeruzalem Fulco (na huwelijk met Melisinde van Jeruzalem) en behorende tot het huis van
Anjou, die verwantschappen kende met het Engelse koningshuis, vergrootte zij het prestige aan het
grafelijke hof.153 Diederik zal haar dus wel voorzien hebben van een aanzienlijk doarium.
Sybilla zou echter nooit de mogelijkheid gehad hebben om over de rechten van haar doarium te
bezitten, aangezien ze eerder is overleden dan haar echtgenoot. Daarnaast was ze vermoedelijk ook
minder mee bezig om dit gebied in handen te krijgen, aangezien ze besloot zich terug te trekken in het
klooster.
B. Benificiarissen
Sybilla werd tijdens de aanwezigheid van haar echtgenoot meermaals betrokken bij de
beoorkondening. Met uitzondering van oorkonden gericht aan het kapittel van Veurne en het hospitaal
van Broekburg, werden alle oorkonden gericht aan abdijen. Aangezien er ook meerdere oorkonden
werden opgesteld met mede-oorkondening van een van hun zonen (Boudewijn of Filips) is het
vermoedelijk dat Diederik hen vooral betrok bij de beoorkondening om hen al wat autoriteit mee te
geven. Zo trad Sybilla op als mede-oorkonder in het jaar van haar regentschap en bereidde hij zijn
zonen al tijdens zijn leven voor op het moment dat ze hem zouden moeten opvolgen.
Toch bleef Sybilla ook betrokken bij de oorkondening na haar regentschap. Mogelijk had ze een goede
indruk gemaakt tijdens haar regentschap, waardoor Diederik haar bleef betrekken bij bepaalde
kwesties. Tevens kon het zijn dat Sybilla tijdens de afwezigheid van Diederik enkele zaken aan het
regelen was, waardoor ze na de terugkeer van haar echtgenoot deze zaken mee verder afhandelde.
We zien hierbij dat aan de abdij van Loos, aan dewelke Sybilla al tijdens haar regentschap had
geoorkondend, na de terugkomst van Diederik twee oorkonden gericht waren. Daarnaast is het tevens
zo dat hun zoon Boudewijn omtrent 1150 was gestorven. Als we naar de inhoud kijken zien we dat
enkele oorkonden van het grafelijk koppel schenkingen waren aan religieuze instellingen (abdij van
Sint-Winoksbergen en het kapittel Veurne) om te voorzien in het zielenheil van hun zoon.
154
Men
deed vaak schenkingen aan religieuze instellingen in ruil voor gebeden voor het zielenheil van
familieleden of van de schenkers zelf.
153
154
Nicholas, "Countesses as Rulers in Flanders," p. 121.
DB nrs. 3985, 5225
73
Het is ook omwille van het overlijden van Boudewijn dat Filips in de latere oorkondening betrokken
werd. Het is namelijk zo dat hij de tweede in lijn was om zijn vader als erfgenaam op te volgen, dus ook
hij moest voorbereid worden op deze taak.
Sybilla liet alleen zeven oorkonden opstellen, de meerderheid tijdens haar regentschap. Deze waren
allen bestemd voor Vlaamse abdijen, waaronder meermaals de abdij van Ten Duinen (2) en Atrecht
(2). Tijdens haar tweede regentschap vaardigde ze ook samen met Boudewijn twee oorkonden uit. In
deze periode werd Boudewijn mee aangesteld als regent, vermoedelijk om hem voor te bereiden op
zijn overname van de macht. Dit vermoeden wordt versterkt aangezien ze onder meer een oorkonde
richtten aan de abdij van Clairmarais. Deze abdij had Sybilla samen met haar echtgenoot gesticht. Ze
had dus al een zekere autoriteitswaarde opgebouwd, die ze aan haar zoon kon doorgeven.
Bij haar terugtrekking in het klooster van Saint-Lazare van Betanië in 1159, verdween ze van het
publieke toneel en zijn er dus geen oorkonden meer overgeleverd.
C. Oorkondening van Diederik van de Elzas 155
Graaf Diederik van de Elzas regeerde vijventwintig jaar (1134-1159) met Sybilla aan zijn zijde (de jaren
dat zij zich in het klooster bevond niet meegerekend). In deze lange periode, waarin de basis werd
gelegd voor de uitbouw van de centrale kanselarij en de organisatie van de fiscale en gerechtelijke
administratie, heeft hij honderdvijftien oorkonden uitgevaardigd.
Het gros van de oorkonden (103/115, haast 90%) was gericht aan abdijen. Daarnaast vaardigde hij ook
acht oorkonden uit aan kapittels, drie aan steden en één aan het bisdom Atrecht.
Zoals de meeste vooraanstaanden uit zijn tijd, deed Diederik heel wat donaties aan religieuze
instellingen, met oog op de zorg voor zijn eigen zielenheil en dat van zijn (overleden) familieleden. Dit
waren zowel schenkingen van gronden en goederen, als het toebedelen van bepaalde rechten die het
inkomen van deze instellingen vergrootten. Tevens nam hij heel wat van deze religieuze instellingen
onder zijn bescherming.
In tegenstelling tot zijn besproken voorhanger trad hij ook veel vaker op als oorkonder voor derden,
voornamelijk ook met betrekking tot schenkingen van particulieren aan abdijen. Ook zien we heel wat
meer directe beleidszaken, voornamelijk met betrekking tot de financiële aspecten van het graafschap,
in de oorkonden geformuleerd worden. Zo begunstigde hij onder meer de stad Sint-Omaars, zoals hij
al eerder Gent, Brugge, e.a. had begunstigd, door het schenken van privileges om zo de handel te
bevorderen. De handeldrijvende stadsbewoners schonk hij faciliteiten, zoals een gildehuis, in eigen
stad en op andere jaarmarkten in Vlaamse steden.156
Net als zijn echtgenote, en zijn voorhangers, hield ook Diederik zich dus bezig met religieuze patronage,
waarbij voornamelijk abdijen werden begunstigd. We zien echter dat, voornamelijk door de betere
155
156
Th. De Hemptinne, “Diederik van de Elzas”, pp. 229-231.
DB nrs. 4947, 5216, 5247.
74
uitbouw van de administratie, ook heel wat andere verplichtingen die via de beoorkondening geregeld
werden.
75
2.5.
M ATHILDE VAN P ORTUGAL
Destinatarissen Mathilde alleen
Mathilde + Filips
39
2
Totaal
Periode voor regentschap (1184-1190)
Kapittel
0
2
Periode regentschap (sept 1190-1191)
Abdij
4
/
Periode kort na overlijden Filips (1191)
Abdij
3
/
Stad
1
/
Periode als hertogin van Bourgondië (1193-1195)
Abdij
1
/
Periode als ongetrouwd (1195-1218)
Abdij
28
/
Kapittel + Hospitaal
1
/
Kapittel
1
/
Abdij
Cercamp
Clairvaux
Sint-Omaars
Marchienne
Vicoigne
Arras
Sint-Winoksbergen
Zonnebeke
Templiers
Loos
Sint-Winoksbergen
Watten
Sint-Omaars
Clairmarais
Hospitaliers
Ravensberghe
Broekburg
Choques
Clairvaux
Ieper
Mesen
Ten Duinen
Mathilde alleen
Periode voor regentschap (1184-1190)
1
1
Periode regentschap (sept 1190-1191)
1
1
Periode rond overlijden Filips (1191)
1
1
1
Periode als hertogin van Bourgondië (1193-1195)
1
Periode als ongetrouwd (1195-1218)
1
4
5
3
3
1
1
2
2
1
2
1
1
1
76
Andere
Kapittel Aire
Kapittel Rijsel
Kapittel + Hospitaal
Rijsel
Stad Gent
Mathilde alleen
Mathilde + Filips
Periode voor regentschap (1184-1190)
1
2
Periode als ongetrouwd (1195-1218)
1
1
Periode kort na overlijden Filips (1191)
1
A. Doarium
Mathilde van Portugal was de dochter van de Portugese koning Alfons I en Mathilde van Savoye. Zij
was de tweede vrouw van Filips van de Elzas, nadat hij kinderloos was achtergebleven na het overlijden
van zijn eerste echtgenote, Elizabeth van Vermandois.
Zoals reeds vermeld was Mathilde volgens de toenmalige norm geen jonge bruid meer (26 jaar) en
werd het huwelijk eerder aanzien als een prestigehuwelijk, dan als een manier om nog erfgenamen te
verwekken. 157 Bij hun huwelijk (1184) had hij ook reeds zijn zus en haar zoon aangesteld als opvolgers
(1180). In ruil voor de rijkdom en glorie die kwamen bij het huwen van een koningsdochter, zou hij
haar van een rijkelijk weduwgoed voorzien. Het is Giselbert van Bergen die ons, in zijn Chronicon
Hanoniense, inlicht over haar uitgebreide doarium en de probleem die errond ontstonden. 158
Oorspronkelijk bevatte het de steden Sint-Omaars, Aire-sur-la-Lys, Dowaai, Lécluse, Orchies, Rijsel,
Nieppe, Cassel, Veurne, Diksmuide, Watten, Sint-Winoksbergen, Broekburg, Belle en Duinkerken.
Er gingen hiermee echter enkele conflictsituaties gepaard. De steden Sint-Omaars en Aire-sur-la-Lys
behoorden namelijk tot de bruidsschat van Isabella van Henegouwen, de echtgenote van Filips August.
De Franse koning zou niet zomaar gebieden die hem toekwamen laten beheren door een weduwe.
Ook de steden Dowaai, Lécluse, Orchies, Rijsel, Nieppe, Cassel, Veurne, Diksmuide, Watten, SintWinoksbergen, Broekburg, Belle en Duinkerken waren aan nog iemand anders toevertrouwd. Deze
gebieden behoorden namelijk tot het erfdeel van Margaretha van de Elzas en haar kinderen.
Margaretha en haar echtgenoot graaf Boudewijn V van Henegouwen waren, door het huwelijk van
hun dochter, de schoonouders van Filips August. Boudewijn en Filips August verenigden hun krachten
157
T. de Hemptinne, " Vlaanderen en Henegouwen [...]", p. 385-390.
Giselbert van Bergen, “Chronicon Hanoniense,”pp.233-234
“Post multas tamen contentiones, cum ipsa Mathildis comitissa totam Flandriam in dotalicio reclamaret, et e
contra comes Hanoniensis iudicium requireret, proponens quod dotalicium aliud habere non debebat quam illud
quod in nuptiis ei concessum fuerat; tandem inter eos huiusmodi pax ordinata est: quod comes Hanoniensis
capud Flandrie et comitatum haberet, scilicet Brugas, Gandavum, Ipram, Curtracum, Aldenardam, Waisam,
Alost, Geralmont, et feoda alia imperii, scilicet villas que ministeria dicuntur, et insulas marinas, in quibus insulis
comes Hollandensis participat, et a comite Flandrensi tenet in feodo. Ipsa autem Mathildis dicta regina
dotalicium sibi in nuptiis traditum, scilicet Duacum, Sclusam, Orchias, Insulam, Cassellum, Furnas, Dikemudam,
Borborch, Bergas et mansionem Niepe sibi retinuit. De iusto dotalicio suo tunc domino regi reliquit Sanctum
Audomarum et Ariam, que post ipsius Mathildis decessum ad domini regis Francorum filium parvulum
Ludovicum iure hereditario devenire debebant”
158
77
zelfs om hun rechtmatige gebieden al eerder in handen te krijgen. Het verbond die ze samen sloten in
september 1184, viel Filips van de Elzas echter niet in goede aarde, waarop hij nog eens Brugge, Gent,
het Land van Waas, Geraardsbergen, Ieper, Kortrijk en Oudenaarde aan het doarium van Mathilde
toevoegde, waardoor de conflicten zich enkel opstapelden.159
B. Benificiarissen
Mathilde vaardigde amper twee oorkonden samen met haar echtgenoot uit. Deze twee gezamenlijke
oorkonden waren gericht aan de kapittel van Aire, die ze ook eenmaal in eigen naam begunstigde. Aire
behoorde dan ook tot het uitgebreide weduwgoed die haar toegewezen werd. Om ervoor te zorgen
dat de getroffen rechtshandelingen nog steeds zouden erkend worden wanneer Mathilde het beheer
op zich nam, werd ze al in de zaken betrokken. Beide oorkonden werden ook uitgevaardigd net voordat
ze het regentschap in handen kreeg, waardoor ze vermoedelijk ook een voorbereidend karakter
hadden.
Mathilde vaardigde daarnaast maar liefst negenendertig oorkonden in eigen naam uit. Met
uitzondering van vier oorkonden werden deze allemaal geschreven aan abdijen. Zoals reeds
aangehaald richtte ze er één aan het kapittel van Aire, behorende tot haar weduwgoed. Daarnaast
vaardigde ze nog twee oorkonden uit aan het kapittel van Rijsel, waarbij één maal in combinatie gericht
aan het hospitaal van Rijsel, dat eveneens behoorde tot haar doarium. Ook aan de stad Gent richtte ze
een oorkonde, dit net na de dood van haar echtgenoot. Ze vertrouwde de stad een stadskeure toe,
waardoor de autoritaire bevoegdheid van de gravin in dit doariumgebied werd onderstreept, nog
voordat de erfgenamen de kans kregen om hun macht in dit gebied te vestigen.160
De andere oorkonden waren dus allen gericht aan abdijen. Enkele van deze abdijen vallen op ten
opzichte van de anderen aangezien ze behoorlijk meer oorkonden hebben ontvangen. Dit waren
namelijk de abdijen van Sint-Winoksbergen (5+1 rond overlijden), Loos (4), Saint-Omer (3 + 1 tijdens
regentschap) Clairvaux (3) en Watten (3). Deze behoorden allen, met uitzondering van de abdij van
Clairvaux, tot haar doarium.
Mathilde kende een voorliefde voor de abdij van Clairvaux en wou dan ook dat het haar laatste
rustplaats werd. Na haar overlijden werd ze echter begraven in de abdij Ten Duinen, maar haar
stoffelijk overschot werd uiteindelijk nog volgens haar wens overgebracht naar Clairvaux. Daar werd
ze bij haar echtgenoot Filips bijgezet in de kapel, die ze samen gesticht hadden. 161
Ook de abdijen van Ravenberghe en Broekburg kregen elk twee maal als beneficiaris een oorkonde.
Broekburg maakte deel uit van haar doarium en vermoedelijk de abdij van Ravensberghe, wat in
Watten ligt, ook. Ze hield zich dus actief bezig met het bestuur ervan.
159
Th. de Hemptinne, "Mathilde (alias Theresia) van Portugal”, p. 506.
DB nr. 78
161
DB nr. 10250.
Th. De Hemptinne, art. cit., p.512.
160
78
Wat tevens opvalt is dat er nog vier oorkonden net na het overlijden van haar echtgenoot werden
uitgevaardigd. Dit ging voornamelijk om gebieden behorende tot haar doarium (abdij SintWinoksbergen en stad Gent). Verder werd er ook een oorkonde gericht aan Atrecht, een belangrijke
regio in het graafschap aangezien de bisschopszetel daar gesitueerd was. Maar er was ook één
oorkonde opgesteld met betrekking tot een rechtshandeling die de abdij van Vicoigne en een
particulier aanging. De abdij van Vicoigne was een abdij binnen het graafschap Henegouwen, aan de
grens met het graafschap Vlaanderen. Het is goed mogelijk dat ze, na de eerdere betwistingen, al zeker
haar autoriteit wilde vrijwaren in de belangrijke gebieden binnen het graafschap. Daarnaast gaf ze,
door een abdij binnen het graafschap van de erfopvolgers te benaderen, een duidelijk signaal dat ze
wel degelijk de nodige invloed bezat om haar autoriteit te vrijwaren.
C. Oorkondening van Filips van de Elzas 162
Graaf Filips van de Elzas werd al sinds 1155 reeds in een oorkonde naast zijn vader als ‘graaf’ betiteld.
Een effectieve macht over het graafschap werd hem echter pas twee jaar later, wanneer zijn vader
samen met zijn moeder naar het Heilige Land vertrok, toegekend. Hij werd dus al vroeg een actieve
speler in de beoorkondening. In de periode voordat hij huwde met Mathilde was hij reeds getrouwd
met Elizabeth van Vermandois en moest hij dus niet enkel zijn graafschap Vlaanderen, maar, na het
overlijden van zijn schoonbroer, ook het graafschap Vermandois besturen.
Om zo’n groot gebied efficiënt te besturen zette hij het beleid van zijn vader verder. Hij kon bouwen
op de fundamenten die zijn vader reeds had gelegd voor de uitbouw van de kanselarij en administratie,
en hij behield de goede relaties met de steden. Net zoals zijn vader richtte hij dus ook een deel van zijn
oorkonden aan kapittels (10) en aan steden (9), net met die intenties om personeel te ronselen voor
de kanselarij en een financieel gunstig economisch beleid te voeren.
Daarnaast zien we dat het merendeel van de oorkonden die hij tijdens zijn huwelijk met Mathilde had
uitgevaardigd (153 in de periode 1184-1191) opnieuw gericht was aan abdijen (120/153 of 78%), maar
ook nog aan andere kerkelijke instellingen en particulieren (14). Filips hield zich dus ook grotendeels
bezig met het begunstigen, ondersteunen en beschermen van religieuze instellingen. En ook hij trad
steeds meer op als bemiddelaar bij geschillen tussen derden of als oorkonder bij de overdracht van
goederen tussen particulieren en abdijen.
De beoorkondeningspraktijken van Filips toonden dus grote gelijkenissen met die van zijn vader. Ook
hij deed aan religieuze patronage, trad op als oorkonder voor derden en hij hield zich nog meer bezig
met de uitbouw van een efficiënte administratie en een sterk economisch beleid.
We zien dat ook Mathilde, weliswaar op kleinere schaal en voornamelijk na zijn overlijden, mede
dankzij die verbeterde kanselarijwerking met haar beoorkondening eenzelfde weg kon inslaan.
162
Th. De Hemptinne, “Filips van de Elzas, p. 291.
79
2.6.
M ARGARETHA VAN DE E LZAS
Destinatarissen Margaretha alleen
Totaal
Abdij
Bisdom
Abdij
Kerken
Kapittel
Hospitaal
Abdij
Margaretha + Boudewijn
15
Periode voor erfenis (1169-1191)
0
1
Periode als gravin (1191-1194)
12
0
1
1
Margaretha alleen
3
Margaretha + Boudewijn +
Filips
2
0
0
2
0
2
1
0
0
/
/
/
/
Margaretha + Boudewijn
Margaretha + Boudewijn +
Filips
Periode voor erfenis (1169-1191)
Evesnes-lèsBapaume
Loos
Periode als gravin (1191-1194)
Papinglo
1
Sint-Omaars
Loos
2
Brugge
2
Merkem
1
Nonnenbosse
1
Orsinval
1
Odegem
1
Voormezele
1
Warneton/Waasten
1
Zonnebeke
1
Andere
Margaretha alleen
Periode voor erfenis (1169-1191)
Bisdom Kammerrijk
1
Periode als gravin (1191-1194)
Kapittel Brugge
1
Hospitaal Hanneton
1
Kerken Cambrésis
1
1
1
1
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Margaretha + Boudewijn VIII
1
80
D. Doarium + erfgebied
Margaretha vormt, zoals reeds vermeld, een uitzondering ten opzichte van de hiervoor besproken
gravinnen, aangezien zij zelf de erfgename was. Het was echter wel zo dat ze pas na haar huwelijk met
Boudewijn V van Henegouwen werd aangesteld als erfgename. Ze zou dus aanvankelijk wel een
weduwgoed toegekend hebben gekregen, al is niet geweten uit welke gebieden binnen het graafschap
Henegouwen dit zou gegaan zijn.
Na het overlijden van Filips viel het volledige graafschap Vlaanderen in 1191 onder haar bewind. Samen
met het graafschap van haar echtgenoot vormden de gebieden Vlaanderen en Henegouwen zo
opnieuw een personele unie. De consolidatie van hun autoriteit verliep echter moeizaam. Ze kregen
onder andere te maken met de eisen van Mathilde van Portugal op haar weduwgoed (Dowaai, Lécluse,
Orchies, Rijsel, Nieppe, Cassel, Veurne, Diksmuide, Watten, Sint-Winoksbergen, Bourbourg, Belle en
Duinkerken). Er werd echter een compromis (Atrecht, 1191) gesloten waarbij de rechten van Mathilde
zouden blijven gelden op haar oorspronkelijk doarium zolang nodig om in haar onderhoud te voorzien.
De steden Brugge, Gent, het Land van Waas, Geraardsbergen, Ieper, Kortrijk en Oudenaarde zouden
daarentegen wel al toekomen aan het nieuwe grafelijke duo.163
Daarnaast had hij nog af te rekenen met Filips Augustus die het gebied van zijn echtgenote Isabella van
Henegouwen, als bruidsschat aan haar geschonken, opeiste. Na het betalen van dure erfenisgelden
aan deze leenheer kon ook dit conflict geneutraliseerd worden.
E. Benificiarissen
Nog voor dat Margaretha gravin van Vlaanderen was vaardigde ze twee oorkonden uit samen met haar
echtgenoot Boudewijn en haar broer Filips, de toenmalige graaf. Vermoedelijk gebeurde dit ter
voorbereiding van de overname van de macht. Aangezien de oorkonden gericht waren aan twee
specifieke abdijen (Evesnes-lès-Bapaume en Loos), kan vermoed worden dat ze een belangrijke plaats
binnen het graafschap innamen.
Daarnaast vaardigde ze in die periode als gravin van Henegouwen nog een oorkonde uit aan het
bisdom Kammerrijk.
Als gravin liet Margaretha samen met Boudewijn VIII drie oorkonden uitvaardigen waarvan twee aan
abdijen, Papinglo en Sint-Omaars, en één aan de kerkgemeenschap van Cambrésis.
De overige veertien oorkonden die ze in eigen naam liet opstellen werden allen in het jaar 1194
uitgevaardigd. Twaalf ervan waren gericht aan abdijen. Verder zouden ook nog het kapittel Brugge en
het hospitaal Hanneton een oorkonde mogen ontvangen. Zoals reeds aangehaald is een mogelijke
verklaring voor het feit dat deze oorkonden allen op 15 november 1194 werden uitgevaardigd,
namelijk de overgang van de grafelijke titel naar hun zoon Boudewijn IX. Het was zo dat Margaretha
rond deze periode wegens ziekte moet overleden zijn, waardoor ze de omgeving al wou voorbereiden
op een opvolging.
163
Th. de Hemptinne, “Mathilde (alias Theresia) van Portugal”, p. 507.
81
F. Oorkondening van Boudewijn VIII van Vlaanderen.
Boudewijn V van Henegouwen zond in de periode na zijn huwelijk met Margaretha, maar vóór de
erfenis (1169-1191), eenenzestig oorkonden uit. Met uitzondering van de twee oorkonden gericht aan
de stad Haspres met betrekking tot privileges, waren al deze oorkonden gericht aan religieuze
instellingen. Het ging voornamelijk om donaties, waaronder schenkingen en het afstaan van bepaalde
rechten, aan zowel abdijen (48), kapittels (4) en andere religieuze instellingen (7).
Wat voornamelijk interessant is, is om te kijken wat zijn oorkondening ná de erfenis inhield ten
opzichte van die van de gravin, aangezien Boudewijn als echtgenoot en niet als erfgenaam de titel
graaf van Vlaanderen opnam. Zo kunnen we nagaan welke zaken hij regelde onder de titel ‘graaf van
Vlaanderen’ in het graafschap, dat officieel onder het bestuur van Margaretha en hun zoon Boudewijn
stond.
