AM_04_2016_LRPDF_werken aan een circulaire economie

DOSSIER
CIRCULAIRE
ECONOMIE
Fairphone: Bij de constructie van de fairphone speelt ecodesign een grote rol:
de smartphone is makkelijk demonteerbaar en de onderdelen zijn apart vervangbaar.
werken aan
een circulaire
economie
4
am magazine jaargang 2016 nr 4
Printer herstellen? Een nieuwe is goedkoper. Smartphone met een kapotte batterij? Helaas
niet apart vervangbaar. Fototoestel stuk net na de garantietermijn? Pech gehad. Stuk voor
stuk herkenbare situaties die illustreren dat onze producten weinig geschikt zijn voor herstel
en hergebruik. In een circulaire economie zou herstel juist wél makkelijk en betaalbaar
kunnen. Wat een circulaire economie is, en waarom het belangrijk is dat er meer circulair
geproduceerd wordt, lees je in deze editie van AM Magazine.
Nemen, maken, gebruiken, dumpen
Onze huidige economie is lineair. Dat
betekent dat grondstoffen, zoals metalen,
olie, gas en rubber, worden ontgonnen
en verwerkt tot een product. Dit product
wordt vervolgens gebruikt, tot het uit
de mode of versleten is. Dan gooien we
het weg. Soms belandt (een deel van)
het product nog in een recyclageproces,
maar de rest belandt uiteindelijk in de
verbrandingsoven, waar het nog wat
warmte en/of elektriciteit oplevert (zie
figuur 1).
Mocht de aarde bol staan van een
onuitputtelijke voorraad grondstoffen,
afval onschadelijk zijn en als sneeuw
voor de zon verdwijnen en vervuilende
uitstoot het klimaat niet drastisch doet
veranderen, dan was de lineaire economie
geen probleem. De realiteit is echter dat
we door onze manier van produceren en
consumeren de grenzen van het draagvlak
van de aarde naderen, en het onmogelijk
is om nog lange tijd volgens het lineaire
economische model voort te blijven doen
zonder daarvan drastische gevolgen te
ondervinden.
De kringlopen sluiten in de
circulaire economie
De circulaire economie wordt als een
belangrijke hefboom gezien in het oplossen
van deze mondiale uitdagingen. In een
circulair systeem wordt de herbruikbaarheid
van producten, onderdelen en grondstoffen
gemaximaliseerd en waardevernietiging
geminimaliseerd. De materialen waaruit
producten bestaan worden in een kringloop
gehouden, zodat ontginning van nieuwe
grondstoffen en creatie van afval tot een
absoluut minimum beperkt worden. We
onderscheiden hierbij twee kringlopen.
Er is een biologische kringloop met
natuurlijke materialen die na gebruik veilig
terugvloeien in de natuur. Ten tweede is er
de technische kringloop van niet natuurlijke
materialen (kunststoffen, metaallegeringen,
…), waarbinnen product(onderdelen) zo
zijn ontworpen en vermarkt dat deze op
kwalitatief hoogwaardig niveau opnieuw
gebruikt kunnen worden in nieuwe
toepassingen. Door materialen in hun
eigen, respectievelijk biologische of
technische kringloop te houden, blijft hun
(economische) waarde zoveel mogelijk
behouden.
De circulaire economie is gestoeld op
een aantal principes, die ons helpen het
concept beter te begrijpen. In België
zien we ook al voorbeelden waar één of
meerdere van deze principes in de praktijk
worden gebracht.
“In een circulaire economie
worden materialen in een
kringloop gehouden, zodat
ontginning van grondstoffen
en creatie van afval tot een
absoluut minimum beperkt
worden .”
Design voor het leven
In de traditionele productie worden
producten vaak gelijmd en gelast, wat
de demontage van de verschillende
onderdelen sterk verhinderd. Om een
circulair product te ontwikkelen moet
er al bij het ontwerpen rekening mee
worden gehouden dat het product
makkelijk demonteerbaar is. Zo kan
het product vlotter hersteld worden
en kunnen de materialen makkelijker
hergebruikt worden. Een voorbeeld
hiervan is de Fairphone. Deze smartphone
is opgebouwd uit demonteerbare modules
(processor, camera, batterij, …). Bij
een defect onderdeel hoef je enkel dat
onderdeel te vervangen en niet meteen
een nieuwe smartphone te kopen.