Destinataris
Boudewijn alleen
Kapittels
Bergen
Valenciennes
Namen
Kamerrijk
Moustier-Sur-Sambre
4
2
1
1
1
Andere
Graaf Boudewijn VIII + Mathilde
Stad Gent
Abdij Hautmont + Hospitaal
Maubeuge
Particulieren
Abdij Hautmont
Abdij S. Amand
Kerk Brugge
1
1
1
1
1
1
1
Als graaf van Vlaanderen, Henegouwen en Namen liet Boudewijn zestien oorkonden in eigen naam
uitvaardigen, wat er meer zijn dan zijn echtgenote. In tegenstelling tot de andere graven en gravinnen
vormden niet de abdijen het merendeel van zijn geadresseerden, maar wel de kapittels en
voornamelijk deze van Valenciennes (2) en Mons (4). Verder was er nog een grote verscheidenheid
aan andere benificarissen, zoals abdijen, particulieren, een hospitaal en de stad Gent. Deze oorkonden
handelden, net zoals bij voorgaande graven, over donaties (zowel schenkingen als het afstaan van
rechten), het bevestigen van schenkingen door derden, maar ook meer ingrijpende beleidszaken. Zo
bevestigde hij de keure uit 1191 verleend aan de stad Gent door Mathilde, gravin van Vlaanderen, en
hij voegde hieraan nog vier nieuwe artikelen toe.164
164
DB nr. 278.
82
Boudewijn hield er dus uiteenlopende verantwoordelijkheden op na als graaf van Vlaanderen. Er moet
echter opgemerkt worden dat het grootste aantal destinatarissen weliswaar wel deel uitmaakten van
het graafschap Henegouwen (Bergen, Valenciennes, Hautmont en Mauberge) of het marktgraafschap
Namen (Moustier-sur-Sambre en Namen). Hij hield zich dus voornamelijk bezig met het beleid van zijn
eigen graafschap en in mindere mate met dat van zijn echtgenote.
83
84
KWALITATIEF ONDERZOEK
In het voorgaande onderdeel werd er kwantitatief gekeken naar de rol van de gravin als oorkonder en
naar de benificiarissen van de oorkonden die tevens van haar uitgingen.
Het kwantitatieve onderzoek was hierbij een belangrijke stap om het bronnenmateriaal te ordenen en
een eerste indruk te krijgen van de positie van de gravin binnen het graafschap. Het biedt echter geen
volledig beeld en mist de nuancering die kan verkregen worden door kwalitatief onderzoek.
In dit onderdeel zal dan ook in de eerste plaats een kwalitatief onderzoek volgen van die oorkonden
waarin de gravin optrad als (mede)oorkonder. Hierbij zal gekeken worden naar de eigenlijke inhoud
en het discours van de bronnen om zo op zoek te gaan naar meer dieperliggende inzichten. In de
tweede plaats zal gekeken worden naar haar betrokkenheid in oorkonden uitgaande van anderen.
Hierbij wordt haar rol als intercedens, consentientes en getuige/ondergetekende besproken.
1. Functie en aard van de oorkonden
Allereerst wordt het oorkondencorpus onderverdeeld, aan de hand van een inhoudelijk onderzoek,
naar de precieze functie van de oorkonde. Hierbij worden de bronnen ingedeeld in twee categorieën,
nl. ‘donaties’ en ‘andere’. Onder de categorie ‘donaties’ wordt alles verstaan dat bezitsgewijs een
voordeel oplevert voor de benificiaris. Dit kan gaan om schenkingen, maar ook om zaken waarbij
bepaalde personen of instellingen afstand doen van hun rechten op een bepaald bezit of inkomen ten
voordele van die benificiaris. Onder ‘andere’ kunnen de andere vorstelijke ordonnanties165 geplaatst
worden zoals het toekennen van rechten, maar ook mandementen aan onderdanen, die een bevel tot
uitvoer van een bepaalde maatregel impliceren.166
In de tweede plaats zal gekeken worden welke rol de gravin hierbij speelde, wat haar betrokkenheid
was bij de actio. De handelende positie - een meer bevestigende, passieve rol of eerder een
beschikkende, actieve rol – die ze hierin nam kan hierbij iets zeggen over de mate van macht/autoriteit.
Zo is de oorkonder niet steeds dezelfde persoon als de auteur van de actio juridica. De persoon die
deelneemt aan de rechtshandeling wordt de disposant genoemd.167 Het feit dat de gravin oorkonden
opstelde was sowieso al een bevestiging van haar autoriteit. Toch is het zo dat indien ze in het grootste
deel enkel bezig was met het op schrift laten stellen van een bepaalde rechtshandeling/-feit, dit
aantoont dat de gravin amper effectieve macht had en louter de nodige taken uitvoerde. Daarentegen
165
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, n° 418.
« Une ordonnance est, de façon générale, un acte de l'autorité souveraine de portée générale et revêtant un
caractère de solennité »
166
Ibidem, n° 403.
« Un mandement est un acte par lequel une autorité s'adresse à un de ses agents ou dépendants pour lui faire
connaître sa décision et lui commander de mettre cette mesure à exécution »
167
Ibidem, n° 16.
85
kan er bij meer beschikkende oorkonden, waarbij de gravin optrad als disposant, een actievere
deelname en eventueel ook een beleid op eigen initiatief verondersteld worden.
Om dit na te gaan worden de oorkonden categoriaal ingedeeld volgens hun aard en functie via het
onderscheid tussen beschikkings- en bewijzende oorkonden. De beschikkingsoorkonde is hierbij het
type oorkonde dat een actieve rol van de gravin impliceert. Het is opgesteld in de eerste persoon, in
opdracht van de graaf/gravin zelf om een rechtshandeling te kunnen voltrekken. De gravin was dus in
dit geval disposant van de eigen oorkonde.
Een bewijzende oorkonde daarentegen is beschrijvend van karakter, waarbij de opsteller het rechtsfeit
vaststelt. Brunner deelt deze laatste nogmaals op in twee categorieën: de getuigenoorkonde en de
bewijsoorkonde. Indien het gaat om een getuigenoorkonde acteert de oorkonder een rechtshandeling
die in zijn/haar aanwezigheid werd uitgevoerd door andere partijen. Dit impliceert dat de gravin optrad
als oorkonder voor andere disposanten, waardoor het dus louter haar passieve rol benadrukt. Bij een
bewijsoorkonde is het complexer. Dit soort oorkonde dient uitsluitend om een reeds voltooide
rechtshandeling schriftelijk vast te leggen. De oorkonder treedt dus als opsteller op, maar kan voordien
ook een partij in de rechtshandeling, en dus disposant, geweest zijn.168
Dat een reeds voltooide rechtshandeling toch nog op papier wordt gezet, komt vaak op vraag van de
beneficiaris om zo een bewijsstuk in handen te hebben. Ook al is het dus mogelijk dat de gravin een
actieve rol op zich had genomen bij de rechtshandeling zelf, de beoorkondening gebeurde niet op haar
initiatief, waardoor kan geconstateerd worden dat ze een louter passieve rol invulde.
Het onderzoek gaat over de manier waarop de gravin de aangereikte machtsmiddelen, zoals de
mogelijkheid om juridische stukken op te stellen, naar haar hand zette. Door haar beslissingen neer te
schrijven maakte ze zich niet enkel onbetwistbaar, maar werden haar beslissingen ook vereeuwigd op
‘papier’. Er zal in dit onderdeel dan ook voornamelijk gekeken worden of ze een beschikkende of
eerder bevestigende rol innam en de nuancering die Brunner biedt bij de bewijzende oorkonden zal
dan ook achter wege gelaten worden.
Tot slot is het in dit onderdeel voornamelijk de bedoeling om een algemene weergave te bieden van
wat er zich in de oorkonden bevond. Hierbij zal er aan de hand van enkele kwantitatieve gegevens,
gewonnen uit inhoudelijk onderzoek, een beeld worden gevormd van de functie en de aard van de
oorkonden. In het onderdeel dat hierop volgt zullen deze gegevens dan ook verdere toelichting bieden
bij het onderzoek naar de intitulatio van deze gravinnen.
168
Th. de Hemptinne, E. De Paermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], pp. 51-52.
86
1.1.
Clementia van Bourgondië
Oorkonder
Clementia (12)
Disposant
Clementia
Clementia +
Clementia +
Robrecht II (7)
Boudewijn VII (4)
10 (3 m.a.)
Clementia +
2
7
Robrecht II
Clementia +
3 (1 m.a.)
Boudewijn VII
Destinatarissen
Totaal
Abdij
Abdij
Abdij
Abdij
Abdij
Clementia alleen
Clementia +
Robrecht
Donatie
Ander169
Donatie
170
171
B1
B2
B1
B2
B1
B2
9
1
2
0
7
0
Periode voor regentschap (1093-1096)
0
0
0
0
1
0
Periode regentschap (1096-1100)
1
0
0
0
/
/
Periode na regentschap (1100-1111)
0
0
1
0
6
0
Periode als weduwe (1111-1119)
6
0
1
0
/
/
Periode als hertogin (1119-1133)
2
1
0
0
/
/
Clementia +
Boudewijn VII
Donatie
B1
B2
2
2
/
/
/
/
/
/
2
2
/
/
In totaal zijn er drieëntwintig oorkonden van Clementia via de Diplomata Belgica overgeleverd, die
(mede) door haar uitgevaardigd waren. Al deze oorkonden waren zonder uitzondering gericht aan
abdijen. Eenentwintig van de drieëntwintig oorkonden (of meer dan 91%) betroffen donaties. Dat wil
dus zeggen dat slechts twee oorkonden (of minder dan 9%) een andere inhoud kenden. Opvallend is
dat deze twee documenten uitgevaardigd werden in Clementia’s naam. Eén uit de periode na haar
regentschap, toen Robrecht nog in leven was, de ander na zijn overlijden. De gravin moest zich dus
niet louter beperken tot religieuze patronage aan de hand van schenkingen, maar was dus ook,
weliswaar in mindere mate, gemachtigd om oorkonden uit te vaardigen over andere zaken.
Met uitzondering van één oorkonden, samen uitgevaardigd met haar zoon Boudewijn, trad Clementia
in alle oorkonden mede op als disposant. Zoals reeds aangehaald betekent dit niet dat ze allen een
beschikkend karakter hadden. Toch waren er in totaal twintig beschikkende oorkonden (of haast 87%)
opgesteld. Dat wil zeggen dat Clementia in de overgrote meerderheid, al dan niet samen met haar
169
Daarbij nog twee brieven, die niet opgenomen zijn in deze tabel m.b.t. oorkonden.
B1 = Beschikkend
171
B2 = Bevestigend
170
87
echtgenoot of haar zoon, niet alleen deel uitmaakte van de rechtshandeling, maar dit ook deed als een
actieve rechtspersoon.
Van de twaalf oorkonden die in haar eigen naam waren uitgevaardigd, en waarbij ze dus ook als
disposant optrad, initieerde ze twee rechtshandelingen samen met haar echtgenoot. De eerste
oorkonde werd geschreven in 1097, ten tijde van haar regentschap, en betreft relikwieën die zij
ontvangen had van Robert zelf, die bestemd waren voor de abdij van Watten. 172 Ten tweede gaat het
over een oorkonde uit het jaar 1129, dus na het overlijden van Robrecht, waarbij ze de schenkingen,
gedaan door haar en haar echtgenoot, aan de abdij van Faumont bevestigde.173
Door haar echtgenoot, de graaf, te betrekken versterkte ze het geloof dat de gewenste
rechtshandeling uitgevoerd en nageleefd zouden worden. Het ging namelijk om zaken waarbij haar
echtgenoot niet (meer) bij de oorkondening aanwezig was, maar waarbij hij ofwel betrokken was
geweest bij de rechtshandeling (Faumont) of waarbij hij de opdracht had gegeven voor een bepaalde
rechtshandeling (Watten). Daarbij was het ook voor de benificiaris zelf interessant voor de
bewijskracht als zowel de gravin als de graaf in de oorkonde vermeld werden.
Onder de drie oorkonden (of iets minder dan 3%) die van een bevestigend karakter hadden, behoorde
de bevestiging van de schenking aan Faumont, maar waren er ook al twee (van de in totaal vier
oorkonden) die ze samen met haar zoon Boudewijn had uitgevaardigd. Ze werd, aan het begin van zijn
heerschappij als graaf van Vlaanderen, betrokken bij de rechtshandelingen die hij zelf initieerde aan
de instellingen waar Clementia al een gevestigde autoriteitswaarde had. Maar ze werd dus ook
betrokken bij de oorkonden die een bevestigend karakter hadden. Al was het nu een bevestiging op
vraag van de benificiaris of een opschriftstelling van een rechtshandeling op vraag van derden,
Clementia werd betrokken. Dit gebeurde mogelijk omdat deze partijen haar medeoorkondeing als
meerwaarde aanzagen, wat een bevestiging kan zijn van haar invloed in bepaalde milieus/netwerken.
Ook al ging het hierbij voornamelijk om schenkingen, het feit dat er zoveel beschikkende oorkonden
opgesteld werden geeft een goede indicatie van haar zin voor initiatief. Zoals reeds aangegeven is het
niet onmogelijk dat de gravin haar religieuze patronage niet louter als een vrome aangelegenheid zag,
maar het wel degelijk zag als een manier om een politiek netwerk te creëren.
Het feit dat ze amper als louter observerende partij optrad kan echter ook iets zeggen over de
gewoonten in die periode om als contracterende partijen over te gaan tot een opschriftstelling van de
rechtshandeling. Het kan zijn dat men eerder nog een mondelinge overeenkomst vooropstelde of dat
de gravin nog niet meteen een toegankelijk persoon was om te benaderen voor een oorkondening. In
deze periode was het namelijk zo dat de destinataris/benificiaris zelf de beoorkondening voor het
grootste deel op zich nam, waardoor de meesten zich waarschijnlijk zullen gericht hebben naar de
religieuze instellingen zelf.
172
173
DB nr. 9621
DB nr. 8800
88
1.2.
Sybilla van Anjou
Oorkonder
Diederik
Sybilla (7)
(141)
Sybilla +
Sybilla +
Sybilla +
Diederik (9)
Boudewijn (2)
Diederik +
Disposant
Filips (2)
Sybilla
1
Sybilla + Diederik
2
8
Sybilla + Boudewijn
Sybilla + Diederik +
1
2 (1m.a.)
1
Boudewijn
Sybilla + Diederik +
1
1
Filips
Destinatarissen
Totaal
Abdij
Abdij
Abdij
Abdij
Abdij
Hospitaal
Kapittel
Sybilla alleen
Sybilla + Diederik
Sybilla +
Boudewijn
Donatie Ander
Donatie Ander
Donatie
174
B1 B2 B1 B2 B1 B2 B1 B2
B1
B2175
1
5
0 1
6
2
1
0
1
1
Periode voor regentschap (1134-1138)
0
0
0 0
1
0
1
0
/
/
Periode regentschap (1138-1139)
1
0
0 0
/
/
/
/
/
/
Periode na regentschap (1139-1147)
0
3
0 0
0
1
0
0
/
/
Periode 2de regentschap (1147-1149)
0
2
0 1
/
/
/
/
1
1
Periode na 2de regentschap (1149-1159)
0
0
0 0
4
0
0
0
/
/
0
0
0 0
0
1
0
0
/
/
0
0
0 0
1
0
0
0
/
/
Sybilla + Diederik
+ Filips
Donatie
B1
B2
1
1
/
/
/
/
/
/
/
/
1
0
0
0
1
0
Sybilla trad in totaal in twintig oorkonden op als (mede)oorkonder. Ook hier gaat het grotendeels om
donaties (90%) aan abdijen (bijna 89% van de schenkingen), en met uitzondering ook eenmaal aan een
kapittel en aan een hospitaal. Slechts twee oorkonden kenden een andere inhoud. De ene andere
oorkonde die ze samen had uitgevaardigd met haar echtgenoot betrof echter ook een schenking, maar
daarnaast garandeerden ze ook de vrije verkiezingen van een nieuwe abt voor de abdij van Drongen,
waardoor deze oorkonde gecategoriseerd staat onder ‘andere’. In de oorkonde die ze in eigen naam
had opgesteld, betreffende wanpraktijken omtrent de ‘tonlieu’, was ook haar zoon Boudewijn als
disposant betrokken. Sybilla zou dan wel oorkonden hebben uitgevaardigd die meer inhielden dan
enkel een schenking, ze kon dit enkel doen indien één van haar mannelijke verwanten (echtgenoot of
zoon) bij de rechtshandeling betrokken was.
174
175
B1 = Beschikkend
B2 = Bevestigend
89
Als we kijken naar het beschikkend of bevestigend karakter van de oorkonden, zien we dat de
verhoudingen mooi verdeeld zijn. In totaal was de helft beschikkend van aard, en de andere helft
bevestigend. Verdere nuancering toont echter aan dat slecht twee van de acht oorkonden die Sybilla
in eigen naam of samen met haar minderjarige zoon Boudewijn ten tijde van haar regentschap had
opgesteld, beschikkende oorkonden waren. Daarentegen zijn er zeven van de elf oorkonden die ze
samen met Diederik had uitgevaardigd, waaronder ook twee oorkonden waar ook haar zoon Filips bij
betrokken was, met een beschikkend karakter.
Sybilla werd ook enkele malen als disposant betrokken bij de oorkondening van Diederik. Aangezien
ook haar zonen meermaals betrokken werden en de oorkonden waarin alleen zij als mededisposant
optrad rond de periode van haar regentschappen vielen, kan hun actieve rol bij de rechtshandeling
gezien worden als een vorm van overheveling van de autoriteit. Diederik plaatste hun in de rol van
disposant omdat hij ze net wou voorbereiden op hun taken als regent en/of erfopvolger.
Het overgrote deel van de beschikkende oorkonden had ze dus uitgevaardigd samen met haar
echtgenoot. Daarbij is het opvallend dat de enige twee oorkonden waarin zij, zonder haar echtgenoot,
een actieve rol in de rechtshandeling opnam, waren opgesteld ten tijde van haar regentschappen. In
die periode, wanneer het beleid aan haar werd overgelaten, moest ze wel actief optreden in de nodige
zaken. Verder is het duidelijk dat de macht op beleidskeuzes te nemen volledig bij haar echtgenoot
lag.
Er is dus een duidelijk verschil tussen de soort oorkondening van Sybilla, ten opzicht van dat van
Clementia. Enkel in geval van medeoorkondening met haar echtgenoot of tijdens haar regentschappen
trad ze ook als disposant op en speelde ze dus een actieve rol in de geoorkondende handeling. In de
meeste andere gevallen trad ze dus louter op als observerende partij. Dit kan wijzen op de beperkingen
die ze had om eigen beslissingen te nemen. Zonder medewerking van haar echtgenoot trof ze geen
actieve beleidsmaatregelen, tenzij ze in zijn opdracht een taak uitvoerde (bv. tijdens haar
regentschap).
Het feit dat ze oorkonden, ook al zijn ze bevestigend, uitvoerde was wel nog steeds een erkenning van
haar autoriteit. Betrokken partijen spraken net die personen aan, waarvan men de autoriteit niet
betwist, om een rechtshandeling op papier te stellen, omdat men wou dat de opschriftstelling als
werkelijk bewijskracht ontvangen werd.
Tevens moet opgemerkt worden dat Sybilla, in tegenstelling tot Clementia, nooit weduwe is geworden.
Ze heeft dus, buiten haar regentschappen, nooit de kans gehad om zich volledig176 onafhankelijk op te
stellen. Daarnaast heeft Sybilla zich uiteindelijk ook in 1159 teruggetrokken in klooster Saint-Lazare
van Betanië. Vermoedelijk had ze dus geen ware intenties om een politiek leven te leiden, waardoor
ze zich ook niet opstelde als een beleidsmakende gravin. Wanneer nodig trad Sybilla weliswaar
krachtdadig op, zoals in 1148, waarbij ze tijdens de eerste lange afwezigheid van haar echtgenoot, een
aanval van Boudewijn IV van Henegouwen kon afslaan. Met de overgebleven militaire macht kon ze
176
In de mate van het mogelijke.
90
een wapenbestand uit de wacht slepen en vermeed ze zo dus een machtsgreep.177 Uiteindelijk geeft
haar keuze om haar echtgenoot te verlaten voor het klooster blijk van haar zelfstandig optreden.
177
Th. de Hemptinne, " Vlaanderen en Henegouwen [...]", p. 379-382.
91
1.3.
Mathilde van Portugal
Oorkonder
Filips (153)
Mathilde (39)
Mathilde + Filips (2)
Disposant
Mathilde
Mathilde + Filips
Destinatarissen
Totaal
Kapittel
Abdij
Abdij
Stad
Abdij
Abdij
Kapittel + Hospitaal
Kapittel
31 (9 m.a. )
2
2
Mathilde alleen
Mathilde + Filips
Donatie
Ander
Donatie
Ander
B1178 B2179 B1
B2
B1
B2
B1
5
18
10
6
0
1
1
Periode voor regentschap (1184-1190)
0
0
0
0
0
1
1
Periode regentschap (sept 1190-1191)
1
0
2
1
0
0
0
Periode rond overlijden Filips (1191)
0
1
1
1
/
/
/
0
0
1
0
/
/
/
Periode als hertogin van Bourgondië (1193-1195)
0
1
0
0
/
/
/
Periode als ongetrouwd (1195-1218)
4
15
5
4
/
/
/
0
1
0
0
/
/
/
0
0
1
0
/
/
/
B2
0
0
0
/
/
/
/
/
/
Mathilde van Portugal was over een lange periode actief op het publieke toneel. Uit die periode zijn er
maar liefst eenenveertig oorkonden, waaronder slechts twee in medeoorkonderschap met haar
echtgenoot, bewaard gebleven. Daarbij gaat het in tegenstelling tot de andere gravinnen niet
grotendeels enkel om donaties, maar worden er ook een groot aantal andere onderwerpen in de
oorkonden aangetroffen. Zo zijn er zeventien oorkonden (of meer dan 41%) die geen schenking tot
inhoud hebben, tegenover de vierentwintig oorkonden (of iets minder dan 59%) betreffende donaties.
Ook hier is het merendeel gericht aan abdijen (meer dan 91% van de schenkingen, en iets meer dan
82% van de andere oorkonden), met uitzondering van enkele oorkonden gericht aan kapittels
(eventueel in combinatie met een hospitaal) en aan de stad Gent.
Het feit dat Mathilde zo veel oorkonden heeft laten opstellen die niet een donatie tot onderwerp
hadden, geeft blijk van haar mogelijkheden om een meer ingrijpend beleid te voeren.
Mathilde trad als disposant op in eenendertig oorkonden, waarvan negen met andere particulieren.
Ook samen met haar echtgenoot vaardigde ze twee oorkonden uit, waarbij ze in alle twee ook
optraden als de disposanten. Ze betrok echter in geen enkele oorkonde, waarbij zij als oorkonder
178
179
B1 = Beschikkend
B2 = Bevestigend
92
optrad, haar echtgenoot bij de rechtshandeling. Daarentegen vermeldde Filips haar wel twee maal bij
de actio juridica als disposant.
In tegenstelling tot de oorkonden uitgevaardigd door Clementia, vertonen de oorkonden van Mathilde
procentueel gezien veel minder een beschikkend karakter. Slechts in 39% van de oorkonden speelt ze
een actieve rol in de rechtshandeling. Bij verdere nuancering zien we dat dit wel nog steeds in zestien
oorkonden is. Wat opvalt is dat ze vooral op vlak van donaties uitgevoerd door derden optrad als
getuige. Daarentegen hadden elf van de zeventien oorkonden met een andere inhoud wel een
beschikkende aard.
De mate van oorkondening toonde dus heel wat meer gelijkenissen met deze van Clementia. Ook
Mathilde was zowel oorkonder als disposant van de akten die ze in eigen naam uitvaardigde. Ze traden
dus beiden vaak op als een actief rechtspersoon. Wat echter wel verschillend was, was dat Mathilde
ook vaker benaderd werd om als observerende partij op te treden. Het veralgemenen van de
opschriftstelling kan hier als factor gespeeld hebben. Het feit dat ze in die periode niet meer de
regerende gravin was, maar wel reeds een gevestigde autoriteitswaarde bezat, maakte van haar een
vrij toegankelijk persoon die een zekere verzekering gaf bij de oorkonde.
Mathilde beperkte zich daarnaast helemaal niet tot een loutere religieuze schenkingsbeleid, en trad in
tegenstelling tot beide vorige gravinnen veel vaker actief op in allerhande beleidskwesties. Dit doet
vermoeden dat ze wel degelijk de macht had om zaken naar haar inzicht te sturen.
93
1.4.
Margaretha van de Elzas
Oorkonder
Margaretha (15)
Margaretha +
Margaretha +
Boudewijn (3)
Boudewijn + Filips
Disposant
(2)
Margaretha
14
Margaretha +
1
Boudewijn
Margaretha +
1
Boudewijn + Filips
Destinatarissen
Totaal
Abdij
Bisdom
Abdij
Kerken
Kapittel
Hospitaal
Margaretha alleen
Margaretha +
Boudewijn
Donatie
Ander
Donatie
B1 B2 B1 B2
B1180
B2181
13
1
1
0
0
3
Periode voor erfenis (1169-1191)
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
Periode als gravin (1191-1194)
11
0
1
0
0
2
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
Margaretha +
Boudewijn + Filips
Donatie
B1
B2
1
1
1
0
1
0
/
/
/
/
/
/
/
/
Met uitzondering van één ordonnantie gericht aan de abdij van Loos, waren alle negentien andere
oorkonden (of 95%) opgesteld met betrekking tot donaties. Meer nog, van de oorkonden betreffende
donaties die ze in eigen naam heeft uitgevaardigd (13) hebben ze allen exact hetzelfde onderwerp: de
schenking van een jaarlijkse rente, af te houden van de grafelijke inkomsten. Zoals reeds aangehaald
wou ze nog de laatste zaken op orde stellen, aangezien ze wegens ziekte te zwak werd om haar beleid
als gravin nog staande te houden.
Het overgrote deel van de oorkonde, nl. vijftien oorkonden of 75%, was beschikkend van aard. Als we
enkel kijken naar de oorkonden die ze in eigen naam heeft uitgevaardigd als gravin van Vlaanderen,
zien we dat alle oorkonden beschikkend zijn. Dit komt omdat de Margaretha de gravin was bij erfenis
en zo verantwoordelijk was voor het goede bestuur van het graafschap en het vlotte verloop van de
zaken. De enige bevestigende oorkonden die ze in eigen naam heeft opgesteld, dateert dus van voor
de erfenis. In deze oorkonde trad Filips, haar broer en toenmalige graaf van Vlaanderen, op als
180
181
B1 = Beschikkend
B2 = Bevestigend
94
disposant en werd er duidelijk aangehaald dat Margaretha de toekomstige gravin was. 182 De oorkonde
had dus een voorbereidend karakter.
Opvallend is dat alle oorkonden die ze samen met haar echtgenoot Boudewijn had uitgevaardigd,
bevestigend van aard waren. Het betreffen allen schenkingen uitgevoerd door derden, waarbij de graaf
en gravin dus louter als getuigen optraden. Dit doet vermoeden dat de disposanten liefst zagen dat
beiden garant stonden in de oorkonde. Dit hoeft niet zozeer te zijn omdat ze de autoriteit van de gravin
niet als toereikend zagen, dan wel dat een oorkonde opgesteld door zowel de gravin als de graaf nog
meer geloofwaardigheid en bewijskracht met zich meebracht, dan een oorkonde die enkel in naam
van een van beiden was opgesteld. Men kon hierbij Margaretha niet negeren, aangezien ze de
erfgename en rechtmatige gravin was. Daarentegen was het ook interessant om Boudewijn te
betrekken, aangezien hij als man toch meer als een publiek persoon aanzien werd. Daarnaast moet
opgemerkt worden dat Boudewijn in de oorkonden die hij heeft opgesteld als graaf van Vlaanderen
nooit Margaretha als disposant bij de rechtshandeling heeft betrokken, ondanks het feit dat hij enkel
de titel in handen had door zijn huwelijk met haar.
We kunnen dus zeggen dat Margaretha haar plichten deed. Ze vaardigde de nodige oorkonden uit en
trad daar dan ook zelf op als disposant om het beheer van haar graafschap in goede banen te leiden.
Daarnaast leek ze zich verder niet te veel op de voorgrond te plaatsen, al speelt haar korte
regeerperiode, wegens haar vroeg overlijden, hier natuurlijk een rol bij.
182
DB nr. 3020
95
1.5.
Schenkingen
Bij alle gravinnen, waaronder Mathilde toch wel wat een uitzondering is, valt het op dat overgrote deel
van de oorkonden voornamelijk gaan over donaties. Daar zijn verschillende verklaringen voor te geven,
zowel redenen op vlak van beleidsmogelijkheden, als op vlak van bronnenbewaring.
Allereerst is het zo dat de persoon of instelling voor wie de oorkonde bestemd was, deze dan ook
meestal zelf in de archieven bewaarde als bewijsmiddel. De archieven van geestelijke instellingen
waren goed georganiseerd, waardoor de overlevering beter verzekerd werd.183
Daarbij was het ook in eigen belang dat dergelijke oorkonden betreffende schenkingen goed bewaard
bleven. Deze oorkonden waren namelijk bewijsdocumenten van hun eigendomstitels en fiscale
voordelen, die ze bij betwisting naar voor konden schuiven. Het ging soms zelfs zo ver dat men
oorkonden ging vervalsen om zo hun eigendommen uit te breiden. P. J. Geary focust zich met zijn werk
‘Phantoms of remembrance’ op deze problematiek van het herinneren, hervormen en manipuleren
van het verleden in de XI eeuw. Cartularia, de verzamelwerken waarin de destinataris de ontvangen
oorkonden kopieerde, waren hierbij ideale instrumenten. Aangezien het ging om kopieën hoefde men
bij de vervalsing geen rekening meer te houden met de materiële kenmerken. Deze documenten
hadden dan wel geen bewijskracht (ze bevatten geen validatiekenmerken), ze werden wel gebruik in
het dagdagelijkse bestuur, waardoor ze meestal niet betwist werden. Het was eveneens mogelijk om
aan de hand van deze aantekeningen nieuwe oorkonden te laten opstellen door de nieuwe graaf, dit
ter vervanging van de zogenaamde ‘verloren bewijsstukken’.
Ook binnen dit onderzoek zijn er bronnen gebruikt die overgeleverd zijn als diplomatieke kopieën.
Gedurende de XII eeuw werden cartularia vaak beter bewaard door de instellingen dan de originelen.
Dit omdat de originelen amper werden geraadpleegd bij aanwezigheid van kopieën waardoor ze, al
dan niet intentioneel, verwaarloosd werden.184 In de Diplomata Belgica staat echter aangegeven dat
de authenticiteit van de gebruikte bronnen niet betwist wordt. Dit wil echter niet zeggen dat wat er in
deze oorkonde staat de feitelijke waarheid is. Een authentieke oorkonde gaat uit van een oorkonder
die gezag bezit, terwijl een "apocriefe" oorkonde uitgaat van een individu zonder dat gezag en dus
geen bewijskracht bezit. Zoals reeds aangehaald kan dergelijke apocriefe oorkonde wel authentiek
worden, indien een gezagsinstantie het voor haar rekening overneemt en er gezag aan verleent.185
Graven en gravinnen, zeker ten tijde van de kruistochten, deden heel wat schenkingen aan religieuze
instellingen. Men was ervan overtuigd dat men door donaties, al was het nu in de vorm van land, het
recht op vruchtgebruik of via andere fiscale voordelen, hun zielenheil kon veiligstellen. Dit deden ze
om hun tijd, maar ook dat van hun naasten, in het vagevuur te verkorten of zelfs rechtstreekse toegang
183
G. Declercq, “Originals and cartularies : the organisation of the archival memory ninth-eleventhcentury” in :
K. Heidecker (ed.), Charters and the Use of the Written Word in Medieval Society, Turnhout, 2000, p. 148.
184
P. Geary, Phantoms of Remembrance. Memory and Oblivion at the End of the First Millennium, Princeton,
Princeton University Press, 1993, p. 5.
185
Th. de Hemptinne, E. De Paermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], p. 5.
96
tot de hemel te verkrijgen. Er heerste dus wel een angst voor eeuwige verdoemenis onder de
bevolking. 186
Dat gravinnen zich vooral toespitsten op donaties aan religieuze instellingen kan ook verklaard worden
omdat religieuze patronage een geaccepteerde activiteit was voor adellijke vrouwen. Niet enkel het
financieel ondersteunen, maar ook het stichten en beschermen van dergelijke instellingen werd
aanzien als een vrome activiteit. Zoals al meermaals aangehaald binnen dit onderzoek bood dit ook
mogelijkheden om via deze onderneming de eigen machtspositie te versterken. Zij die financieel gezien
de mogelijkheid hadden om verschillende instellingen te bevoordelen, konden op die manier een
goede reputatie, maar ook een breed netwerk van aanhangers uitbouwen.187
Ten slotte, en dit kan gekoppeld worden aan die uitgebreide patronage door zowel graven als
gravinnen, waren abdijen afhankelijk van dergelijke donaties. Van bij hun stichting hadden ze nood
aan fiscale ondersteuning zodat de monniken en monialen in hun levensonderhoud konden voorzien.
Hoe meer bestaansmiddelen ze via schenkingen ontvingen, hoe minder tijd ze zelf moesten besteden
om te voorzien in hun behoeften. Hierdoor konden ze meer tijd besteden aan ‘het dienen van God’ en
dus voornamelijk ook aan het bidden voor het zielenheil van hun schenkers. 188
186
H. Nicholson, The Crusades, Westport, Greenwood Press, 2004, pp. 1, 3.
E. L. Jordan, Women, Power, and Religious Patronage in the Middle Ages, , p. 60
N. Hodgson, “Nobility, women and historical narratives of the crusades and the Latin East”, in: Al-Masaq: Islam
and the Medieval Mediterranean. 17, (2005), 1, p. 69.
188
M. Parisse, ”Les nonnen au moyen âge”, In : Revue de l'histoire des religions, 202 (1985), 202, p. 870.
187
97
2. Intitulatio
De intitulatio (persona salutans, suscriptio), waarin de identiteit en hoedanigheid van de persoon van
wie het document uitging of in wiens naam het werd opgesteld wordt uiteengezet, is een onderdeel
van de oorkonde die steeds aanwezig is. Ondanks dat het een protocollaire formule is, biedt het een
goed inzicht van de genderverdelingen in deze periode. Naast de naam worden ook de titels en
kwaliteiten van de persoon vermeld, wat een afspiegeling kan bieden van hoe de persoon zichzelf wil
gepresenteerd zien of van hoe anderen deze persoon presenteren.189 Er moet namelijk opgemerkt
worden dat nog heel wat oorkonden in de XII eeuw werden opgesteld door de destinataris.
In de eerste plaats kan in geval van mede-oorkondening gekeken worden naar de plaatsing van de
naam van de gravin ten opzichte van de andere persoon (meestal haar echtgenoot of zoon). In het
geval van een gravin die door huwelijk haar titel heeft verkregen, is het niet verrassend dat haar naam
niet als eerste vermeld wordt, aangezien ze haar autoriteit verkregen heeft dankzij haar echtgenoot.
Als de gravin daarentegen de erfgename was en zij wordt niet als eerste geplaatst in de intitulatio
kunnen we opmerken dat er een onderscheid wordt gemaakt op basis van gender.
Het belang van de intitulatio ligt tevens bij de manier waarop de oorkonder wordt voorgesteld. De
aanvullende titulatuur bij haar naam kan inzichten bieden over haar werkelijke machtspositie ten
opzicht van anderen. Één persoon kan namelijk verschillende titulaturen en dus identiteiten aannemen
naar gelang de situatie.
Als mede-oorkonder kan ze ten opzichte van haar echtgenoot, zoon,... niet met naam en toenaam
genoemd worden, maar eerder worden geïdentificeerd als ‘echtgenote/moeder van’. Hierbij wordt
duidelijk haar ondergeschikte positie aangeduid ten opzichte van een man met dezelfde sociale rang.
Als ze daarentegen als mede-oorkonder wel met naam en toenaam wordt vermeld, kan hiermee het
belang dat men hechtte aan haar inbreng aangetoond worden.190 Het mede-oorkonderschap gaf
weliswaar al een aanduiding dat men haar instemming omtrent de zaak (die vaak met haar
eigendommen te maken had) serieus nam, tenzij het een loutere formaliteit was om haar zogenaamde
instemming te vermelden.
C.J.C. Broer merkt op dat een mogelijke statusverhoging van deze vrouwen, door ze met naam en
toenaam te vermelden, nog niet een machtoename inhield. Daarnaast kan het wel in verband worden
gebracht met een naderend regentschap. Men benadrukte haar titulatuur reeds in de oorkonden waar
ze als mede-oorkonder optrad om zo de onderdanen al te wijzen op haar positie bij afwezigheid van
de graaf.
Men kon haar gewoon aanspreken met de term comitissa (gravin) in tegenstelling tot de termen
coniunx of uxor (echtgenote) en mater (moeder), maar ook de term consors (genoot, gezel) werd
gebruikt. Consors verwees hierbij naar een deelgenoot in een gemeenschappelijk bezit, waarbij
189
190
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, n° 187, 189
E. De Paermentier, “Tanquam domina superior […] » , pp. 103, 105-106.
98
gealludeerd werd op het feit dat de echtgenote ook zeggenschap had over gemeenschappelijke
goederen.191 Hiervoor werd ook de term domina gebruikt. Het is afgeleid van de term dominus of heer,
en heeft dus betrekking op de heerlijke rechten die ze had over een bepaald goed, namelijk haar erfof doariumrechten.
Vaak wordt er hieraan nog een devotieformule toegevoegd. Het is een uitdrukking waarbij de persoon
verkondigt dat hij/zij zijn/haar taak uitvoert bij de gratie van god. Hierdoor legitimeren ze hun ingrepen
in het bestuur.192
191
C.J.C. Broer, "Echtgenote, Deelgenote, Lotgenote. Over Oorkonden Als Bron Voor De Vrouwengeschiedenis,"
in: Vrouw, Familie En Macht. M. Mostert, e.a. (eds.), Bronnen over Vrouwen in De Middeleeuwen.
Amsterdamse Historische Reeks. Hilversum, Verloren, 1990, p. 159-161
192
M. M. Cárcel Ortí (ed.), Vocabulaire international de la diplomatique, n° 190.
99
2.1.
C LEMENTIA VAN B OURGONDIË
2.1.1. Samen met echtgenoot
Clementia heeft samen met Robrecht II zeven oorkonden uitgevaardigd. In alle oorkonden werd ze na
haar echtgenoot vermeld. Dit is niet verwonderlijk aangezien Robrecht II de graaf bij erfenis was en
Clementia louter aangetrouwd. Daarnaast was de manier waarop Clementia in deze oorkonden werd
voorgesteld vrij gelijkaardig: ze werd namelijk vermeld als uxor mea of echtgenote van Robert II.
Slechts één maal werd ook haar titel van comitissa of gravin aan haar titulatuur toegevoegd:
“ego Robertus comes Flandrie et Clementia comitissa uxor mea“.193
Het ging om een oorkonde uit het jaar 1110 waarbij ze aan de abdij van Faumont nog eens benadrukten
dat zij de stichters ervan waren. Daarbij deden ze ook enkele schenkingen. In deze oorkonde werd er
dus verwezen naar haar titel van comitissa, verkregen door haar huwelijk met de comitis, vermoedelijk
om haar autoriteit te benadrukken aan de abdij. Ze had deze abdij namelijk samen met haar
echtgenoot gesticht.
Vreemd is echter dat ze in de vijf oorkonden (1106-1110) gericht aan de abdij van Broekburg, waar ze
ook medestichter van was, enkel als uxor mea werd weergegeven.194 In twee ervan werd ze zelfs niet
naast Robrecht in het initieel protocol vermeld, maar pas voorgesteld in de dispositio.195 Clementia
werd dus enkel ondergeschikt als zijn echtgenote, in plaats van nevengeschikt als gravin van
Vlaanderen, weergeven. Ook na het overlijden van haar echtgenoot zien we dat Clementia de abdij
nooit meer zelf rechtstreeks heeft begunstigd, maar enkel via anderen op vraag van haar. De abdij van
Broekburg kan in dit opzicht een bepaalde autoriteit hebben uitgestraald, waardoor het niet
aangewezen was om enkel als vrouw schenkingen uit te vaardigen.
Ten slotte is er nog de eerste oorkonde uit 1096 waarbij ze mede-oorkonder was. Het gaat om een
schenking gecombineerd aan de abdijen van Anchin en Hesdin. Ook in deze oorkonde is er pas sprake
van Clementia in de dispositio als uxor mea.196
2.1.2. In eigen naam tijdens het leven van Robrecht en als weduwe
Uit de jaren voor haar regentschap zijn er geen oorkonden overgeleverd die enkel in naam van
Clementia zijn opgesteld. Ook als regentes zond ze slechts één oorkonde uit, waarvan de tekst niet is
opgenomen in de database. Aan het regest af te leiden voerde ze echter een rechtshandeling uit in
opdracht van haar echtgenoot. Ze schonk de relikwieën, die ze van Robrecht had ontvangen, aan de
abdij van Watten en deed daarbij nog een schenking van een stuk land. Ook al nam ze dus officieel de
autoriteit gedurende de afwezigheid van haar echtgenoot op zich, toch blijkt dat haar beleidsingrepen
193
DB nr. 223
DB nrs. 132, 134, 135, 217, 224.
195
DB nrs. 134,135
196
DB nr. 119.
194
100
in die periode duidelijk geregeld waren. Th. de Hemptinne geeft aan dat Robrecht haar namelijk de
macht had gegeven om orders uit te voeren met betrekking tot bepaalde zaken aangaande
beleidskwesties.197
In diezelfde periode zond ze ook een brief uit aan de bisschop Lambert van Atrecht. Ook hier is er geen
tekst, en dus ook geen intitulatio, beschikbaar.198 We weten uit het regest dat ze aan Lambert had
gevraagd om in haar voordeel te beslissen in een aangelegenheid. In deze periode werden er namelijk
verkiezingen gehouden voor een nieuwe bisschop in Terwaan. De gravin ondersteunde hierin de
hervormingsgezinde Jan van Waasten. Lambert van Atrecht, die zoals we weten een
vertrouwensrelatie onderhield met Clementia, had de positie om in dergelijke zaken te kunnen
ingrijpen of om invloed te kunnen uitoefenen op de aartsbisschop van Reims. Daarnaast was het ook
voor hem interessant om dergelijke personen als de gravin van Vlaanderen welgezind te blijven.
Clementia maakte dus gebruik van de verkregen rechten van Robrecht om zich in deze periode te
bemoeien in kerkelijke bestuursaangelegenheden.
Het is pas na haar periode als regentes en voornamelijk na het overlijden van haar echtgenoot dat ze
meer intensief zou oorkondenen.
Uit de periode tijdens het leven van Robrecht zijn nog één oorkonde en één brief in haar naam
opgesteld overgeleverd.
De oorkonde uit 1100 was gericht aan de abdij van Cluny, de abdij die centraal stond bij de
hervormingsbeweging van de orde van Cluny. Ze liet weten dat de abdij van Sint-Omaars, wegens de
invoering van de regel, nu ook onder hun hoede viel. In de intitulatio werd ze voorgesteld als:
“Clementia Flandrensium comitissa”, waarna ze verder in de oorkonde, meer bepaald in de narratio,
nog eens vermeld werd als “ego igitur Clementia gratia dei Flandrensis comitissa eadem potestate ac
stabilitate quo dominus meus”.199
Niet alleen zou ze zichzelf voorstellen als Flandrensium comitissa, gravin van Vlaanderen, daarnaast
werd ook de devotieformule dei gratia toegevoegd. Dergelijke formule gaf extra legitimiteit aan haar
bevoegdheid om dergelijke oorkonde uit te vaardigen, aangezien het werd toegeschreven aan Gods
genade. Daarenboven nam ze nog eens het woord potestate of macht in de mond. Ze benadrukte
namelijk dat ze dit deed ‘met dezelfde kracht en stabiliteit als mijn heer’. Dominus verwijst hier
waarschijnlijk naar de graaf van Vlaanderen, aangezien ze verder in de oorkonde nog eens naar hem
verwees: “pro salute quoque domini mei Rodberti comitis de cujus uoluntate atque assensu super hoc
negotio”. Haar ingrepen in het bestuur moesten dus niet in twijfel getrokken worden, want ze voerde
het uit met dezelfde macht als en met de goedkeuring van haar echtgenoot.
In datzelfde jaar vaardigde ze tevens een brief uit gericht aan de bisschop van Kamerijk en dit om hem
een gunst te vragen. Ze vroeg hem namelijk om een oratorium, dat bourgeoisie van Oudenaarde wilde
197
Th. de Hemptinne, “Les Épouses Des Croisés Et Pèlerins Flamands Aux Xle Et Xlle Siècles […]“, p. 89.
DB nr. 8896.
199
DB nr. 4439
198
101
bouwen, te wijden. De intititulatio was als volgt: “Clementia Flandrie comitissa dei gratia”. 200 Ze
verwees duidelijk naar haar titel als gravin én naar het feit dat ze de autoriteit met Gods genade had
ontvangen, om haar wil doorgevoerd te krijgen. Het was mogelijk om zo de bourgeoisie van
Oudenaarde tevreden te stellen en achter zich te krijgen. Het toont eveneens aan dat ze al een
bepaalde autoriteit moet opgebouwd hebben om dergelijke gunsten in eigen naam te vragen aan de
bisschop van Kamerijk.
2.1.3. Samen met haar zoon Boudewijn
Na de dood van Robrecht werd ze nog actief betrokken bij het bestuur van het graafschap. Ze vaardigde
onder andere nog vier oorkonden uit samen met haar zoon Boudewijn. In deze oorkonden werd
Boudewijn steeds als eerste vermeld, dan pas kwam Clementia ter sprake. Zoals gezegd is dit niet
ongewoon, Boudewijn was na het overlijden van Robrecht (eind 1111) natuurlijk officieel de graaf van
Vlaanderen. Toch werd Clementia nog betrokken bij de beoorkondening en dit met betrekking tot
schenkingen aan en kwesties omtrent de rechten van abdijen, wegens haar invloed in het kerkelijk
milieu. Ze werd zowel betiteld als comitissa, maar ook als matre mea of mea genitrix.
Een eerste oorkonde die ze samen uitvaardigden hield een donatie aan de abdij van Broekburg (1112)
in, en in het bijzonder aan de abdis Godehildis. Het contact met deze abdij werd toegankelijker door
een persoon met een reeds opgebouwde autoriteitswaarde binnen de instelling te betrekken. Vandaar
de keuze voor Clementia, die medestichster was van de abdij. Om die autoriteitswaarde te
benadrukken werd er hierbij dan ook niet enkel gewezen naar het feit dat het zijn moeder was (mea
genitrix), maar ook dat het de gravin (comitissa) was: “ego Balduinus comes Flandrensium et mea
genitrix comitissa Clementia”.201
In een oorkonde gericht aan de abdij Auchy-lès-Hesdin (1112), een abdij die ze al in eerdere oorkonden
had aangesproken, werd ze dus ook wegens haar reeds gevormde relaties betrokken. Hier werd ze
echter enkel voorgesteld als ‘zijn moeder’ (cum Clementia matre mea). 202 Het was dan ook een
oorkonde waarin ze louter optraden als oorkonders: een zekere particulier Gautier deed afstand van
de eigendom die hij had gekregen van zijn oom, en liet deze nu onder bescherming van de abdij vallen.
Haar rol in deze oorkonde was een loutere vermelding, na een observatie van een rechtshandeling,
waardoor de vermelding van haar positie als gravin niet van belang lijkt. Daarentegen is het wel
vermoedelijk dat de derde partij of benificiaris wenste dat Clementia betrokken werd. Boudewijn had
nog maar recentelijk de grafelijke autoriteit in handen, dit in tegenstelling tot Clementia, die reeds een
gevestigde waarde was in het religieuze milieu. Door haar in de beoorkondening te betrekken en hun
relatie te expliceren werd de bewijskracht van het document extra gegarandeerd. Al werd ze echter
wel als ondergeschikt aan de graaf weergegeven.
200
DB nr. 853
DB nr. 5417
202
DB nr. 229
201
102
Opnieuw werd ze betrokken bij een oorkonde gericht aan een instelling waar ze reeds veel invloed had
gewonnen. Boudewijn bevestigde namelijk aan de abdij van Cluny (1112) de concessie met betrekking
tot de abdij van Sint-Omaars die gedaan werd door zijn vader, namelijk dat de abdij van Sint-Omaars
onder hun gezag viel na de invoering van de regel. Binnen de orde van Cluny had Clementia al een
reputatie als voorstrever van de regel opgebouwd. Haar autoriteit en hoedanigheid waren gekend, en
ze werd dan ook in intitulatio met haar titel van gravin, nevengeschikt aan Boudewijn geplaatst
(“Balduinus Flandrensium comes et Clementia comitissa”).203
In het jaar 1113 kwam Clementia in conflict met haar zoon. Toch vaardigden ze nog één oorkonde
samen uit in het jaar 1115. Ze schonken namelijk een stuk land die ze bezaten in Laires aan de abdij
Ham-en-Artois en bekrachtigden daarnaast de donatie die gedaan werd door Helenardus. Opvallend
hierbij is dat er pas sprake was van Clementia in de dispositio: “quod ego et domina mater mea
Clementia Flandrensium comitissa.”
Er werd met een uitgebreide titulatuur naar haar verwezen: niet alleen als mater mea (zijn moeder),
maar ook als Flandrensium comitissa (gravin van Vlaanderen) en zelfs initieel als domina, wat slaat op
de heerlijke rechten die ze bezat op het gebied dat men wou schenken. Ondanks het feit dat ze nog
werd bestempeld als zijn moeder, is dit toch een vrij formele verwijzing op basis van haar volledige
hoedanigheid en dit dus pas in de dispositio, wat de verkoelde relatie kan weergeven. Daarnaast
benadrukte hij in de intitulatio zijn autoriteit: “ego Baldewinus dei gratia Flandrensium comes
presentibus et futuris”.204 Hierbij liet hij duidelijk aan Clementia weten dat, ondanks haar
samenzweringspogingen met de Vlaamse baronnen, hij de macht in Vlaanderen had, zowel op dat
eigenste moment als in de toekomst.
In de periode dat ze zich bezig hield met het beleid gevoerd door haar zoon, vaardigde ze zelf ook twee
oorkonden in eigen naam uit. Het zijn beide oorkonden uit 1111, die ook allebei een schenking
behandelden, de ene aan de abdij van Avesnes-lès-Bapaume205, de ander aan de abdij van Anchin.206
Enkel van deze laatste is de tekst in de database opgenomen. Hierbij stelde ze zichzelf voor als “ego
Clementia, Dei gratia Flandrensis comitissa”, waarbij ze zowel haar positie als gravin van Vlaanderen
weergaf, als dit nog eens legitimeerde door de devotieformule ‘bij Gods genade’ erbij te voegen.
Hierbij vroeg ze om te bidden voor het zielenheil van zichzelf, maar ook van haar wijlen echtgenoot en
haar zoon, met wie ze op dat moment nog een goede band had: “pro anima mea et domini mei Roberti
nobilissimi marchionis et filiorum meorum Balduini”.
203
DB nr. 230
DB nr. 255
205
DB nr. 11330
206
DB nr. 11314
204
103
2.1.4. Gehuwd met Godfried I van Leuven
In de periode 1119-1133 was ze gehuwd met Godfried I van Leuven, grondlegger van het latere
hertogdom Brabant. Ze vaardigde in deze jaren zeven oorkonden op zichzelf uit, waarvan slechts drie
oorkonden, allen in het 1133 (tevens haar sterftejaar), waarbij ze zichzelf als hertogin van Lotharingen
profileerde.
Van de vier oorkonden waarin ze zich als gravin van Vlaanderen vooropstelde is er één gericht aan de
abdij van Arrouaise met betrekking tot een schenking aan deze abdij (“Ego Clementia comitissa”).207
De andere drie zijn gericht aan de abdij van Faumont. Bij de schenking aan de abdij uit 1120 profileerde
ze zich als: “ego Clementia dei gratia Flandrensium comitissa”.208 Bij de schenking uit 1129 daarentegen
werd ze louter als “Ego Clementia” weergeven. De abdij van Faumont was mede gesticht door
Clementia en ze had het in meerdere oorkonden voordien reeds begunstigd. Deze reeds opgebouwde
band met de abdij kon maken dat het volstond om zichzelf met haar naam alleen voor te stellen om
de rechtshandeling met voldoende autoriteit te doen gelden.209
Wat een meer plausibele verklaring is, is dat ze in hetzelfde jaar, en mogelijk op dezelfde dag (enkel
het jaartal van beide oorkonden is gekend) nog een oorkonde aan dezelfde abdij uitvaardigde. De
oorkonde diende om de schenkingen die zij en haar echtgenoot hadden gedaan aan de abdij te
bevestigen. Hierin werd ze met naam en toenaam en de gratie des Gods vermeld: “ego Clementia dei
gratia Flandrensium comitissa”.210
Deze laatste oorkonde aan de abdij van Faumont werd na het overlijden van Robrecht uitgevaardigd.
Toch werd hij nog als disposant bij de oorkonde betrokken omdat het een bevestiging was van
schenkingen die door het grafelijk koppel samen waren gedaan. In de narratio werd er dan ook
verwezen naar de, aan de bevestiging voorafgaande, rechtshandeling, waarin Robrecht enkele malen
werd vermeld: “quod Robertus comes Flandrensis et ego Clementia eius uxor [...] quam dominus meus
Robertus comes ad usus meos ddederat”.
Ondanks het feit dat Robrecht al overleden was op het moment van de opschriftstelling, werd hij toch
nog voorop geplaatst en werd er enkel naar Clementia als ‘zijn echtgenote’ verwezen. Op het moment
van de rechtshandeling was hij natuurlijk wel nog in leven en men heeft dan ook de titulatuur volgens
de norm (eerst de mannelijke erfgenaam, daarna de aangetrouwde vrouw) overgenomen. Tevens valt
af te leiden dat Clementia het gebied in gebruik gekregen had van haar echtgenoot, waardoor ze hem
wel in de oorkonde moest vermelden.
In de dispositio werd er, aangezien het gebied dus toebehoorde tot het graafschap, aangegeven dat
dit gebeurde na de dood van haar echtgenoot met de toestemming van haar zoon Boudewijn en Karel
de Goede die beiden na hem regeerden, maar op het moment van de oorkondening reeds overleden
waren, en met het akkoord van de op dat moment regerende graaf Diederik (“deinde defuncto comite
207
DB nr. 11104
DB nr. 8798
209
DB nr. 8799
210
DB nr. 8800
208
104
Roberto bone memorie viro assensu et concessione filii mei comitis Balduini et Caroli comitis qui post
eum regnavit et comitis Theodorici”).
Van de oorkonden die ze liet uitvaardigen met verwijzing naar haar titel als gravin van Lotharingen,
zijn er twee gericht aan de abdij Avesnes-lès-Bapaume en één aan de abdij Sint-Amand. Van die eerste
twee oorkonden is er geen tekst opgenomen in de database. Ze gingen beiden over schenkingen aan
de abdij die ze in eerdere oorkonden al vaak begunstigd had.211 Avesnes-lès-Bapaume was een tweede
nonnenklooster dat Clementia gesticht had en dus bleef ondersteunen na haar huwelijk met de hertog.
Van de andere oorkonde gericht aan de abdij van Sint-Amand, waarbij er sprake is van schenkingen
aan de monniken van de Sint-Amandsabdij, die in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Kortrijk dienden, is
er wel tekst aanwezig. In haar titulatuur verwijst ze duidelijk naar haar rol als hertogin van Lotharingen,
maar ook nog steeds naar haar titel van gravin van Vlaanderen: ego Clementia comitissa Flandrie et
ducissa Lotharingie.212
Er is geen verwijzing naar haar echtgenoot Godfried I, dus ze werd in die mate niet beperkt in haar
oorkondening door hem. Daarnaast is het ook wel zo dat de oorkonde betrekking had op het
graafschap Vlaanderen, net zoals de twee oorkonden aan Avesnes-lès-Bapaume. Wat we wel zien is
dat ze de toestemming nodig had van Diederik, aangezien het gebied geen deel uitmaakte van haar
doarium: “quod assensu uenerabilis Theoderici comitis Flandrie.”
Clementia vaardigde heel wat oorkonden uit, zowel in eigen naam als samen met haar echtgenoot en
zoon. Aanvankelijk werd ze voornamelijk als ‘echtgenote van’ betrokken bij de beoorkondening. Het is
pas na haar regentschappen, maar nog duidelijker na het overlijden van Robrecht, dat ze zich als een
sterke agens opstelde in de beoorkondening. Ze werd betrokken in de oorkonden van anderen en kon
er zelfs heel wat in eigen naam uitvaardigen, wegens haar reeds gevestigde autoriteitswaarde binnen
de religieuze wereld. Hierbij werd er duidelijk verwezen naar haar titel als gravin van Vlaanderen en
legitimeerde ze haar ingrepen door een devotieformule aan haar intitulatio toe te voegen. Zelfs nadat
ze huwde met Godfried bleef ze haar oorkondening in eigen naam verderzetten. In het algemeen
begunstigde ze vooral de religieuze instellingen binnen haar doarium, en vervulde ze gunsten van
mensen met invloed. Zo had niet enkel de begunstigde partij er voordelen bij, maar verstevigde ook
Clementia haar netwerken. Enkel in geval van meer beleidsingrijpende zaken moest ze zich
verantwoorden door haar relatie met de bevoegde persoon (meestal de regerende graaf) weer te
geven.
211
212
DB nrs. 11912, 12210
DB nr. 7513
105
2.2.
S YBILLA VAN A NJOU
2.2.1. Samen met echtgenoot
Gravin Sybilla werd in negen oorkonden van Diederik betrokken, zowel voor haar periode als regentes,
tussen haar regentschappen door, als nadien. Aangezien het om een lange periode gaat waarbij haar
mate van invloed steeds veranderde, werden er verschillende titulaturen aan haar toebedeeld. In alle
oorkonden werd ze echter wel pas als tweede vermeld, net omwille van het feit dat het nog steeds
Diederik was die het graafschap via erfenis op zich had genomen.
In de twee oorkonden die Diederik in het jaar van vertrek (1138) had laten opstellen samen met Sybilla,
werd ze op twee verschillende manieren voorgesteld. Bij een bevestiging van een oorkonde gedaan
door zijn vader aan de abdij Lihons-en-Santerre werd Sybilla omschreven als “Sybilla uxor eius
comitissa”, dus zowel als echtgenote als gravin.
213
In de tweede oorkonde aan abdij van Drongen
verklaarden ze dat ze het kapittel toevertrouwden aan Simon, bisschop van Noyon-Doornik en
Gossuin, abt van Zalegem (Vrasene) om het gebruik van de regels van St. Augustinus en St. Martin de
Laon te introduceren. Daarnaast bevestigden ze nog een donatie van Iwanus van Aalst en
garandeerden ze de vrije verkiezing van de abt. In deze oorkonde werd Sybilla uitgebreid met naam en
toenaam voorgesteld: “ego Theodericus dei gratia comes Flandrie una cum uxore mea Sibilla filia
Fulconis regis Iherosolimitani”.214 Door de familiale band van Sybilla te vermelden, ze was namelijk de
dochter van graaf Fulco V van Anjou (op dat moment koning van Jerusalem), associeerde hij zichzelf
ook met deze vooraanstaande familie.
Sybilla werd dus in beide gevallen voorzien van een omschrijving van haar titel of afkomst. Dit was
mogelijk een getroffen maatregel om reeds voldoende autoriteit voor haar op te bouwen, net voordat
ze het regentschap in handen zou krijgen.
In de periode na haar eerste regentschap vaardigden ze slechts één oorkonde, over een periode van
acht jaar, samen uit. Ze verklaarden hierbij een schenking aan de abdij van de Tempeliers. De orde van
de Tempeliers speelde als christelijke ridderorde een niet te onderschatten rol tijdens de kruistochten.
Ze hadden waarschijnlijk ook de financiële aspecten van Diederiks expedities naar het Heilige Land
behartigd. Als wederdienst zou Diederik dan ook de orde ondersteunen en dit samen met Sybilla
(uxore mea Sibilla).215 Sybilla werd, weliswaar ondergeschikt als ‘zijn echtgenote’, betrokken bij de
oorkondening aangezien ook haar ouders hun reeds hadden begunstigd.216
In de tien jaar na haar regentschappen en voordat ze zich terugtrok in het klooster Saint-Lazare van
Betanië werd ze nog in zes oorkonden als mede-oorkonder betrokken.
213
DB nr. 4962
DB nr. 4965
215
DB nr. 4978
216
Th. de Hemptinne, “Les Épouses Des Croisés Et Pèlerins Flamands Aux Xle Et Xlle Siècles […]“ , p. 92.
214
106
In het jaar van zijn terugkomst (1149) deed Diederik samen met haar een schenking aan de abdij van
Lo. Net zoals in de oorkonde aan de abdij van Drongen werd ook hier haar voorname afkomst
benadrukt door naar haar te verwijzen als zijn ‘edele echtgenote’ (“Sibilla generosa conjuge mea”).217
In de ander vijf gevallen wordt ze nevengeschikt als comitissa weergegeven. Het gaat hierbij om een
bevestiging van een schenking door een particulier aan het Hospitaal van Broekburg (1050) 218, twee
oorkonden (24-12-1152) aan de abdij van Loos met betrekking tot de jaarlijkse huurgelden219, een
schenking aan het kapittel van Deurne 220 en ten slotte nog een schenking aan de abdij van SintWinoksbergen221. Beide laatste oorkonden zijn schenkingen voor het zielenheil van hun zoon
Boudewijn die omtrent 1150 zou gestorven zijn (“pro remedio anime karissimi filii nostri Baldwini”).
2.2.2. Samen met haar zonen
Tijdens haar tweede regentschap (1147-1149) vaardigde Sybilla twee oorkonden uit, één aan de abdij
van Reims en Fives222 en één aan de abdij van Clairmarais223, en dit samen met haar oudste zoon
Boudewijn. Ze waren samen aangesteld als regentes en regent voor de periode dat graaf Diederik op
tweede kruistocht was. In beide oorkonden werd Sybilla voorop geplaatst en voorgesteld met haar
titel als gravin van Vlaanderen. Pas daarna werd verwezen naar Boudewijn als filius meus.
Bij de schenking aan de abdij van Clairmarais, mede gesticht door Sybilla, voegde ze ook de
devotieformule dei gratia aan haar titulatuur toe, om de legitimiteit van haar handelen te benadrukken
(“ego Sibilla dei gratia Flandrie comitissa et Balduinus filius meus”).
Sybilla had dus, aan de plaatsing in de titulatuur te zien, duidelijk nog de autoriteit in handen, ondanks
het feit dat haar zoon de opvolger was in het graafschap Vlaanderen. Dit was echter niet verwonderlijk.
In deze periode was Boudewijn vermoedelijk nog geen twaalf jaar oud, nog een kind dus. Hij werd
enkel betrokken bij de beoorkondening om hem reeds autoriteit mee te geven en hem al wat voor te
bereiden op zijn toekomst als graaf van Vlaanderen.
Na het overlijden van Boudewijn in 1150 werd ook Filips, die vanaf dan de erfopvolger was, in de
beoorkondening betrokken. Het gaat om twee oorkonden uitgevaardigd door Diederik, Sybilla en Filips
samen.
In beide oorkonden werd eerst Diederik als graaf van Vlaanderen vermeld, daarna Sybilla en dan pas
Filips als hun zoon. Diederik verwees in de oorkonde aan het kapittel van Harelbeke, waarbij ze een
pastorie schenken, naar “ego Theodericus Flandrensium comes et Sibilla uxor mea et Philippus filius
217
DB nr. 2627
DB nr. 5212
219
DB nrs. 5221, 5222
220
DB nr. 5225
221
DB nr. 3985
222
DB nr. 3949
223
DB nr. 5205
218
107
meus”.224 Het feit dat hij sprak over ‘mijn vrouw’ en ‘mijn zoon’ kan blijk geven van een bepaalde
genegenheid, maar laat ook een duidelijke hiërarchie zien waarbij de graaf van Vlaanderen op kop
staat en zijn echtgenote en zoon aan hem ondergeschikt zijn.
In 1157 trokken Diederik en Sybilla naar het Latijnse Oosten en lieten ze de macht aan Filips over. Net
voor hun vertrek vaardigden ze nog samen een oorkonde uit. De oorkonde behandelde een schenking
van een jaarlijkse rente door Jordanis ten voordele van de abdij van Ieper. In de intitulatio werd Filips,
ondanks het feit dat hij van dan af aan de autoriteit op zich nam, nog steeds als laatste vermeld (“ego
Theodericus dei gratia Flandrensis comes et comitissa una cum filio meo Philippo”).225 Dit komt omdat
Diederik nog steeds de aanwezige graaf in het graafschap was. Opvallend is dat Sybilla niet meer bij
naam werd genoemd, er werd naar haar verwezen als ‘ene gravin’. Het ontbrak dus van enige
genegenheid ten opzichte van haar in vergelijking met de vorige oorkonden. Daarentegen zien we dat
er naar Filips, zijn vervanger gedurende zijn afwezigheid, nog steeds lieflijk met ‘mijn zoon’ werd
verwezen. Mogelijk had Sybilla dus voor vertrek reeds beslist dat ze ging intreden in het klooster.
2.2.3. Alleen
De zeven oorkonden die Sybilla zelf in eigen naam had uitgevaardigd, werden allemaal opgesteld in
de twee periodes waarbij zij optrad als regentes.
Tijdens haar eerste regentschap (1138-1139) liet ze vier oorkonden opstellen, allen gericht aan abdijen.
In oorkonde uit 1138 schonk ze een stuk grond aan de abdij Ten Duinen, waarbij ze naar zichzelf
verwees als gravin van Vlaanderen en hieraan de devotieformule ‘als geschenk van God’ toevoegde
(“ego Sibilla diuino munere Flandrensium comitissa”).226
De overige drie oorkonden uit het jaar 1139 waren drie bevestigingen van schenkingen gedaan door
particulieren aan de abdijen van Veurne (“ego Sibilla dei miseratione Flandrie comitissa”227), Ten
Duinen (“ego Sibilla dei gratia Flandria comitissa”228) en Anchin (“ego Sibilla dei gratia Flandrensium
comitissa”229). Ook in deze oorkonden zal ze naar zichzelf verwijzen als gravin van Vlaanderen en
legitimeerde ze haar ingrepen door een devotieformule toe te voegen.
Zoals reeds aangegeven nam ze tijdens haar tweede regentschap (1147-1149) samen met Boudewijn
het bestuur op zich. In deze periode liet ze ook drie oorkonden in eigen naam opstellen, waarbij één
maal samen met Boudewijn als disposant. In deze laatste oorkonde bevestigde ze de oplegging van
een straf na een klacht, met betrekking tot de voorwaarden voor de vrijstelling van de betaling van de
‘tonlieu’, van de abdij van Atrecht tegen Helluinus Dursens. In tegenstelling tot de andere oorkonden,
werd er geen devotieformule aan haar titulatuur toegevoegd, maar werd ze louter voorgesteld als
224
DB nr 5223
DB nr 2326
226
DB nr. 2702
227
DB nr. 2689
228
DB nr. 2703
229
DB nr. 4966
225
108
‘gravin’ (“ego Sibilla comitissa”). Aangezien Boudewijn enkel als disposant in de oorkonde was
opgenomen, werd er dan ook pas in dispositio naar hem verwezen als haar zoon: “Sibilla cum filio
Balduino”. 230
In de narratio is er sprake van “karissimo itaque domino et marito meo uenerabili Flandrensium comite
Theoderico” en wat verder dat ze dit deed op “petitione domini mei”. Aangezien deze oorkonde ging
over belanghebbende beleidskwesties werd haar ingrijpen verantwoord door aan te geven dat het in
opdracht was van Diederik. Ze verkreeg haar autoriteit bij deze opschriftstelling dus door Diederiks
inbreng, wat kan verklaren waardoor er dit keer een dei gratia-formule in haar titulatuur ontbreekt.
Ten slotte werden er nog twee bevestigingen van donaties door particulieren in de oorkonden
opgenomen. Één gericht aan de abdij van Atrecht (“Sibilla dei gratia Flandrensium comitissa”) 231 en
één aan de abdij van Loos (“ego Sibilla dono dei Flandriarum comitissa”)232. Ook in deze twee
oorkonden verwijst ze naar zichzelf als gravin van Vlaanderen, met een devotieformule.
Ook bij Sybilla zien we eenzelfde initieel verloop van haar betrokkenheid in de beoorkondening.
Aanvankelijk werd ze enkel ter voorbereiding van haar regentschap bij de beoorkondeining betrokken
en werd er ook om die reden naar haar titel van gravin en hoedanigheid als koningsdochter verwezen.
Het is pas na haar twee succesvolle regentschappen dat ze steeds meer oorkonden ging uitvaardigen,
al dan niet samen met Diederik. Als koningsdochter werd, wanneer ze samen met hem optrad als
oorkonder, haar afkomst vermeld, om extra prestige en autoriteit aan de bewijsdocumenten te geven.
In de oorkonden, uitgevaardigd in eigen naam, kwam ook bij Sybilla haar titel van gravin voorop te
staan, waarbij ze haar ingrepen wel steeds moest legitimeren door ze toe te schrijven aan Gods gratie.
Ze kon echter niet haar volledige stempel op de beookondening drukken. Ze moest zich steeds
verantwoorden indien het ging over meer beleidsingrijpende zaken, maar bovendien heeft ze nooit de
opportuniteiten gehad van een weduwschap.
230
DB nr. 5230
DB nr. 5204
232
DB nr. 5206
231
109
2.3.
M ATHILDE VAN P ORTUGAL
2.3.1. Samen met haar echtgenoot
Mathilde heeft samen met haar echtgenoot slechts twee oorkonden uitgevaardigd. Deze beide
oorkonden uit het jaar 1190 waren gericht aan het kapittel van Aire. Enerzijds ging het om een
bevestiging van bezittingen en rechten van het kapittel 233, anderzijds om een akte waarin ze de
invoering van zes nieuwe prebenden bekend maakten. Daarbij specifieerden ze dat enkel de
kanunniken die priesters waren en in het kapittel zelf resideerden konden profiteren van deze nieuwe
inkomsten.234
In beide oorkonden werd Mathilde vermeld na haar echtgenoot. Zoals reeds aangehaald bij de eerdere
gravinnen is dit normaal aangezien Filips de graaf bij erfenis was. Mathilde werd hierbij voorgesteld als
dierbare echtgenote en koningin (“karissima/carissima uxor mea regina Mathildis”). Haar koninklijke
afkomst als dochter van de koning van Portugal, werd vermoedelijk benadrukt om zowel het prestige
van de graaf te vergroten als ook de autoriteitswaarde van de oorkonde te verhogen. Ook bij Sybilla
werd er, om deze redenen, enkele malen verwezen naar haar adellijke afkomst. Bij Mathilde zullen we
echter zien dat er steeds standaard zal verwezen worden naar haar als ‘koningin’ (regina).
Verder werd er dus naar haar verwezen als karissma uxor mea, mijn dierbare echtgenote. Deze
liefkozende woorden konden wijzen op de mogelijkheid dat ze werkelijk een liefhebbende relatie
hadden. Daarnaast was het evengoed mogelijk dat het met een bepaald doel werd geschreven. Een
stabiele relatie kan hierbij als beeldspraak gebruikt worden voor de stabiliteit van de macht in het
graafschap. Daarbij bracht de koningsdochter van Portugal ook nog eens extra prestige aan het
grafelijk hof met zich mee. Eveneens kon het dienen als legitimatie van zijn huwelijk met Mathilde. Bij
hun huwelijksdag was Mathilde vermoedelijk zessentwintig jaar (gehuwd in 1084), wat al een hoge
leeftijd was voor een huwelijkspartner. Ondanks het feit dat ze een invloedrijke afkomst had, was ze
nog niet eerder gehuwd geweest en moeder geworden. De keuze voor Mathilde was dus niet
vanzelfsprekend, aangezien ook Filips nog geen nageslacht had. Bovendien was het grafelijk koppel, in
het jaar van deze oorkonden (1090), al zeven jaar gehuwd zonder kinderen. De bestaansreden van het
huwelijk, het krijgen van kinderen en dus erfopvolgers, was niet bereikt, waardoor de instandhouding
van dit huwelijk op een andere manier moest gelegitimeerd worden.
2.3.2. Tijdens haar regentschap
In de periode tijdens haar regentschap (1191) vaardigde Mathilde vier oorkonden uit, allen gericht aan
abdijen. De onderwerpen in de oorkonden gaan van een kennisgeving van een overeenkomst tussen
de abdij Sint-Omaars en Eustache over de bouw van een molen235, de invoering van zes nieuwe
233
DB nr. 8607
DB nr. 7687
235
DB nr. 3505
234
110
prebenden met betrekking tot de abdij van Cercamp236, een mededeling dat haar echtgenoot zijn
‘capella’ en de daarbij behorende bezittingen gaf aan de abdij van Clairvaux237 tot de toewijzing van
de rechten en plichten met betrekking tot de tiende van Reninge aan de abdij Marchienne en de
particulier Gerard II van Reninge.238
Van de oorkonde gericht aan de abdij van Cercamp is geen tekst opgenomen in de database. Bij de
drie overige oorkonden kan er wel gekeken worden naar de intitulatio. In alle drie de gevallen wordt
er steevast verwezen naar haar afkomst als koningsdochter. Dit gaf haar niet enkel extra autoriteit,
maar was ondertussen ook al een vaste titel geworden, aangezien ze ook in de oorkonden opgesteld
samen met haar echtgenoot als ‘gravin-koningin’ werd bestempeld. Het was dus eveneens een vorm
van herkenning.
In de akte gericht aan de abdij van Sint-Omaars werd naast een devotieformule (die haar autoriteit
nogmaals versterkte), ook haar titel als heerseres van Vlaanderen en Vermandois239 vermeld (“ego
Mathildis regina dei gratia Flandrie et Viromandie domina”). Sint-Omaars behoorde namelijk tot haar
doarium, en daar wees ze hen duidelijk op door te verwijzen naar zichzelf als domina, waarbij
gealludeerd werd op de heerlijke rechten die ze bezat over het goed.
Zoals hierboven aangehaald stelde Mathilde ook een oorkonde op naar aanleiding van een
rechtshandeling uitgevoerd door haar echtgenoot aan de abdij van Clairvaux. Hierbij verwees ze naar
hem als “illustrissimus uir meus Philippus, comes Flandrie et Uiromandie”, de meest roemrijke, haar
man Filips, graaf van Vlaanderen en Vermandois. Ook zij sprak dus met genegenheid over haar
echtgenoot. Tevens verwees ze hierbij niet naar zichzelf als domina, maar als echtgenote van de graaf
van Vlaanderen (“ego Mathildis, regina et coniunx comitis Flandrensis”). Enerzijds aangezien het
gebied niet behoorde tot haar doarium, anderzijds omdat ze haar bevoegdheid om deze oorkonde uit
te vaardigen al onderstreepte door te verwijzen naar haar echtgenoot.
Ook in de oorkonde gericht aan de abdij van Marchienne en aan de particulier Gerard werd er naar
haar verwezen als echtgenote van de graaf van Vlaanderen en Vermandois (“ego regina Mathildis
comitis Flandrie et Viromandie uxor”). Ook hier zal ze zichzelf ondergeschikt opstellen tegenover haar
echtgenoot en haar ingrepen legitimeren door haar connectie met de graaf te benadrukken. Dit is
vermoedelijk aangezien ze actieve beslissingen nam met betrekking tot de inkomsten uit een gebied
dat niet tot haar doarium behoorde.
236
DB nr. 10249
DB nr. 10250
238
DB nr. 3044
239
Ondanks het feit dat Elisabeth al in 1183 overleden was, had Filips de Franse koning zo ver gekregen dat hij
de autoriteit over het gebied mocht behouden voor de rest van zijn leven.
237
111
2.3.3. Rond het overlijden van Filips
In 1191 werd Filips slachtoffer van een epidemische ziekte terwijl hij op derde kruistocht was. Mathilde
vaardigde in deze periode rond zijn overlijden nog vier oorkonden uit, vooraleer het nieuwe grafelijk
koppel in het graafschap arriveerde. De laatste oorkonden die Filips nog heeft uitgevaardigd in eigen
naam dateren van juni van dat jaar. In september stelde Mathilde echter nog twee oorkonden op
waarbij ze in de intitulatio naar zichzelf verwees als echtgenote van Filips, de roemrijke graaf van
Vlaanderen en Vermandois (“ego regina Mathildis Philippi illustris comitis Flandrie et Viromandie
uxor”). Filips was in juni overleden.240 Vermoedelijk had het bericht van zijn overlijden haar nog niet
bereikt of benadrukte ze gewoon haar relatie met de graaf om de onderdanen op haar autoriteit te
wijzen.
Ook hier waren beide oorkonden gericht aan abdijen, namelijk deze van Vicoigne241 en deze van
Atrecht242. Bij deze laatste oorkonde, waarbij de gravin aangeeft dat miles Drogo de Sailly de rechten
op een woning, in haar aanwezigheid en met haar toestemming, aan de abdij van Atrecht schonk, werd
ook Filips in de oorkonde vermeld. Ze gaf hierbij aan dat de heer, haar echtgenoot de graaf Filips, die
op dat moment nog in Jerusalem was, haar de controle over het land en de gerechtelijke
bevoegdheden had toevertrouwd (“quod domino et marito meo Philippo comite Jherusalem profecto
cum idem comes michi totius terre sue potestatim iam et plenissimam commisisset iuridictionem”).
Mathilde vermeldde dus ook haar relatie met de graaf uitdrukkelijk om zo nogmaals haar positie te
benadrukken. Het was namelijk zo dat al gedurende een lange periode enkele conflicten op de
voorgrond waren gekomen met betrekking tot haar rechten en bevoegdheden. Er waren zowel
conflicten met Filips Augustus als met Boudewijn V van Henegouwen rond haar doariumgebieden die
overlapten met de gebieden die toevertrouwd waren aan hun respectievelijke echtgenotes Isabella
van Henegouwen en Margaretha van Vlaanderen.
Kort na het overlijden van Filips vaardigde Mathilde nogmaals twee oorkonden uit. Beiden waren
gericht aan gebieden die behoorden tot haar doarium, weliswaar tot het deel waarover er conflicten
ontstaan waren met de erfopvolgers. In het geval van de abdij van Sint-Winoksbergen ging het louter
om een goedkeuring van de overeenkomst tussen de abdij en Eustache over de tienden met betrekking
tot Duinkerke. Toch verwees ze duidelijk naar zichzelf als gravin van Vlaanderen (“ego regina Mathildis
comitissa Flandrie”) om haar autoriteit in dit gebied te versterken.
De meest opvallende oorkonde is echter deze gericht aan de stad Gent, waarbij ze een nieuwe keure
uitvaardigde. Hierbij is vooral de arenga interessant: ”diuinum est et omni humane rationi
consentaneum ut sicut maiores a subditis suis honorari uolunt et seruiri ita et eis iura sua et
consuetudines que a ratione non discordant firmas et illibatas conseruent”.
240
Th. de Hemptinne, “Les Épouses Des Croisés Et Pèlerins Flamands Aux Xle Et Xlle Siècles […]“ , p. 87.
DB nr. 3043
242
DB nr. 8611
241
112
Hierin stelde ze dat de heersers en onderdanen elkaar respectvol moesten behandelen. Dit was een
“door Gods gesanctioneerd en met de hele menselijke rede overeenstemmend beginsel.” De heersers
moesten geëerd en gediend worden door hun onderdanen en in ruil zouden die zij de rechten en
gewoonten van die onderdanen moeten respecteren.243 Het komt erop neer dat de stad Gent de
opportuniteit zag om hun rechten vastgelegd te zien in een keure, op het moment dat de gravin hun
steun in haar conflict met Boudewijn VIII en Margaretha nodig had.
De stad Gent werd na een conflict tussen Filips met Filips Augustus en Boudewijn V van Henegouwen,
nog aan haar doarium toegevoegd. Dit was echter een welvarende en belangrijke stad in het
graafschap, die de rechtmatige erfgenamen liever al meteen in handen kregen. Maar het was tevens
duidelijk dat Mathilde dit gebied niet zomaar ging afgeven. Ze had namelijk de stad zelfs in staat van
verdediging gebracht. Door een keure uit te voeren poogde Mathilde hierop haar autoriteit in haar
doariumgebieden bevestigd te zien, alvorens het nieuwe grafelijke koppel het graafschap zou
betreden. De inwoners van de stad gent beloofden hierin trouw te blijven aan de gravin, zolang zij hen
dus rechtvaardig zou behandelen.
Ook de intitulatio geeft blijk van haar poging om haar autoriteit in het gebied te benadrukken. Ze werd
namelijk bestempeld als heerseres van Vlaanderen, dus met een duidelijke verwijzing naar haar
rechten op de stad (“ego Mathi(l)dis regina et domina Flandri”).
2.3.4. Als hertogin van Bourgondië
Van haar periode als hertogin van Bourgondië is slechts één oorkonde (uit 1195) opgenomen in de
database. Hierbij trad ze op als oorkonder van een rechtshandeling voltrokken tussen de particulier
Nicholas van Lenthout en de abdij Zonnebeke, waarbij hij afstand deed van alle rechten over de tiende
van Leisele. Ze zal zichzelf niet enkel voorstellen als hertogin van Bourgondië, naast haar kenmerkende
verwijzing naar haar titel als koningin, maar ook als gravin van Vlaanderen (”ego regina Mathildis
ducissa Burgundie et comitissa Flandrie”).
Net als bij Clementia is er ook in de oorkonde van Mathilde geen verwijzing naar haar echtgenoot, dus
ook zij werd in die mate niet beperkt in haar oorkondening door hem. Daarnaast is het ook wel zo dat
de oorkonde betrekking had op het graafschap Vlaanderen, en in het bijzonder op haar doarium.
Ondanks het feit dat ze dus opnieuw gehuwd was, bleef ze weliswaar zelf de zaken regelen met
betrekking tot haar doarium en werd dit beleid dus niet door hem overgenomen. Dit was echter wel
slechts de enige oorkonde die overgeleverd is geworden uit deze periode, wat er tevens op kan wijzen
dat ze zich daarentegen toch ook wat meer op de achtergrond hield.
2.3.5. Mathilde alleen
Pas nadat haar huwelijk met de hertog van Bourgondië ontbonden was, nam haar oorkondeproductie
een vlucht. Er werden maar liefst eenendertig oorkonden uitgevaardigd in haar naam, waarvan één
243
R.C. Van Caenegem, “Democratie en Rechtsstaat in het Twaalfde-Eeuwse Graafschap Vlaanderen”, in:
Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, 61 (1993), p. 211.
113
samen met de graaf van Namen. Alle oorkonden hadden betrekking op haar doarium, met uitzondering
van de oorkonden gericht aan de abdij van de Tempeliers, de abdij van de Hospitaalridders en de abdij
van Clairvaux.
Van de oorkonden uit 1207244 en 1208245 gericht aan de abdij van Clairvaux is er geen tekst bewaard in
de database. Uit de regesten blijkt dat het ging om schenkingen. Zoals reeds vermeld kende Mathilde
een voorliefde voor de abdij, waardoor ze deze dus rijkelijk begunstigde.
De abdijen van de Tempeliers en de Hospitaalridders hadden, zoals reeds aangehaald, een apart
karakter. Opgericht ten rijde van de kruistochten met als doel deze religieuze onderneming op
verschillende manieren te ondersteunen, werden ze vaak begiftigd. Ook Mathilde kende een lange
familiale traditie om deze instellingen te begunstigen. Onder meer de militaire ridderorde van Santiago
werd meermaals, wellicht om strategische redenen, met schenkingen overladen.246
Aan de abdij van de Tempeliers zond ze een oorkonde (1196) waarbij ze de baljuw beval om ervoor te
zorgen dat de Tempeliers de nodige tegemoetkomingen ontvingen, en dit op straffe van boete indien
haar mandement niet nageleefd werd. Er werd dus een sactioformule toegevoegd247, wat op een
actieve machstingreep duidt. Verder wordt er nog verwezen naar haar overleden echtgenoot, waarbij
ze vraagt hem in hun geheugen te houden, en dus voor zij zielenheil te zorgen (“domini mei bone
memorie Philippi comitis Flandrie”).
In de intitulatio werd er gewoon standaard verwezen naar haar als koningin Mathilde, gravin van
Vlaanderen (“regina Mathildis comitissa Flandrie”). 248
Acht jaar later richtte ze in 1204 ook aan de abdij van de Hospitaalridders een oorkonde waarbij ze de
goederen gelegen bij Coutençon, Châteaubleau en Carrois schonk aan de abdij van de Hospitaalridders.
Dit gebeurde op voorwaarde dat Mathilde het vruchtgebruik over de gebieden kon behouden
gedurende haar leven en dat ze beloofden dat er drie cappelani zouden worden aangesteld voor de
zorg van de gebieden. In de oorkonde was er tevens sprake van de zorg voor het zielenheil van haar
heer, de graaf Filips, maar ook dat van haar vader en haar voorouders (“pro remedio anime mee et
domini mei|comitis Philippi et patris mei et antecessorum meorum”). De intitulatio was in dit geval veel
uitgebreider: “Regina Mathildis, comitissa Flandrie, quondam uxor pie recordationis Philippi, comitis
Flandrensis, et filia Alfonsi, regis Portugalensis“. 249 Hierbij werd er niet enkel naar zichzelf verwezen
als koningin en gravin van Vlaanderen. Er werd ook gespecifieerd dat ze de voormalige echtgenote was
van Filips, de graaf van Vlaanderen. Hierbij kan alweer gesproken worden van genegenheid aangezien
244
DB nr. 33861
DB nr. 35187
246
Th. De Hemptinne, “Mahilde van Portugal”, p.513.
247
“predicti fratres templi michi significauerunt quod emendationes meas habere debeo ab illis qui per XL dies
reddere eis suas releuationes distulerint proinde uobis mando quatinus emendationes meas leuetis ab illis qui
releuationes fratribus templi per quadraginta dies reddere distulerunt”
248
DB nr. 297
249
DB nr. 25186
245
114
ze spreekt over de ‘vrome nagedachtenis’ aan hem. Daarnaast duidde ze tevens aan dat ze de dochter
van Alfonso, de koning van Portugal, was. Zowel Filips als haar familie waren betrokken geweest bij de
kruistochten en fervente begunstigers van de onderneming.
Vermoedelijk vermeldde ze dus
uitdrukkelijk haar relaties met hun om zo haar autoriteit aan te dikken zodat haar eisen kracht werden
bijgezet.
Van de zevenentwintig oorkonden gericht aan benificiarissen behorende tot haar doarium, zijn er vijf
waarvan er geen tekst in de database is opgenomen. Het zijn, met uitzondering van de akte gericht
aan Loos, allen schenkingen gedaan door Mathilde of een particulier aan de abdijen van Watten250,
Ravensberghe251, Chocques252 en Broekburg253. De akte gericht aan de abdij van Loos bevestigde een
overeenkomst waarbij aangeduid werd dat enkel en alleen de monniken van de abdij recht hadden op
het slot, het gebied dat zich uitstrekt van het elzenbos van de Bazinghien tot de molen van Quesnoy.254
Zoals reeds aangehaald trad Mathilde vaak op als oorkonder voor derden. In acht oorkonden trad ze
louter op als observerende partij. In drie andere trad ze samen met een andere particulier op als
disposant van een rechtshandeling die ze zelf op schrift liet stellen. Dat de keuze op Mathilde viel was
omdat ze reeds een hoge autoriteitswaarde had opgebouwd. Daarnaast waren ook alle oorkonden
gericht aan abdijen die in haar doariumgebied lagen. Inhoudelijk gaan de oorkonden allen over
rechtshandelingen uit de periode 1196-1207 waarbij particulieren afstand deden van hun rechten op
bepaalde gebieden ten voordele van de abdijen, schenkingen deden of afspraken maakten omtrent de
tienden.255
Één oorkonde (1205) is echter opvallend aangezien er Mathilde optrad als oorkonder voor een andere
dame. Hierin meldde Mathilde dat Christine van Ravensberge haar woonplaats Oudhof (Merkegem)
en het omringende land ter donatie afstond voor de stichting van een vrouwenklooster binnen de Orde
van de Cisterciënzers. Mathilde bevestigde deze donaties en nam daarbij het klooster onder haar
bescherming. Religieuze patronage was dus niet enkel een activiteit van grafelijke dames, maar ook
voor andere vrouwen toegankelijk. Christine had vermoedelijk zelf heerlijke rechten over het gebied
aangezien ze aangesproken werd met de term domina (“quod nobilis mulier domina Cristiana de
Rauenesberga”).256
Verder onderzoek naar de persoon doet vermoeden dat het gaat om Christine van Senighem, de
echtgenote van Willem Brohon. Dit vermoeden wordt versterkt aangezien ze samen een zoon hadden,
ook Willem Brohon genaamd, die tevens vermeld wordt in de oorkonde (“pro remedio anime sue, et
dilecti filii sui Willelmi Brohon et predecessorum suorum”). Willem Brohon, die al vóór 1168 overleden
250
DB nr. 15366.
DB nr. 32641.
252
DB nr. 29842.
253
DB nr. 8660.
254
DB nr. 33845.
255
DB nrs. 302, 337, 347, 357, 399, 429, 13352, 13646, 14056, 31374.
256
DB nr. 25195.
251
115
moet zijn, was een buitenechtelijke zoon van Diederik van de Elzas, en dus een halfbroer van Filips van
de Elzas.257
Twee jaar eerder had ook haar zoon Willem Brohon blijkbaar zijn toevlucht gezocht tot Mathilde om
een rechtshandeling op schrift te stellen. Ter compensatie voor de schade die hij het klooster had
aangedaan, gaf Willem een grond gelegen aan Assinghem aan de provoost van Watten. Het ging hierbij
om gebied behorende tot de eigendom van de nieuwe erfgenaam Boudewijn. Hierdoor was zijn
toestemming nodig. Dit werd verkregen en Boudewijn beloofde dat het gebied werkelijk ter
beschikking van het klooster zou worden gesteld (“me et uiro nobili Balduino Flandrensi et Haynonie
comite promiserat”).258
Het laat zich raden of Christine en haar zoon zich doelbewust tot Mathilde hadden gekeerd om een
interessante bondgenoot en een betere positie binnen het graafschap te verkrijgen. De graaf
Boudewijn IX was namelijk in 1202 op kruistocht vertrokken en nog geen twee jaar later verliet ook
zijn echtgenote Maria het graafschap. Mathilde kwam in die periode dus opnieuw op de voorgrond te
staan en stond sinds 1204 ook samen met Filips van Namen aan het hoofd van de curia comitis.259 Ze
hadden dus officieel een grote invloed over het graafschap en Mathilde nam daarbij ook nog de
opvoeding van Johanna en Margaretha, de mogelijke erfopvolgsters, op zich. 260
Anderzijds is het ook mogelijk dat er reeds een goede relatie tussen deze verschillende partijen
bestond. Ook met de andere buitenechtelijke zoon van Diederik, Geraard, de provoost van Sint-Donaas
en kanselier van Vlaanderen, had Mathilde namelijk contacten. Mathilde was hierdoor een
toegankelijk persoon om als oorkonder te benaderen, die tevens een opgebouwde autoriteitswaarde
had in het religieuze milieu van de cisterciënzers, wegens haar veelvuldige donaties aan de abdij van
Clairvaux.
De oorkonde van Willem Brohon is niet de enige waarin er toestemming van de graaf Boudewijn nodig
was. In de oorkonde uit het jaar 1198 bevestigde ze dat Boudewijn II van Haverskerke een deel van het
bos gesitueerd aan Wulverdinge schonk aan de abdij van Sint-Omaars. Hij had dit gebied in leen
gekregen van de toenmalige graaf Filips, dus het was nodig om ook de toestemming van de nieuwe
graaf te verkrijgen, aangezien het ging om zijn grondgebied. Ook in dit geval werd zijn toestemming
verkregen, en zorgde ze er zo dus voor dat haar doariumgebied bevoordeeld werd (“quia dominus
Balduinus Flandrie et Hainonie comes heres meus et pater suus et mater id ante me concesserunt et
autenticis scriptis suis confirmauerunt”).261
257
Th. De Hemptinne, “Diederik van de Elzas”, p. 225.
DB nr. 13352.
259
DB nr. 13592.
260
Th. De Hemptinne, “Mathilde van (alias Theresia) Portugal”, p. 510
261
DB nr. 357
258
116
Ten slotte zijn er nog tien oorkonden waarbij ze zelf als oorkonder en disposant optrad en
oorkondende over uiteenlopende zaken. Het ging in de eerste plaats ook om schenkingen van
goederen en het geven of bevestigen van bepaalde rechten aan abdijen. 262
Maar het ging eveneens over haar rol als bemiddelaar in geschillen. Vijf oorkonden in de periode 12101217 gaan dus over oneensheden tussen abdijen en particulieren met betrekking tot bezittingen,
waarin de gravin tussenkomt. Opvallend is dat al deze abdijen in de Zuid-Vlaamse gebieden lagen,
nabij de Franse grens: de abdijen van Mesen (1210), Ten Duinen (1214) Sint-Winoksbergen (1215),
Sint-Omaars (1215 & 1217) 263.
Sinds het overlijden van Filips waren er al conflicten tussen Mathilde en Filips August, de Franse koning.
Er waren zoals reeds gezegd geschillen ontstaan rond de steden Sint-Omaars en Aire-sur-la-Lys, die
namelijk tot de bruidsschat van Isabella van Henegouwen, de echtgenote van Filips Augustus,
behoorden. Ook Boudewijn IX kwam echter in conflict met de Franse koning, die zich steeds meer ging
bemoeien in het graafschap. De onrusten die in het graafschap ontstonden kunnen geïllustreerd
worden aan de hand van deze doariumsteden.
In 1191, net na het overlijden van Filips, kwam het tot een conflict dat uiteindelijk, door bemiddeling
van aartsbisschop Willem, eindigde in een overeenkomst waarbij Mathilde de steden Sint-Omaars en
Aire gaf aan Filips August. Hierop volgde een periode van relatieve rust, maar in 1197 kwam het tot
een aanvaring tussen Boudewijn IX en de Franse koning. Diezelfde steden werden hierop door
Boudewijn veroverd en hij kon deze door het verdrag van Péronne (1200) behouden. De onrusten
bleven echter doorleven en in 1212 zou de Franse troonsopvolger Lodewijk opnieuw deze steden
innemen. Vooral de Zuid-Vlaamse gebieden kregen veel te lijden onder de krijgsverrichtingen in deze
periode en de periode die daarop volgde. Door deze onrusten zagen heel wat mensen de opportuniteit
om hun invloed en bezit te vergroten, wat tot heel wat geschillen leidde.264
Wat echter wel opvallend is, is dat Mathilde, die niet meer gerechtigd was om op te treden in SintOmaars, aangezien het niet meer tot haar doarium behoorde, zich wel nog steeds inliet met wat er
zich afspeelde. Al was het nu op eigen initiatief of op vraag van één of beide partij(en), men aanzag
haar nog steeds als invloedrijk persoon.
Verder stichtte ze in 1215 nog twee kapelanijen in de kapel van de Notre-Dame in de buurt van het
kapittel van Lille (S.Pierre).265 Dit laatste gebeurde weliswaar met de goedkeuring van de bisschop van
Doornik, de kapelaan van Lille, de graaf Boudewijn van Vlaanderen en Henegouwen en zijn echtgenote
Marie van Vlaanderen en Henegouwen (“assensu Gossuini, episcopi Tornacensis, et capituli Insulensis,
et Baldwini, Flandrie et Hainoie comitis, et uxoris eius Marie, Flandrie et Hainoie comitissa”).
Ten slotte bevestigde ze nog een oorkonde die haar echtgenoot had opgesteld aan de abdij van SintWinoksbergen. Zo herbevestigde ze nog eens de oorkonde waarin Filips de bezittingen van de abdij
262
DB nrs. 356, 386, 13776, 13784
DB nrs. 14409, 15249, 15348, 15438, 15684.
264
Th. De Hemptinne, “Mathilde (alias Theresia) van Portugal”, pp. 509-510.
265
DB nr. 15402.
263
117
had bevestigd (“inspecto diligenter auctentico domini mei Philippi illustris Flandrarum et Viromannie
comitis”). Abdijen lieten vaak oorkonden opstellen ter bevestiging van hun rechten en bezittingen om
zo een bewijs te hebben van hun eigendom. Ze lieten daarbij ook vaak oorkonden herbevestigen door
de nog in leven zijnde heersende partijen, net zodat dit bewijs niet betwist zou worden. Zoals reeds
aangehaald kon er hier ook misbruikt van gemaakt worden, door bepaalde aanvragen te vervalsen en
zo meer bezittingen in hun bezit te krijgen dan eigenlijk was. De gravin bevestigde echter deze
oorkonde, die een abdij binnen haar doarium kon bevoordelen. 266
Een terugkerende factor in een groot deel van deze oorkonden was dat ze vermeldingen maakte over
haar overleden echtgenoot, voornamelijk om in zijn zielenheil te voorzien. In de oorkonden waarin ze
voornamelijk als oorkonder optrad sprak ze in vier van de elf nog over Filips267. In deze waar ze zelf
initiator was van de rechtshandeling verwees ze zelfs in zes van de negen oorkonden naar hem.268 Het
is mogelijk dat verwijzingen naar de graaf extra autoriteit gaven aan de oorkonde, maar het is eerder
waarschijnlijk dat ze gewoon uit vrome overwegingen dit deed. In deze periode was men niet enkel
met de zorg van het eigen zielenheil belast, maar achtte men zichzelf ook verantwoordelijk voor het
lot van de zielen van hun gestorven familieleden. Mathilde verwees ook vaak liefkozend naar de graaf
(“karissimi domini mei”), waardoor haar bezorgdheid voor zijn zielenheil wel oprecht geweest zal zijn.
Als we naar de intitulatio kijken, zien we dat in alle oorkonden naar haar werd verwezen als “ego
Mathildis regina comitissa Flandrie”. De herkenbare verwijzing naar haar koninklijke afkomst en haar
positie als gravin van Vlaanderen. Wat opviel in de oorkonde die ze samen met Filips, marktgraaf van
Namen, had uitgevaardigd, is dat er eerst vermelding is van Mathilde en dan pas van Filips (“Ego regina
Matildis, Flandrie comitissa, et Philippus, marchio Namucensis”). Een grafelijke titel werd dus
vermoedelijk als hoger aanzien dan de titel van markgraaf. Tevens had de oorkonde betrekking op het
doarium van Mathilde. In deze situatie was voornamelijk haar autoriteitswaarde van belang, waardoor
ze voorop werd gesteld, ondanks het feit dat ze niet meer de regerende gravin was én een vrouw was.
266
DB nr. 13776.
DB nr. 337: “irrefragabile domini mei pie memorie comitis Philippi”
DB nr. 14056 : “quondam comitis Philippi bone memorie mariti mei serviens“
DB. nr. 13646 : “pro salute anime mee et animarumpredecessorum meorum dominorum Flandrie”
DB. nr. 357: “et pro salute anime karissimi domini mei et mea”
268
DB nr. 356: “quod domini mei felicis memorie Philippi Flandrensis comitis et mei memoria in eadem”
DB nr. 386: “quod domini mei felicis memorie Philippi Flandrensis comitis et mei memoria in eadem ecclesia
perpetuo sollempniter obseruetur”
DB nr. 13776: “ob remedium anime dicti domini|mei et mee et omnium predecessorum meorum”
DB nr. 13784: “pro anima domini mei Philippi, illustris Flandrensis|et Uiromandie comitis, quatinus memoria
eius
DB nr. 15249: “pie memorie Philippi comitis Flandrie”
DB nr. 15402: “pro anima felicis recordationis Philippi, domini et mariti mei, Flandrie et Uiromandie illustris
comitis”
267
118
Mathilde werd al vroeg betrokken bij de beoorkondening door haar vader. Ze zou volgens enkele
chroniqueurs zelf een groot deel van het beleid op zich genomen hebben. Dit was ook op te merken
aan haar jaren als oorkonder de daarop volgden.
Aanvankelijk bleef ze, als echtgenote van Filips, op de achtergrond. Het feit dat ze hem geen kinderen
had geschonken, kan hierin een rol gespeeld hebben. Het is, net als bij de andere gravinnen, pas tijdens
haar regentschap en voornamelijk na het overlijden van haar echtgenoot dat ze met grote
zelfstandigheid regeerde. Ook tijdens haar kortstondig huwelijk met Odo III zette ze het beleid in haar
doarium zonder zijn tussenkomst verder.
Mathilde was een zelfbewuste vrouw met een sterke wil. In haar titulatuur verwees ze steevast naar
haar titel als ‘koningin’ en ‘gravin van Vlaanderen’. Het was schijnbaar niet nodig om haar ingrepen te
legitimeren door te verwijzen naar ‘Gods gratie’. Ondanks het feit dat ze een invloedrijk persoon was,
moest ook zij zich verantwoorden voor meer beleidsingrijpende ingrepen in gebieden die niet
behoorden tot haar doarium, of ingrepen die een invloed hadden op het financieel beleid van het
graafschap (bv. m.b.t. belastingen), door haar link met de heersende graaf (haar toenmalige
echtgenoot of opvolgers) aan te geven.
119
2.4.
M ARGARETHA VAN DE E LZAS
2.4.1. Overdracht van de macht
Margaretha en haar zoontje Boudewijn waren de erfgenamen, aangeduid door graaf Filips, van het
graafschap Vlaanderen. Al vanaf het jaar 1180 was het duidelijk dat zij Filips gingen opvolgen. Om deze
overname van de autoriteit vlot te doen verlopen liet Filips al twee oorkonden met zijn opvolgster
Margaretha en haar echtgenoot Boudewijn V van Henegouwen opstellen.
Beide oorkonden werden uitgevaardigd op 24 december 1181 en waren gericht aan de abdijen
Evesnes-lès-Bapaume en Loos.269 Het ging in beide gevallen om een donatie van een jaarlijkse rente
aan de abdijen. In de initilatio was er echter enkel sprake van FIlips als graaf van Vlaanderen en
Henegouwen (“ego Philippus Flandrie et Viromandie comes”). Het is pas op het einde van de oorkonde
dat Boudewijn en Margaretha vermeld werden. Hierbij werd de naam van Boudewijn als eerste
neergeschreven als graaf van Henegouwen, en Margaretha slechts als zijn echtgenote (“ego quoque
Balduinus comes Hanonie et Margareta uxor mea”). Ondanks het feit dat Margaretha aangesteld was
als erfgename, kwam ze dus toch nog op de tweede plaats en werd er louter naar haar verwezen als
‘mijn echtgenote’. Enerzijds omdat ze op dat moment nog niet de gravin was, anderzijds omdat er
mogelijk toch op basis van gender een onderscheid werd gemaakt.
De periode voor de erfenis was Margaretha amper actief als oorkonder. Er is dan ook slechts één
oorkonde in haar naam opgenomen in de database. Deze oorkonde was opgesteld in het jaar (1080)
waarin ze werd aangesteld als erfopvolgster, en waarbij Filips als disposant optrad. Hierbij bevestigde
ze de donatie, uitgevoerd door Filips, aan de provoost van Cateau-Cambrésis. Filips liet haar dus,
alvorens twee oorkonden uit te vaardigen met haar en haar echtgenoot, een oorkonde uitvaardigen
met betrekking tot de zaken van het graafschap. 270 In de intitulatio stelde ze zich als gravin van
Henegouwen voor (“Margareta Hainoie comitissa”), waardoor het lijkt alsof ze gewoon uitging van
haar eigen autoriteit. In het verdere verloop van de oorkonde duidde ze echter aan dat ze deze
rechtshandeling uitvoerde als zus van Filips en als toekomstige erfgename (“utpote sororis et heredis
eiusdem comitis astipulatione munita subsistit”). Dergelijke verantwoording was noodzakelijk
aangezien het betrekking had op zijn graafschap, maar ook omdat de oorkonde naar alle
waarschijnlijkheid tot doel had om haar autoriteit als toekomstige gravin reeds in het graafschap te
benadrukken.
2.4.2. Gravin van Vlaanderen: samen met haar echtgenoot
Pas nadat haar broer was overleden en zij het bestuur van het graafschap op zich nam, werd ze actiever
in de beoorkondening. Samen met haar echtgenoot vaardigde ze in die periode drie oorkonden uit met
betrekking tot het graafschap Vlaanderen. Twee oorkonden ervan waren opgesteld op vraag van een
andere disposant. Hieruit kunnen we vermoeden dat deze personen liever hun oorkonde opgesteld
zagen door zowel de erfopvolgster zelf als haar echtgenoot, om de maximale autoriteitswaarde te
269
270
DB nrs. 7725, 8573.
DB nr 3020
120
bereiken. In beide gevallen ging het louter om een verklaring dat deze particulieren afstand deden van
hun inkomsten uit of rechten over een bepaald gebied. Hierbij is het opvallend dat Boudewijn als
eerste in de oorkonde werd vernoemd als graaf van Vlaanderen, Henegouwen en marktgraaf van
Namen. Daarna pas werd Margareta vermeld.
In de oorkonde uit 1192, vermoedelijk een van de eerste oorkonden die ze samen hebben opgesteld
na de overname van de macht, werd ze als zijn echtgenote afgebeeld, maar werd ook haar titel van
gravin erbij vermeld (“ego [...] et Margareta comitissa uxor mea »).271 In het geval van de oorkonde uit
1193 werd ze enkel nog maar voorgesteld als zijn echtgenote (“ego Balduinus Flandrie et Hainoie
comes et marchio Namucenensis et Margareta uxor mea »).
Margaretha werd dus, ondanks het feit dat zij de gravin van het graafschap was, pas als tweede
vermeld. Er zou dus kunnen gezegd worden dat, na onderverdeling op basis van de sociale en politieke
status, gender een factor was om onderscheid te creëren tussen personen. Waar haar titel als gravin
van Vlaanderen aanvankelijk nog vermeld werd, was de autoriteit van de graaf een jaar later al
voldoende om enkel nog ondergeschikt naar Margaretha te verwijzen als ‘zijn echtgenote’.
Als er wordt gekeken naar een derde oorkonde die ze samen uitvaardigden, werd er ook in dit geval
een gelijkaardige intitulatio gebruikt (“Balduinus dei gratia Flandrensium et Hainonensium comes
Namucensis marchio et Margareta uxor eius”). Wat echter opvallend is in deze oorkonde, is dat ze erbij
moesten vermelden dat ze rechtmatig handelden. Dit deden ze door aan te geven dat ze de titel van
het graafschap hadden overgeërfd (“ad legittimum heredem Flandrie“).272 Inhoudelijk ging het om een
bevestiging van de wijze van betaling van de belasting "gavena”. Net als hun voorgangers legden ze
deze belasting op aan de kerken van Cambresis, die in ruil hiervoor konden rekenen op de voogdijschap
van het gravenkoppel. Het gaat hier dus om meer ingrijpende beleidszaken (financiële inkomsten) dan
de andere twee oorkonden, waar ze louter als observerende oorkonders optraden voor schenkingen
door derden. Het is dan ook waarschijnlijk dat Boudewijn, die hier de leidende rol op zich neemt, zich
hierdoor meer moest legitimeren aangezien hij louter wegens zijn huwelijk met Margaretha dergelijke
belissingen kan nemen.
2.4.3. Alleen als gravin van Vlaanderen
Als erfopvolgster gaf Margaretha slechts veertien oorkonden in eigen naam uit. Het feit dat het slechts
een korte regeerperiode was, wegens haar vroeg overlijden, speelt hier natuurlijk een rol bij. Toch was
ze in al deze oorkonden zelf de disposant. Als rechtmatige gravin van Vlaanderen moest ze natuurlijk
het bestuur van haar graafschap regelen, vandaar dat ze dan ook de actieve speler was in de
rechtshandelingen.
271
272
DB nrs. 314, 2254
DB nr. 313.
121
Twaalf ervan waren gericht aan abdijen. Verder zouden ook nog het kapittel Brugge en het hospitaal
Hanneton een oorkonde mogen ontvangen. Met uitzondering van een ordonnantie, hadden ze allen
hetzelfde onderwerp: de schenking van een jaarlijkse rente, af te houden van de grafelijke inkomsten.
Deze oorkonden waren gericht aan elf van de twaalf abdijen273, het hospitaal Hanneton274 en het
kapittel Brugge275. De ordonnantie was gericht aan de abdij van Loos. Ze beval (“mando”) haar
justiciarii om het voorrecht, geschonken door graaf Filips van de Elzas (“karissimo fratre meo
illustrissimo Flandrie comite Philippo”), dat de abdij van Loos vrijstelt van de tonlieu (belasting op
marktwaar) te behouden.276
In alle oorkonden werd er naar haar verwezen als Margaretha, gravin van Vlaanderen, Henegouwen
en marktgravin van Namen (“ego Margareta Flandrie et Hainonie comitissa et marcionissa
Namucensis”). Toch werd ook in alle dertien schenkingen vermeld dat dit gebeurde met toestemming
van haar echtgenoot en hun zoon (“ex consensu Balduini mariti mei et domini comitis Flandrie et
marchionis Namucensis et dilecti filii mei primogeniti Balduini”).
Margaretha bleef wel betrokken bij de oorkondening, wat maakt dat haar autoriteit niet miskend
werd. Daarnaast vaardigde zelf oorkonden uit in eigen naam en moest haar echtgenoot vaak bij
beleidsingrijpende maatregelen, zijn ingrijpen verantwoorden. Toch zien we dat Boudewijn de
voorkeur kreeg om voorop gesteld te worden in de intitulatio en dat Margaretha uiteindelijk niet meer
met naam en toenaam werd vernoemd, maar louter als ‘zijn echtgenote’. Ondanks het feit dat zij de
rechtmatige gravin was, en ze omwille daarvan bij de beleidszaken betrokken bleef, leek er toch meer
vertrouwd te worden op de kwaliteiten van een man om het graafschap te leiden.
273
DB nrs. 316, 317, 318, 319, 320, 321, 323, 324, 325, 326, 2256
DB nr. 3507
275
DB nr. 322
276
DB nr. 283
274
122
3. Het medezeggenschap van de gravinnen
In de vorige onderdelen werd enkel gekeken naar de rol van de vrouw als (mede-)oorkonder en
(mede)disposant in de oorkonden. We zien de gravin echter nog onder heel wat verschillende
vermeldingen terugkeren in de beoorkondening. Het is de bedoeling om te kijken hoeveel maal ze
vermeld werd in de oorkonden van haar echtgenoot (losstaand van de oorkonden waarin ze optreedt
als medeoorkonder en –disposant), maar ook in de oorkondening van andere belangrijke figuren.
Daarbij zal gekeken worden of ze eerder wegens formele omstandigheden vermeld werd, of dat haar
aanwezigheid in de oorkonde wel degelijk een doel nastreefde. In dit laatste geval zal er de nadruk
gelegd worden op haar mogelijke rol als intercedens, consentientes of getuige/ondergetekende.
Een intercedens werd vaak aangesproken door een bepaalde persoon of instelling om als
tussenpersoon op te treden in een verzoek (petitio) aan een derde partij. Het kon gaan om
verschillende soorten gunsten. In veel gevallen ging het louter om de vraag aan een oorkonder om een
schriftelijk bewijsstuk van hun rechtshandeling te voorzien (er waren maar enkelen die over een eigen
kanselarij of zelfs maar een scribent beschikten). De gunst kon ook een vraag zijn tot het overgaan tot
een rechtshandeling zelf, waarbij men hoopte enkele rechten of schenkingen te verkrijgen. Hoe dan
ook gaf men er de voorkeur aan om een tussenpersoon (intercedens) in te schakelen, die geacht werd
in de gunst van de oorkonder te staan. De keuze van de gravin als intercedens wijst dan ook op het
geloof dat zij een grote invloed had op de potentiële oorkonder/disposant (meestal de graaf).
De tussenpersoon bewees dus wel degelijk een grote dienst aan de vragende partij. Dit maakte het
voor de gravin ook interessant om op te treden als intercedens, want zo kon ze rekenen op een
achterban die haar een wederdienst kon bewijzen indien nodig.
Daarnaast kon het zijn dat de gravin toestemming gaf bij een bepaalde oorkondening (consentientes).
De zaak die men in de oorkonde wou opnemen, kon namelijk de rechten of belangen (meestal met
betrekking tot het doarium) van de gravin in kwestie raken. Er moest dan worden nagegaan of deze
betrokkene in de beoorkonding toestemde of er op z’n minst geen bezwaar tegen had. Indien er tot
een akkoord werd gekomen, ging men over tot de beoorkondening, en werd de consensus ook meestal
nadrukkelijk vermeld.277 Hierbij kan echter niet worden aangegeven of dit louter ging om een
formaliteit of indien men wel degelijk rekening hield met haar inbreng in de zaak.
Ten slotte werden vrouwen vaak opgenomen in de subscriptio, de lijst met de namen van de personen
die aanwezig waren bij de actio, m.a.w. de getuigen. Zoals reeds aangehaald worden er om heel wat
verschillende redenen diverse personen hierin opgenomen. Naast het feit dat ze als (mede-)oorkonder
zelf in deze lijst werden opgenomen, werden vrouwen, naast andere verwanten, in de meeste gevallen
als getuigen vermeld om zo nog extra bewijskracht aan het document te geven. 278
277
278
Th. de Hemptinne, E. Depaermentier en W. Prevenier, Oorkondeleer [syllabus], p. 80.
Ibidem, 27-28.
123
3.1.
C LEMENTIA VAN BOURGON DIË
A. Vermeldingen in oorkonden van echtgenoot
Van de vijventwintig oorkonden die Robrecht II in eigen naam had uitgevaardigd en waarbij Clementia
dus niet aanwezig was in de rol van de oorkonder of disposant, werd ze toch nog in vijf ervan vermeld.
Als we gewoon naar de cijfers en data kijken zien we dat er twee ervan in het jaar 1096 werden
uitgevaardigd, net voor haar eerste regentschap, waarbij het voorbereidend karakter ervan kan
vermoed worden. De andere drie werden verspreid over de periode na haar regentschap opgesteld (in
1100, 1110 en 1111). Er is een mogelijkheid dat Robrecht, na het geslaagde regentschap van zijn
echtgenote, meer rekening moest houden met haar inbreng of haar net meer wou betrekken bij de
beoorkondening.
Een inhoudelijke blik bevestigt het vermoeden van een voorbereidend karakter van de oorkonden
opgesteld in het jaar 1096. Één ervan ging over een loutere vermelding van zijn echtgenote. Robrecht
gaf namelijk een deel van het domein van Harelbeke, geschonken door zijn zus Adela, aan de abdij van
Reims terug. Op het einde liet hij weten dat hij dit overmaakte met de steun van zijn echtgenote
Clementia.279 De andere oorkonde doet een meer uitgesproken betrokkenheid van de gravin
vermoeden. Hij gaf namelijk met de toestemming van zijn echtgenote (“assentiente uxore mea
Clementia”) een stuk grond, gesitueerd bij Lesquin, aan het kapittel van Rijsel. Het gebied noch het
kapittel lagen met enige zekerheid binnen haar doarium. Het is dus niet waarschijnlijk dat ze rechten
had over de betrokken gebieden en als consentientes zou optreden. Daarnaast is het zo dat het niet
alleen met haar toestemming, maar ook met de toestemming van zijn twee zonen (“assentiente [...]
cum filiis nostris Balduino et Wilelmo”) was overgemaakt. 280 Het lijkt dus eerder dat ze betrokken
werden bij de beoorkondening om hun al de nodige autoriteit mee te geven voor het komend
regentschap en een mogelijk overlijden van de graaf.
De overige drie oorkonden geven inhoudelijk ook een beter zicht op de betrokkenheid van Clementia.
In één ervan werd ze louter vermeld omdat Robrecht aan de abdij van Ieper, in ruil voor de grafelijke
rechten die hij afstond over de bezittingen van de abdij, vroeg om te bidden voor het zielenheil van
zichzelf, zijn echtgenote Clementia en hun kinderen (“ob salutem anime mee et uxoris mee Clementie
filiorum”). 281 Met andere woorden had ze dus hier geen enkele inbreng in de rechtshandeling of
beoorkondening.
Daarentegen zijn de twee andere oorkonden wel een illustratie van de gewonnen invloed van
Clementia. Ondertussen weten we al dat Clementia bekend stond wegens haar belangstelling voor de
kerkhervorming in Vlaanderen, in het bijzonder de verspreiding en introductie van de regel van Cluny.
Beide oorkonden hebben hier dan ook betrekking op. In de eerste plaats ging het om een bevestiging
door de graaf van een oorkonde die op hetzelfde moment door Clementia werd uitgevaardigd. Hierbij
vertrouwde hij de verantwoordelijkheid over de abdij Sint-Omaars toe aan de orde van Cluny, nadat
279
DB nr. 118
DB nr. 115
281
DB nr. 2309
280
124
zijn echtgenote al een oorkonde had verstuurd naar de abdij van Cluny dat de Vlaamse abdij van SintOmaars vanaf heden onder hun gezag viel, door de invoering van de regel van Cluny in diezelfde
abdij.282 De andere oorkonde was een bevestiging van de schenking aan de abdij van Cappy, gedaan
door particulier Eudes. Dit gebeurde met de toestemming van Clementia, aangezien de abdij behoorde
tot de orde van Cluny. 283 Haar invloed binnen het milieu van de cluniacenzers werd dus niet miskend,
al was er toch wel een grafelijke bevestiging nodig om het volledig rechtsgeldig te maken.
B. Vermeldingen in oorkonden van de opvolgers
Na het overlijden van Robrecht verdween ze niet op de achtergrond. Integendeel, ze vaardigde
zelfstandig heel wat meer oorkonden uit en ze bleef betrokken worden in de beoorkondening van zijn
opvolgers.
De eerste persoon die als graaf optrad na het overlijden van Robrecht was haar zoon Boudewijn.
Aanvankelijk werd ze vaak betrokken bij het beleid van de nieuwe graaf. In de periode 1111-1116
werd ze namelijk in zes oorkonden (de oorkonden waar ze optrad als oorkonder of disposant buiten
beschouwing gelaten) vermeld. In de eerste plaats ging het om vier oorkonden gericht aan de abdij
van Broekburg, waaronder een bevestiging284 van de donaties die eerder aan de abdij geschonken
waren door o.a. Clementia en Robrecht, en drie schenkingen door hemzelf uitgevoerd.285 Aangezien
de gravin het nonnenklooster van Broekburg had gesticht en steeds goede banden ermee had
onderhouden, was het interessant om haar te betrekken bij deze oorkonden als versteviging van zijn
autoriteit. Dit verklaart ook de twee overige oorkonden, een bepaling met betrekking tot de rechten
van de abdij en een schenking gericht aan de abdij van Atrecht. 286 Zoals reeds vermeld onderhield de
gravin een vertrouwensrelatie met de bisschop Lambert van Atrecht en had ze dus ook binnen het
bisdom een zekere autoriteitswaarde opgebouwd.
De relatie met haar zoon verwaterde al snel. Deze relatie zou ze ook doortrekken naar zijn opvolger.
Boudewijn stierf kinderloos en had zijn neef Karel De Goede naar voren geschoven als opvolger.
Clementia poogde, samen met enkele Vlaamse baronnen, te verhinderen dat Karel te titel van graaf
zou ontvangen. Dit mislukte echter, Karel behield zijn titel, maar dat betekende niet dat Clementia op
de achtergrond verdween. De impact van de gravin op het kerkelijk leven bleef groot en Karel zag dit
ook in. Hij zou namelijk drie schenkingen uitvoeren aan de abdij van Broekburg. Deze schenkingen
gebeurden allen op vraag van Clementia: “rogatu domine Clementie comitisse”287. Er kan dus gezegd
worden dat Clementia in deze oorkonden optrad als intercedens. Ook al werd de abdij niet meer door
haarzelf begunstigd, ze verzekerde de abdij nog steeds van schenkingen door de graaf daartoe te
bewegen.
282
DB nr. 130
DB nr. 228
284
DB nr. 237
285
DB nrs. 232, 234, 258.
286
DB nrs. 246, 250.
287
DB nrs. 136, 280, 281
283
125
Dit geldt ook voor Diederik van de Elzas. Op haar vraag voerde hij een schenking uit aan de abdij van
Faumont: “me rogatu domine Clementie comitisse” en wierp hij zich op tot beschermheer van deze
abdij.288 Ook Faumont was een abdij aan dewelke ze samen met haar echtgenoot en nadien als
weduwe meermaals schenkingen heeft gedaan, aangezien ze de abdij mede gesticht had.
C. Clementia als intercedens
De beoorkondening ontstond vanuit het verlangen van de partijen om een schriftelijk bewijsstuk van
hun rechtshandeling/feit te hebben. De toekomstige oorkonder werd indirect via een intercedens
aangesproken om de akte te verlijden. Dergelijke tussenpersonen konden echter niet enkel hun
invloed uitoefenen door te persoon aan te zetten om over te gaan tot de beoorkondening, maar die
konden ook andere gunsten voor een destinaris pogen te bekomen. Gravin Clementia was zoals
hierboven te zien is, een persoon die in de positie was om andere hooggeplaatsten aan te spreken.
Door haar opgebouwde positie als invloedrijk persoon in de kerkelijke aangelegenheden van het
graafschap kon ze via die rol als tussenpersoon een blijvende invloed uitoefenen op de stand van zaken
binnen dit graafschap.
Zoals hierboven te zien bemiddelde Clementia onder meer tussen haar echtgenoot Robert II en de
kerk, maar ze diende ook als tussenpersoon bij de oorkondening van Karel en Diederik. Daarnaast trad
ze, al dan niet samen met haar echtgenoot, ook op bij schenkingen of gunsten die verleend werden
aan religieuze instellingen, abdijen of bisdommen, door andere partijen.
Zo trad ze samen met haar echtgenoot drie maal op bij de bemiddeling van een donatie door een
bisschop aan een bepaalde kapittel of abdij. De bisschop van Noyon-Doornik Baudry deed zowel een
schenking aan het kapittel van Harelbeke (“intercedentibus uenerandis principibus uidelicet comite
Rotberto et dilectissima conjuge sua Clementia”289), als een aan de abdij van Broekburg (“suggerente
et precante nobilissima Roberti Flandrensium comitis coniuge Clementia”290) op vraag van het grafelijk
koppel. Ook de bisschop van Kammerrijk voerde op vraag van Robrecht en Clementia een schenking
door aan de abdij van Doornik (“rogatu et concensu domni Manasse Remorum metropolitani petitione
quoque Roberti iunioris et egregie Clementia Flandrensium comitis et comitisse”).291
Ook na het overlijden van Robrecht was haar rol als bemiddelaar onder de geestelijkheid niet
uitgespeeld. Bij een schenking door de bisschop Lambert van Noyon-Doornik aan de abdij van
Broekburg had Clementia een aandeel. Het was na haar aanbeveling dat de bisschop een altaar
overmaakte aan de abdij, en in het bijzonder aan de abdis Godehildis: “ad suggestionem Clementie
venerabilis Flandrensium comitisse”292. Opnieuw kon Clementia via haar invloed haar gestichte
klooster ondersteunen via schenkingen door derden.
288
DB nr. 4951
DB nr. 4788
290
DB nr. 80
291
DB nr. 1777
292
DB nr. 443
289
126
Vóór haar regentschap werd Clementia dus amper betrokken bij het actieve beleid van het graafschap.
Na haar succesvolle overname van het bestuur in die periode hield Robrecht, na zijn terugkeer van de
kruistocht, daarentegen wel degelijk rekening met de invloedsferen die Clementia had opgebouwd.
Ook na zijn overlijden verdween ze niet op de achtergrond. Clementia liet zich niet ongemoeid bij de
oorkondening van de opvolgers van haar echtgenoot. Integendeel ze nam nog een prominente rol in
bij de oorkondening met betrekking tot de kerkelijke instituties. Haar invloed in het kerkelijk milieu
ging niet onopgemerkt voorbij en zowel de graven als de instellingen zelf zagen haar als een ideaal
persoon voor de bemiddeling. Hierdoor behield ze haar invloed en kon ze naar haar voorkeur
schenkingen en beleidsaanpassingen laten doorvoeren.
127
3.2.
S YBILLA VAN A NJOU
Sybilla vaardigde amper eigen oorkonden uit, werd niet zozeer bij de rechtshandelingen als disposant
betrokken en leek dus in het algemeen op de achtergrond te blijven. Als we in de oorkonden zoeken
naar vermeldingen naar Sybilla, die haar niet in de rol van (mede-)oorkonder of disposant plaatsen,
zien we dat ze in maar liefst eenenveertig oorkonden van Diederik (ongeveer één derde van zijn totaal
aantal oorkonden) vermeld werd. Als we echter inhoudelijk kijken, zien we dat ze in het grootste deel
van de oorkonden (32) geen actieve rol speelt. Ofwel werd ze vermeld als er gevraagd werd om te
bidden voor hun zielenheil (“ob salutem anime mee et domine Sibille comitisse coniugis mee
uidelicet”)293, ofwel ging het om getuigenissen in de vorm van haar aanwezigheid bij de
rechtshandeling/oorkondening (“presente coniuge mea Sibilla “) of trad ze op als getuige door de
oorkonde te laten ondertekenen (“signum Sibilla comitisse”).294 In een groot deel van deze oorkonden
werd ze samen met haar oudste zoon, en dus erfgenaam, Boudewijn vermeld. Het ging om louter
formele vermeldingen, vaak als getuigen, waarbij ze geen werkelijke rol hadden, maar zo wel
geïntroduceerd werden tot de betrokken partijen: “subscriptis his testibus Sibilla uxore mea comitissa
Flandrie filio meo Balduino”.295
Vanaf het jaar 1150 speelde ze steeds meer een actieve rol in de beoorkondening. Ze had er reeds
twee regentschappen opzitten, die ze succesvol had doorgemaakt, dus het kon zijn dat de graaf haar
steeds meer naar waarde schatte. Wat echter opvalt is dat ze in de meeste van deze oorkonden, of ze
nu haar toestemming verleende of eerder aanbevelingen deed, vergezeld werd door haar zoon Filips.
Boudewijn stierf in het jaar 1150, waardoor Filips de erfopvolger werd. Diederik moest dus opnieuw
beginnen om zijn zoon de nodige autoriteit mee te geven voordat hij eenmaal aan de macht zou
komen. Filips werd, net als Boudewijn eerder, in een aantal oorkonden als getuige vermeld: “signum
Theoderici comitis et Sibille comitisse et pueri Philippi”.296 Hij werd echter ook al betrokken in de
oorkondening als consentientes: “assensu uxoris mea Sibilla et filii mei Phillippi”.297 Bij een schenking
van Diederik aan de abdijen van Reims en Fives in het jaar 1150, kreeg hij de goedkeuring van Sybilla
en Filips. Vermoedelijk was dit wel eerder een formele vermelding aangezien Filips toen nog maar acht
jaar zou geweest zijn.
In het jaar 1157, het jaar waarin Filips vermoedelijk meerderjarig was, werd Sybilla veel actiever
betrokken bij de beoorkondening. Het feit dat ze een zoon tot de volwassenheid had kunnen brengen
en zo de erfopvolging zo goed als verzekerd had, kan dus Diederik ertoe gebracht hebben om haar
meer te betrekken bij het beleid. Het ging hierbij twee maal om schenkingen waarvoor moeder en
zoon aan Diederik toestemming gaven om ze uit te voeren. De ene begunstigde was de orde van de
293
DB nrs. 2645, 2646, 4998
DB nrs. 5230, 2706, 4987, 888, 5207, 4421, 4967, 4974, 4975, 4972, 2276, 4980, 881, 4983, 2277, 4990,
3722, 5202, 5210, 5227, 5232, 884, 465, 3494, 2966, 467, 5226, 5237, 4985
295
DB nr. 4980
296
DB nr. 3494
297
DB nr. 3950
294
128
Tempeliers298, de andere was de abdij van Clairmarais, de abdij die mede gesticht werd door Sybilla299.
Daarnaast gaven ze ook tot twee maal toe de toestemming aan Diederik om privileges te geven aan
de stad Sint-Omaars. 300 Dit was echter niet de eerste keer dat Sybilla haar toestemming hiervoor gaf.
In het jaar 1151 zou Diederik reeds nieuwe rechten toekennen aan de burgers van Sint-Omaars, na
toestemming van zijn echtgenote. 301 Vermoedelijk behoorde dit gebied, gelegen in het zuiden van het
graafschap (het gebied dat vaak als bruidsschat of weduwgoed werd gebruikt) toe aan haar doarium.
Ten slotte gaf ze in het jaar 1157, samen met Filips, haar echtgenoot de toestemming om de
gemeenschap van de abdij Heilly onder zijn bescherming te nemen: “assensu Sibille uxoris mee et
filiorum meorum Philippi.302
Sybilla werd ook benaderd door derden om op te treden als intercedens. Een eerste maal zouden
Diederik en zijn zoon Filips in het jaar 1151, op vraag van Sybilla, de geschillen met Milo I, bisschop van
Terwaan bijleggen: “consilio et petitione uxoris mee Sibille”.
303
Aan deze oorkonde ging echter een
reeds onderhouden verstandhouding tussen Sybilla en de bisschop van Terwaan vooraf. Zo traden
Sybilla en haar zoon Boudewijn reeds in 1142 en 1149 op als getuigen in oorkonden van Milo I, waarbij
hij schenkingen door derden bevestigde. 304
Een andere maal trad ze op als tussenpersoon om een opschriftstelling van een rechtshandeling
mogelijk te maken. Zo verklaarde Diederik op verzoek van zijn echtgenote dat Anselme een schenking
deed aan de abdij van Veurne.305
Als koningsdochter werd Sybilla vaak betrokken bij de oorkondening, maar dit was grotendeels in een
meer passieve, ondersteunende rol. Pas na haar tweede regentschap, en in het bijzonder na het
meerderjarig worden van hun zoon, zou ze een actievere rol gaan spelen in de beoorkondening. Ook
zij had blijkbaar een bepaalde invloed binnen het religieuze milieu. Een passend voorbeeld hiervan is
haar optreden in de beoorkondening van Milo I van Terwaan en haar daaropvolgende bemiddeling
tussen hem en haar echtgenoot.
298
DB nr. 5236
DB nr. 5238
300
DB nr. 5247
301
DB nrs. 5216, 5248.
302
DB nr. 5243
303
DB nr. 5217
304
DB nrs. 2707, 7188
305
DB nr. 2558
299
129
3.3.
M ATHILDE VAN P ORTUGAL
A. Vermeldingen in oorkonden van echtgenoot
Filips heeft een enorm aantal oorkonden uitgevaardigd toen hij in leven was. In de periode voor het
regentschap van Mathilde, betrok hij haar in vijftien oorkonden en dit over een totaal van
honderdvierendertig oorkonden. Op zich is dit maar een klein procent (ongeveer 11%) van het geheel,
toch is het opmerkelijk dat hij haar in dergelijke getale betrok bij de beoorkondening. Ze had zichzelf
in die periode nog niet bewezen, ze had namelijk nog geen langdurig regentschap op zich genomen,
en had daarenboven niet gezorgd voor nageslacht en dus potentiële erfgenamen. Hierbij moet wel
vermeld worden dat Mathilde al vanaf haar meerderjarigheid geregeld optrad als mede-oorkonder en
getuige in de oorkonden van haar vader. Volgens de auteur van Vita Alberti episcopi Leodiensis,
regeerde ze zelfs in de plaats van haar hoogbejaarde vader en zwakkere broer.306 Ze had dus al ervaring
met het uitvaardigen van oorkonden.
Ook zij werd echter voornamelijk betrokken omdat Filips een schenking deed voor hun zielenheil307 of
ze werd betrokken als aanwezige of ondertekenende getuige.308 Als getuige werd ze betrokken bij een
breed aantal onderwerpen gaande van schenkingen tot het graven van een kanaal. Bij haar
ondertekening werd ze echter haast steeds met naam en toenaam genoemd, waarbij haar afkomst als
koningsdochter benadrukt werd: “signum illustris uxoris mee Mathildis regis Portugalis filie”.309 Haar
vermelding bij de beoorkondening gaf dus niet enkel extra autoriteitswaarde mee aan de opschrift
gestelde rechtshandeling, maar ook meer prestigewaarde aan het bewijsstuk.
Vanaf het jaar 1188 trad ze ook drie maal als consentientes op. Ze gaf de toestemming aan haar
echtgenoot om de abdij van Clairvaux een donatie te geven. Dit ging om een jaarlijkse rente verkregen
uit de inkomsten van Mardijk, een stad die deel uitmaakte van het onroerend goed dat Mathilde bij
haar huwelijk had ontvangen.310 Ook het volgende jaar (1189) schonk hij de jaarlijkse rente aan de
abdij van Clairvaux met instemming van Mathilde (“assensu illustris consortis mee Mathildis
regine”).311 Ten slotte bevestigde hij ook, na aansporing van zijn vrouw Mathilde, het akkoord gesloten
tussen de monniken van Sint-Bertijns en hun vazal Eustache Canis.312
B. Vermeldingen in oorkonden van anderen
Zoals reeds vermeld nam haar beoorkondening na de dood van Filips een vlucht. Ze stelde niet enkel
zelf veel oorkonden op, maar werd ook gevraagd, of alleszins naar verwezen, in andere oorkonden.
306
T. de Hemptinne, "Mathilde (alias Theresia) van Portugal”, pp. 504-505.
DB nrs. 2250, 2251, 2975, 3506, 7726, 8602
308
DB nrs. 923, 2974, 2977, 6178, 8587, 8594
309
DB nr. 923
310
DB nr. 8595
311
DB nr. 10212
312
DB nr. 8598
307
130
Het ging voornamelijk om vermeldingen als getuige bij schenkingen of andere aangelegenheden, zoals
het afstand doen van bepaalde rechten. 313 In de meeste gevallen ging het om rechtshandelingen tussen
particulieren en religieuzen, maar ze werd ook vermeld bij de problematiek tussen koning Filips
Augustus van Frankrijk en Boudewijn IX graaf van Vlaanderen.314 Er is een vermelding van haar terug
te vinden in het verdrag van Péronne (1200), aangezien het deels ging over de (voormalige)
doariumgebieden van Mathilde. De oorkonde behandelde de teruggave door de koning van Frankrijk
van enkele gebieden, waaronder Sint-Omaars en Aire, aan de graaf en de afspraak dat bij overlijden
van Mathilde haar weduwgoed zonder verheffingsgelden zou overgaan naar Boudewijn, tenzij ze hem
zou overleven. 315
In de periode 1193-1195 droeg ze ook even de titel hertogin van Bourgondië, wegens haar huwelijk
met Odo III van Bourgondië. Er zijn echter geen oorkonden overgeleverd waarin ze samen met hem
als oorkonder optrad, noch waar er vermeldingen van hun beiden in te vinden zijn.
Dankzij haar status en prestige, maar ook dankzij haar sterke persoonlijkheid, werd Mathilde in een
groot aantal oorkonden, zowel tijdens haar huwelijk met Filips, als na zijn overlijden opgenomen.
Ondanks het feit dat Mathilde geen regentschapsperiode heeft gekend waarin ze een bepaalde
autoriteit kon opbouwen, werd haar inbreng en tussenkomst bij de oorkondening van Filips toch
gewaardeerd en getolereerd. Dit was mede omwille van haar reputatie als koningsdochter, maar
tevens omdat ze zich sterk opstelde in zaken met betrekking tot haar rechten.
313
DB nrs. 293, 1809, 11003, 13513
DB nr. 8805
315
DB nr. 400
314
131
3.4.
M ARGARETHA VAN DE E LZAS
Ook Margaretha werd een groot aantal keer in de oorkonden vermeld, in totaal achttien maal in
zevenenzeventig oorkonden. Er kan hier echter een duidelijke opdeling gemaakt worden: ze werd
dertien keer vermeld in de eenenzestig oorkonden van Boudewijn voor haar erfenis, en vijf keer in
zestien oorkonden nadat ze gravin van Vlaanderen was geworden. Wat op het eerste zich dus heel
vreemd leek dat Boudewijn zestien oorkonden had uitgevaardigd, zonder haar te betrekken als
disposant, blijkt dat ze toch in een derde ervan vermeld werd.
In de periode dat er nog geen sprake was dat ze het graafschap Vlaanderen zou erven (voor 1180),
werd ze zes keer bij de oorkondening betrokken. Dit ging zowel om gevallen van aanwezigheid in de
vorm van een getuige316 of eerder een actievere rol als consentientes. Opvallend is dat de oorkonden
waarin ze de toestemming verleende, allen gingen om aangelegenheden met betrekking tot de abdij
van Vicoigne: “assensu uxoris mee *Margarete comitisse“.317 Vermoedelijk maakte de abdij deel uit
van het gebied dat ze als doarium had ontvangen. Het lag namelijk in het graafschap Henegouwen,
nabij de grens met het graafschap Vlaanderen.
Vanaf 1180 werd ze steeds meer betrokken in oorkonden, vermoedelijk door de verhoging van haar
status als erfgename van het graafschap Vlaanderen. 318 Het ging niet zozeer om een actieve rol, maar
eerder om formele vermeldingen: “ego quoque Balduinus comes Hainoensis et Margareta uxor mea
concedimus et approbamus et sigillorum nostrorum auctoritatibus elemosinam confirmamus”. 319 Ook
werd ze regelmatig als getuige vermeld, vanaf 1189 in combinatie met hun zoon Boudewijn, die rond
die periode meerderjarig werd: “sigilli que Margarete uxoris mee adiunctione cum sigillo Balduini filii
nostri confirmari”. 320
Na de overname van het graafschap Vlaanderen, nam Boudewijn een groot deel van het bestuur op
zich. Het was weliswaar zo dat hij niet zelf de erfgenaam was, maar door huwelijk de titel op zich nam.
Dit valt ook af te leiden uit de beoorkondening in die periode. In een derde van de oorkonden, die hij
als graaf van Vlaanderen uitvaardigde, werd er verwezen naar zijn echtgenote en/of zoon om te
bewijzen dat hij met rechte handelde. Zo verwees hij naar hoe hij de titel van graaf van Vlaanderen
rechtmatig opnam (“quod Balduinus comes Hainoensis uxorem habuit Margaretam Philippi comitis
Flandrie et Viromandie sororem ex cuius parte Margarete ipso defuncto Phillipo principatum Flandrie
iure hereditario obtinuit”321) of hoe hij met toestemming van Margaretha en zijn zoon, de erfgenaam,
handelde (“quod consentientibus Margareta illustri comitissa uxore mea et Balduino filio meo”)322 Er
kan dus vermoed worden dat Boudewijn niet zomaar zijn eigen beleid kon voeren in haar graafschap.
Ook hij moest zich verantwoorden voor zijn acties. Wat echter opvalt is dat geen enkel van de
316
DB nrs. 2738, 3444, 3716
DB nrs. 3006, 3009, 3013
318
DB nrs. 2870, 3031, 3033, 3039, 3040, 3642, 11919
319
DB nr. 3642
320
DB nr. 3040
321
DB nrs. 2181, 2183, 3048
322
DB nrs. 3398, 7645
317
132
destinatarissen, in desbetreffende oorkonden, in het graafschap Vlaanderen lag. Het ging allen over
gebieden binnen het graafschap Henegouwen (Bergen, Valenciennes) en het marktgraafschap Namen
(Moustier-sur-Sambre). Boudewijn vermeldde dus waarschijnlijk voornamelijk de betrokkenheid van
Margaretha en hun zoon om de vereniging van de twee graafschappen, en hierbij de vergroting van
zijn machtssfeer, te benadrukken.
Als gravin van Henegouwen trad Margaretha voornamelijk op in de oorkonden indien het betrekking
had op haar rechten. Het is pas nadat ze werd aangesteld als erfgename van het graafschap Vlaanderen
dat er meer rekening met haar werd gehouden. Zo werd ze voornamelijk meer formeel vermeld,
aangezien ze als toekomstige gravin van Vlaanderen extra autoriteit aan de oorkonde gaf. Zeker vanaf
het moment dat ze de titel van gravin op zich nam, kon niet meer aan haar inbreng ontkomen worden,
want ze was sociaal gezien de gelijke van Boudewijn.
133
134
BESLUIT
Gedurende afgelopen decennia hebben heel wat historici geponeerd dat de veranderingen in de XI-XII
eeuw een impact hebben gehad op de mogelijkheden van ‘de vrouw’. De grote meerderheid zag
veranderingen in negatieve lijn waardoor vrouwen werden uitgesloten van de publieke
autoriteit/macht, anderen zagen echter een positieve ontwikkeling waarbij vrouwen vanaf dan pas
echt zelfbewust werden van hun mogelijkheden.
In deze scriptie werd wegens tijdsbeperking enkel gefocust op de XII eeuw, waardoor er geen evolutie
op basis van deze ontwikkelingen kan gezien worden. Wat wel kan ontkracht worden is het
gedachtegoed dat vrouwen van het publieke toneel verdwenen waren.
Een evenement dat blijk geeft van het feit dat vrouwen niet compleet tot de zogenaamde ‘private
sfeer’ werden teruggedrongen is de kruistocht. Het leidde namelijk tot een andere organisatie van de
maatschappij waarbij vrouwen het machtsvacuüm, gevormd door de vooral mannelijke kruisvaarders,
moesten opvullen. De gravinnen namen hierbij niet enkel de zorg voor familie en de administratie van
de eigendommen op zich, maar ze namen ook de politieke verplichtingen van hun echtgenoot over
voor de duur van de kruistochten. Aangezien er in de bronnen tegenstand noch ergernis was ten
opzichte van het feit dat vrouwen het regentschap op zich namen, impliceert dat het niet ongewoon
was dat vrouwen een publieke positie innamen. We zien zelfs dat ze na hun regentschappen meer
betrokken werden bij de beoorkondening, terwijl ze aanvankelijk amper tot geen oorkonden (mede)
uitvaardigden,.
Het was eveneens voor aristocratische vrouwen mogelijk, zoals de casus van Margaretha en het
onderzoek van E. De Paermentier m.b.t. Johanna van Constantinopel aantonen, om het
familiepatrimonium te erven en de feodale taken te vervullen. Margaretha was, net als Johanna, in
staat om eigenmachtig oorkonden in eigen naam uit te vaardigen. We kunnen zelfs zien dat ze meer
betrokken werd bij de beoorkondening van Boudewijn sinds dat ze gravin werd én zelfs reeds vanaf
het moment dat Filips had aangekondigd dat ze de erfopvolgster werd.
Ondanks het feit dat de gravinnen capabel werden geacht om het regentschap op zich te nemen, en
hun autoriteit dus niet werd miskend, mogen we de impact van deze kruistochten niet overdrijven. De
reizen die de graven maakten waren goed voorbereid. Uit het bronnenmateriaal blijkt dat er een
verhoogde oorkondeproductie was van de graven net voor hun vertrek. Daarnaast betrokken ze ook
de gravinnen enkele malen bij de beoorkondening ter voorbereiding van hun regentschap.
De oorkondeactiviteit tijdens de kruistochten was daarenboven miniem. Dit is mede het resultaat van
de goed georganiseerde administratie en de getroffen voorbereidende maatregelen (o.a. het
aanduiden van vertrouwelingen), waardoor de gravinnen amper regelingen moesten treffen. Indien ze
toch oorkonden uitvaardigden ging dit voornamelijk om bevestigingen of rechtshandelingen in
opdracht van hun echtgenoot.
135
De verhoogde oorkondeproductie na de regentschappen mag ook niet gezien worden als resultaat van
een plots gegroeid zelfbewustzijn bij de gravinnen. De meeste oorkonden die uitgevaardigd werden,
zowel in eigen naam als voornamelijk in mede-oorkonderschap met hun echtgenoot, betroffen slechts
kwesties die betrekking hadden op hun rechten (m.b.t. hun doarium of de abdijen die ze mede gesticht
hadden).
De kruistocht moet dus niet gezien worden als een evenement dat tot een veranderende situatie
leidde, maar eerder als een gebeurtenis waardoor we ons een beeld kunnen vormen van de
mogelijkheden die ze de gravinnen reeds bezaten.
Wat wel voor een duidelijke transformatie in de oorkondeactiviteit van de gravinnen heeft gezorgd is
hun weduwschap. Na het overlijden van hun echtgenoot zouden Clementia van Bourgondië en
Mathilde van Portugal een veel groter aantal oorkonden uitvaardigen. Ze waren actieve figuren in de
beoorkondeing en traden dus zowel op als oorkonder en als disposant van de akten die ze in eigen
naam lieten opstellen.
Ook het ouderschap heeft een impact gehad op de beoorkondening. Het hebben van een volwassen
zoon en dus erfgenaam leidde ertoe dat vrouwen meer betrokken werden bij de beoorkondening van
hun echtgenoot (Clementia, Sybilla), maar het ontbreken ervan kon net betekenen dat ze op de
achtergrond bleven (Mathilde). Het was een factor die tot meer vertrouwen leidde in de kwaliteiten
van de persoon, en zelfs een invloed kon spelen op de verdere opportuniteiten (Margaretha en haar
zoon werden reeds vroeg aangeduid tot erfopvolgers).
De activiteiten binnen hun beoorkondening beperkten zich weliswaar voornamelijk tot donaties aan
religieuze instellingen, en hierbij vooral aan abdijen binnen hun doarium. Mathilde vormt echter wel
een uitzondering, waarbij het voorbeeld van de keure aan de stad Gent het opmerkelijkst is. In
tegenstelling tot de andere gravinnen trad ze veel vaker actief op in allerhande beleidskwesties, wat
een indicatie is van haar machtsmogelijkheden.
Het stichten, beschermen en ondersteunen van religieuze instellingen werd hierbij aanzien als een
geaccepteerde activiteit voor adellijke vrouwen. We moeten dit echter niet zien als een exclusief
‘vrouwelijke’ activiteit. Integendeel, het beknopte overzicht van de beoorkondening van de
echtgenoten laat blijken dat ook zij zich grotendeels hiermee bezig hielden. Dit paste namelijk binnen
de tijdsgeest van de heilige oorlogen en het belang van het zielenheil. Religieuze patronage was dus
enerzijds een louter vrome aangelegenheid. Anderzijds bood het ook mogelijkheden voor deze
vrouwen om netwerken uit te bouwen (al reeds tijdens hun huwelijk), maar ze konden zich zo ook
opwerken in de grafelijke politiek. De doaria waren dus geen belemmering voor hun publieke
macht, zoals Suzanne Wemple en Jo Ann McNamara beweerden, maar het vormde net een
invloedszone voor deze dames. Zowel Clementia, Mathilde als Sybilla hielden zich in grote mate bezig
met het optreden als mediators in religieuze aangelegenheden. Voornamelijk Clementia kon, dankzij
haar opgebouwde positie als invloedrijk persoon in de kerkelijke aangelegenheden, via die rol als
tussenpersoon een blijvende invloed uitoefenen op de het beleid van de opvolgers.
136
De gravinnen maakten dus zeker gebruik van de mogelijkheden die ze hadden, maar dit betekende
niet dat ze niet meer belemmerd werden in hun eigenmachtig optreden.
In de beoorkondening samen met hun echtgenoot werden ze steeds in een ondergeschikte positie
als uxor mea geplaatst, ook al hadden ze reeds een bepaalde autoriteit opgebouwd. Enkel indien
de graaf extra prestige en autoriteit aan de oorkonde wou toevoegen werd haar verdere titulatuur
benadrukt. Ook tijdens hun regentschappen en vooral vanaf het weduwschap was het niet
voldoende om hun beleidsingrijpen te legitimeren door te verwijzen naar hun titel als comitissa van
Vlaanderen. Ze moesten zich steeds verantwoorden voor meer beleidsingrijpende ingrepen in
gebieden die niet behoorden tot hun doarium, of ingrepen die een invloed hadden op het financieel
beleid van het graafschap (bv. m.b.t. belastingen), door hun relatie met de heersende graaf (haar
toenmalige echtgenoot of opvolgers) aan te geven. Ook hun optreden als begunstigers moesten ze
steeds legitimeren door het toe te schrijven aan Gods gratie (enkel Mathilde had voldoende aan haar
titulatuur als regina).
Zelfs bij Margaretha die toch zelf de rechtmatige gravin was, kreeg Boudewijn de voorkeur om voorop
gesteld te worden in de intitulatio. Waar ze aanvankelijk voornamelijk meer formeel nog in de
oorkonde vermeld werd, aangezien ze als toekomstige gravin van Vlaanderen extra autoriteit aan de
oorkonde gaf, werd Margaretha uiteindelijk niet meer met naam en toenaam vernoemd, maar louter
als ‘zijn echtgenote’. Daarentegen werd er in de oorkonden die zij in eigen naam liet opstellen steeds
steevast verwezen naar de instemming van haar zoon en echtgenoot. Er leek dus toch meer vertrouwd
te worden op de kwaliteiten van een man om het graafschap te besturen.
De gravinnen stelden zich dus op als actieve actoren, die binnen hun beperkte manoeuvreerruimte
toch hun mogelijkheden om autoriteit/macht op zich te nemen opzochten. Ze werden echter steeds
in een ondergeschikte positie werden geduwd binnen hun respectievelijke sociale groep gedomineerd
door mannen. De ontwikkelingen in de XII eeuw, noch een ingrijpende gebeurtenis als de kruistocht
hadden een fundamentele invloed op de status van vrouwen.
Dat de meeste onderzoeken tot dergelijke conclusies van verandering komen is net een resultaat van
de gevolgde onderzoeksmethode en de keuze van het bronnenmateriaal. Literaire bronnen geven een
sterk gekleurde kijk van de genderverwachtingspatronen in de middeleeuwse samenleving, wat vaak
leidt tot een beeld van een misogyne maatschappij. Louter inhoudelijk en kwantitatief onderzoek van
diplomatieke bronnen poneert dan weer dat de kruistochten opportuniteiten voor de gravinnen (meer
betrokkenheid bij de beoorkondening,...) boden.
Waar er weliswaar veranderingen optreden in de ervaring van vrouwen (ze werden bv. als regentes
aangeduid of kregen een doarium tot hun beschikking), ze bleven in een ondergeschikte positie
tegenover hun echtgenoot. Discoursanalyse maakt het hierbij mogelijk om de onderliggende
gegenderde taal te decoderen, waardoor de nuances tussen autoriteit en macht duidelijk blijken.
Die discoursanalyse toont aan dat het niet de speciale omstandigheden of traditionele breuklijnen zijn
die een grote invloed hebben gehad op de beperkingen en opportuniteiten van de gravinnen, maar
wel hun eigen veranderende levensfases (moederschap, leeftijd, weduwe).
137
Door de complexiteit van de verschillende gendersystemen in de middeleeuwse samenleving en de rol
van de persoonlijkheid van de gravin in kwestie lijkt het dus onmogelijk om tot algemene conclusies te
komen en zouden we ons moeten blijven beperken tot geïsoleerd casusonderzoek. Het intersectioneel
denken brengt hier echter soelaas. Door het afbakenen van enkele duidelijk gedefinieerde
analysecategorieën is het wel mogelijk om enkele rode draden tussen de levens van verschillende
vrouwen te zien.
Zo kunnen we Mathilde en Clementia tot eenzelfde subgroep binnen de grafelijke vrouwen
categoriseren wegens hun analoge levensverloop. De mogelijkheden van het weduwschap geven een
gelijkaardige oorkondingspatroon weer, waarbij ze de opporuniteit hadden om eigenmachtig op te
treden.
Sybilla daarentegen kan gecategoriseerd worden tot de vrouwen die dankzij hun moederschap en
reeds ervaren leeftijd betrokkenheid mochten genieten, maar nooit tot volledige ontplooiing zijn
kunnen komen wegens het gebrek aan een weduwschap.
Het levensverloop en beoorkondingsactiviteten van Margaretha tonen dan weer gelijkenissen met die
van Johanna van Constanntiopel. Als erfopvolgers kenden ze namelijk een afwijkend patroon van de
consors.
Genderonderzoek is dus niet exclusief op zoek gaan naar de verbeterde of verslechterde situatie van
vrouwen op basis van hun vrouw-zijn. We moeten oppassen om het eigen contemporaine
gedachtengoed van de ‘sterke onafhankelijke vrouw’ niet te veel te projecteren op het verleden. Er
moet ruimte worden gelaten voor nuance en rekening worden gehouden met continuïteiten over
langere termijn. Verandering betekent niet steeds een transformatie en dergelijke conclusies kunnen
gevormd worden door rekening te houden met het discours en verschillende analysecategorieën.
138
BRONNEN (edities)
Voorlopige database Diplomata Belgica, gebaseerd op: TOMBEUR (P.), DEMONTY (Ph.), PREVENIER
(W.) en LAVIOLETTE (M.P.) (eds.). Thesaurus Diplomaticus. Turnhout, Brepolis, 1997, cd.
Giselbert van Bergen. “Chronicon Hanoniense.” In: ARNDT (W.). Scriptores rerum Germanicarum in
usum scholarum. Ex monumentis germaniae 29, Hannover, Hahn, 1869, 312p.
Walter Van Terwaan. “Vita Karoli Comitis Flandriae.” In: KÖPKE (B.) (ed.). Monumenta Germaniae
Historica. Scriptores XII. Hannover, Hahn, 1856, 542 p.
LITERATUURWERKEN
ADAIR (P.). “Countess Clemence : her power and its foundation”, in : VANN (T. M.) (ed.). Queens,
regents and potentates. Dallas, 1993, pp. 63-72.
ARBLASTER (P.). A History of the Low Countries, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2006, 284 p.
BEATTIE (C.). "Gender and Femininity in Medieval England." In: PARTNER (N.) (ed.). Writing Medieval
History. New York, Oxford University Press, 2005, pp. 153-170.
BENNETT (J.). History Matters: Patriarchy and the Challenge of Feminism. Philadelphia, University of
Pennsylvania Press, 2007, 224p.
BENNETT (J.). “Medieval Women in Modern Perspective”. In: Series Women's and
Gender History in Global Perspective, Washington (American Historical Association), 2000, pp. 139172.
BITEL (L.M.). Women in Early Medieval Europe, 400-1100. Cambridge, Cambridge University Press,
2002, 326 p.
BOEREN (P.C.) en NOLET (W.). Kerkelijke instellingen in de Middeleeuwen. Amsterdam, Urbi et orbi,
1951, 510 p
BOONE (M.) Historici en hun métier: Een inleiding tot de historische kritiek. Gent, Academia Press,
2007, 363p.
BROER (C.J.C.). "Echtgenote, Deelgenote, Lotgenote. Over Oorkonden Als Bron Voor De
Vrouwengeschiedenis," In: MOSTERT (M.) e.a. (eds.). Vrouw, Familie En Macht. M. Mostert,
139
Bronnen over Vrouwen in De Middeleeuwen. Amsterdamse Historische Reeks. Hilversum, Verloren,
1990, pp. 147-165.
BRUNDAGE (J.A.). “The Crusader’s Wife: A Canonistic Quandary.” In: Studia Gratiana, 14 (1967), 4,
pp. 425-442.
CÁRCEL ORTÍ (M.M.) (ed.). Vocabulaire international de la diplomatique. Valencia, Universiteit
Valencia, 1997.
DECLERCQ (G.). “Originals and cartularies : the organisation of the archival memory nintheleventhcentury”. In: HEIDECKER (K.) (ed.). Charters and the Use of the Written Word in Medieval
Society. Turnhout, 2000, pp. 147-170.
DE HEMPTINNE (Th.). "Clementia Van Bourgondië," in: Nationaal Biografisch Woordenboek (Brussel:
Paleis der Academieën, 1964-), pp. 148-150.
DE HEMPTINNE (Th.) en VANDERMAESEN (M.). “De ambtenaren van de centrale administratie van
het graafschap Vlaanderen van de 12e tot de 14e eeuw”. In: Tijdschrift voor geschiedenis, 93 (1980),
pp. 177-209.
DE HEMPTINNE (Th.). “De Gravinnen van Vlaanderen in de 12de eeuw”. In: Spiegel Historiael:
Maandblad voor Geschiedenis en Archeologie, 15(1980), pp. 450-455.
DE HEMPTINNE (Th.). De landsheren van de zuidelijke gewesten: de gravinnen en graven van
Vlaanderen/Henegouwen, Namen en Luxemburg, de hertog van Brabant, de prinsbisschop van Luik.
In: DE BOER (D.E.H.), CORDFUNKE (E.H.P.) en SARFATII (H.), eds. Wi Florens.... De Hollandse graaf
Floris V in de samenleving van de dertiende eeuw. Utrecht, Matrijs, 1996, pp.68-78.
DE HEMPTINNE (Th.). De oorkonden van de graven van Vlaanderen Diederik en Filips van de Elzas:
een peiling naar de oorkondingsaktiviteit van de grafelijke kanselarij in de periode 1128-1191, op
grond van een diplomatisch en paleografisch onderzoek, Gent, niet-gepubliceerde doctoraat
[promotor: W. Prevenier], 1978, 358 p.
DE HEMPTINNE (Th.). “Diederik van de Elzas”. In: Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Paleis
der Academieën, 1964-, pp. 224-242.
DE HEMPTINNE (Th.). “Filips van de Elzas” In: Nationaal Biografisch Woordenboek. Brussel, Paleis der
Academieën, 1964-, pp. 290-329.
140
DE HEMPTINNE (Th.), PREVENIER (W.) en VANDERMAESEN (M.). “La Chancellerie des Comtes de
Flandre (12e-14e siècle)“. In: Landesherrliche Kanzleien im Spätmittelalter. Referate zum VI.
Internationalen Kongreß für Diplomatik, Mûnchen, 1983-1984, pp. 433-454.
DE HEMPTINNE (Th.). “Les Épouses Des Croisés Et Pèlerins Flamands Aux Xle Et Xlle Siècles:
L’exemple Des Comtesses De Flandre Clémence Et Sibylle. “ In: BALARD (M.), ed. Autour De La
Première Croisade. Actes Du Colloque De La Society for the Study of the Crusades and the Latin East,
Parijs, Publications De La Sorbonne, 1996, pp. 83–95.
DE HEMPTINNE (Th.). "Mathilde (alias Theresia) van Portugal" In: Nationaal Biografisch
Woordenboek, Brussel, Paleis der Academieën, 1964-, pp. 504-514..
DE HEMPTINNE (Th.), DE PAERMENTIER (E.) en PREVENIER (W.) Oorkondeleer [syllabus]. Gent,
Universiteit Gent, 2013, 131p.
DE HEMPTINNE (Th.)." Vlaanderen en Henegouwen onder de erfgenamen van de Boudewijns 10701244". In: Algemene Geschiedenis Der Nederlanden II. BLOK (D.P.), PREVENIER (W.) en ROORDA (D.J.)
(eds.), Haarlem, Fibula - Van Dishoeck, 1981, pp.371-398.
DHONDT (J.). “Sept femmes et un trio de rois” In: Contributions à l’histoire économique et sociale. 3
(1964-1965), pp. 35-70.
DE PAERMENTIER (E.). “Tanquam domina superior. Gendering the Charters of Joan of
Constantinople, Countess of Flanders and Hainaut (1212-1244)”. In: BOONE (M.), DAMEN (M.J.M.),
VAN BIJSTERVELD (A.-J.) e.a., eds. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 14, Hilversum,
Verloren, 2011, pp. 96-112.
DUBY (G.). La société aux XIe et XIIe siècles dans la région mâconnaise. Parijs, Colin, 1953, 688 p.
DUBY (G.), The Chivalrous Society, Berkeley, University of California Press, 1977, 246 p. (ed. C.
Postan)
DUBY (G.). “Women and Power” in: BISSON (T.N.)(ed.). Cultures of power: lordship, status and
process in 12th century Europe. Philadephia, University of Pennsylvania press, 1995, pp. 69-85.
EVERGATES (Th.) (ed.). Aristocratic Women in Medieval France. Philadelphia, University of
Pennsylvania Press, 2011, 272 p.
FACINGER (M.). “A study of medieval queenship: Capetian France, 987-1237”. In: Studies in Medieval
and Renaissance History, 5 (1968), pp. 3-48.
141
GEARY (P.). Phantoms of Remembrance. Memory and Oblivion at the End of the First Millennium.
Princeton, Princeton University Press, 1993, 266 p.
GERISH (D.). “Gender Theory” In: NICHOLSON (H.J.), ed. Palgrave Advances in the Crusades.
Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2005, pp. 130-147.
GODDING (P.). Le droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12e au 18e siècle. Brussel, Académie
royale de Belgique, 1987, 598p.
HODGSEN (N.) Nobility, women and historical narratives of the crusades and the Latin East. In: AlMasaq: Islam and the Medieval Mediterranean. 17, (2005), 1, pp. 61-85
JORDEN (E.L.). Women, Power and Religious Patronage in the Middle Ages. New York, Palgrave
Macmillan, 2006, 193 p.
KOSTICK (C.). The Social Structure of the First Crusade. Leiden, Koninklijke Brill NV, 2008, 324p.
LAMBERT (V.). “Methodologische beschouwingen bij het onderzoek naar de concepten ‘natie’,
‘nationalisme’ en ‘nationale identiteit’ in de middeleeuwen”. In: VAN BAVEL (B.J.P.)., VAN
BIJSTERVELD (A.J.A.), JANSE (A.), e.a. (eds.). Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis IV, Hilversum.
Verloren, 2001, pp. 44-66.
LOPRETE (K.).“Historical Ironies and Capetian Women.” In: NOLAN (K.). Capetian women.
Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2003, pp. 271-286.
LOPRETE (K.A.). “Women, Gender and Lordship in France, c. 1050-1250”, in: History Compass, 5
(2007), 6, pp. 1921-1935.
LUYKX (T.). De graven van Vlaanderen en de kruistochten. Hasselt, Heideland, 1967, 248 p.
MARTINDALE (J.). “The French Aristocracy in the Early Middle Ages: a Reappraisal.” In: Past and
Present, 75 (1977), pp. 5-45.
MCCALL (L.). “The complexity of intersectionality”. In: Signs, 30 (2005), 3, pp. 1771-1800.
MCNAMARA (J.A.) en WEMPLE (S.). “Power of Women through the Family in Medieval Europe.” In:
ERLER (M.) en KOWALESKI (M.). Women and power in the Middle Ages. Athene, University of Georgia
Press, 1988, pp. 126-138.
142
MILIS (L.). “De kerk tussen de Gregoriaanse hervorming en Avignon”. In: Algemene Geschiedenis Der
Nederlanden II. BLOK (D.P.), PREVENIER (W.) en ROORDA (D.J.) (eds.), Haarlem, Fibula - Van Dishoeck,
1981, pp.166-211.
NICHOLAS (D.). “Of Poverty and Primacy: Demand, Liquidity, and the Flemish Economic Miracle,
1050-1200”. In: The American Historical Review, 96 (1991), 1, pp. 32-47.
NICHOLAS (K.S.). "Countesses as Rulers in Flanders." In: EVERGATES (T.). Aristocratic Women in
Medieval France, Philadelphia, University of Philadelphia Press, 1999, pp. 111-137.
NICHOLSON (H.). The Crusades. Westport, Greenwood Press, 2004, 248 p.
PARISSE (M.). ”Les nonnen au moyen âge ». In : Revue de l'histoire des religions, 202 (1985), 202,
870p.
RICH (A.). Of Woman Born: Motherhood as Experience and Institution. New York, W. W. Norton &
Company, 1967, 322p.
RILEY-SMITH (J.). “Family Traditions and Participation in the Second Crusade.” In: GERVERS (M.), ed.
The Second Crusade and the Cistercians. New York, Palgrave Macmillan, 1992, 288p.
ROSE (S. O.). What is Gender History?. Cambridge, Polity Press, 2010, 157p.
SCOTT (J.W.). “Gender: A Useful Category of Historical Analysis”. In: The American Historical Review,
91 (1986), 5, pp. 1053-1075.
TOCK (B-M.). "Introduction". In: GASSE-GRANDJEAN (M-J.) en TOCK (B-M.) (eds.). Les Actes Comme
Expression Du Pouvoir Au Haut Moyen Âge. Actes De La Table Ronde De Nancy 26-27 Novembre
1999. Turnhout, Brepols, 2003, pp. 7-33.
VAN CAENEGEM (R.C.). “Democratie en Rechtsstaat in het Twaalfde-Eeuwse Graafschap
Vlaanderen”. In: Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, 61 (1993), pp. 205-215.
VAN CAENEGEM (R.C.). “Law and Power in Twelfth-Century Flanders”. In: BISSON (T.N.) (ed.).
Cultures of Power: Lordship, Status, and Process in Twelfth- Century Europe. Philadelphia, University
of Pennsylvania Press, 1995, pp. 149-171.
VANDERKINDERE (L.). La formation territoriale des principautés belges au moyen age. Brussel,
Lamertin, 1902, 2 v.
143
VOET (L.). “Het Platteland, Maatschappelijk en Economisch”. In: VAN HOUTTE (J. A.), NIERMEYER (J.
F.), PRESSER (J.), e.a. (eds.). Algemene Geschiedenis der Nederlanden II. De Haan, Zeist, 1950, pp.
450-486.
WALBY (S.). Theorizing Patriarchy. Oxford, Blackwell, 1990, 229 p.
WERVEKE (H.V.). “De Opbloei, van Handel en Nijverheid”. In: VAN HOUTTE (J. A.), NIERMEYER (J. F.),
PRESSER (J.), e.a. (eds.). Algemene Geschiedenis der Nederlanden II. De Haan, Zeist, 1950, pp. 417449.
WEBSITES
DE REU (M.). “Sources from the Medieval Low Countries”. In:
<http://www.ugent.be/pirenne/en/projects>, geraadpleegd op 03.18.2014.
KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR GESCHIEDENIS. “Thesaurus diplomaticus” In:
<http://www.kcgeschiedenis.be/nl/publications/thesaurus_nl.html>, geraadpleegd op 03.08.2014.
144