Maximaal waardebehoud
Door producten te herstellen of
(onderdelen) te hergebruiken voor
eenzelfde toepassing, kunnen materialen
zoveel mogelijk hun kwaliteit en waarde
behouden. Zo zorgt Nearly New Office
Facilities (Nnof) voor een volledig
nieuwe kantoorinrichting, waarbij het
oude kantoormeubilair als grondstof
wordt gebruikt (zie p. 11) en geeft
De Kringwinkel via herstellingen en
hergebruik een tweede leven aan goederen
(zie p. 12).
Don’t own, enjoy!
Een boormachine wordt gemiddeld maar
13 minuten in zijn ‘boormachine-leven’
gebruikt. Toch heeft bijna iedereen een
eigen boormachine thuis liggen. Door
onze obsessie met bezit wordt op een
weinig efficiënte manier omgegaan met
grondstoffen. Als we producten vaker
gaan lenen van onze buren, bijvoorbeeld
via Peerby (www.peerby.be), hoeven we ze
niet zelf te hebben. Dat scheelt in kosten,
in grondstoffen, in afval en in energie!
Kwaliteit staat voorop
In een circulaire economie worden
producten zo kwalitatief mogelijk
gemaakt. Ze gaan langer mee, waardoor
minder grondstoffen nodig zijn om
nieuwe producten te maken. Deze
kwaliteit, gecombineerd met het ‘Don’t
own, enjoy’ principe, zien we terug in
een opkomende markt van productdienst systemen. Zo verkoopt Philips
bijvoorbeeld lichturen in plaats van
lampen. Het product (de lampen) blijft
eigendom van Philips. Ze hebben er
dus alle belang bij om een kwalitatief
hoogwaardig product te maken om het
product zo lang mogelijk te kunnen
verhuren. En, door niet op kwantiteit
(verkoop van zoveel mogelijk lampen)
maar op kwaliteit in te zetten, neem
“Door onze obsessie met
bezit wordt op een weinig
efficiënte manier omgegaan
met grondstoffen.”
am magazine jaargang 2016 nr 4
5
DOSSIER
CIRCULAIRE
ECONOMIE
Bron van de figuren: www.plan-c.eu, tevens de
website als je meer wil weten over de circulaire
economie
de producent een deel van de
onzekerheid over grondstoffenschaarste
voor zichzelf weg.
Ketensamenwerking
Alleen wanneer er goed wordt
samengewerkt tussen bedrijven, kan wat
afval is voor het ene bedrijf een grondstof
worden voor een ander bedrijf. Zo is gips
een afvalproduct van rookgasreiniging,
dat als grondstof dient voor Gyproc, die
er gipsplaten van maakt (zie p.10). Ook
in het verslag van het bezoek aan Van
Gansewinkel (zie p. 13) lees je over de
relevantie van ketensamenwerking om de
kringloop te sluiten.
Wat houdt ons tegen?
De circulaire motor is gestart.
We zien geleidelijk aan gevestigde
productiebedrijven overstappen naar meer
circulaire productiemodellen en circulaire
start-ups schieten uit de grond. Maar nog
te veel producten worden vandaag de dag
niet ontworpen om te worden hersteld en
gedemonteerd. Menig producent wordt er
zelfs van beticht laag kwalitatieve producten
te verkopen, zodat het snel kapot gaat en
een vervangend product moet gekocht
worden. Ook is het nog te vaak onduidelijk
welke waardevolle, herbruikbare materialen
er in een product zitten.
Europa en Vlaanderen zetten kleine
stapjes in de goede richting
De Europese Commissie publiceerde
in 2015 een pakket maatregelen dat de
komende jaren de circulaire economie
op gang moeten trekken. Ook ligt er
een belangrijke rol voor onze eigen
overheid. Deze zou bijvoorbeeld
de wettelijke garantietermijn van
producten kunnen verlengen of het
BTW-tarief voor dienstverlening
in de circulaire economie
“Een lager BTW tarief stimuleert herstellingen, wat
tevens arbeidsintensief is en
daarmee voor tewerkstelling zorgt.”
verlagen (onderhoud, reparatie,
opknappen). Een lager BTW tarief
stimuleert herstellingen, wat tevens
arbeidsintensief is en daarmee voor
tewerkstelling zorgt. In België botsen
we daarbij op een ander probleem:
de torenhoge arbeidskosten. Een
verschuiving van de lasten op arbeid
(loonbelasting) naar het belasten van
grondstoffen (materiaalbelasting) wordt
door velen dan ook als een essentiële
systeemverandering in de transitie naar
een circulaire economie gezien.
1 Voor wat meer duiding rond deze zogenaamde ‘geplande veroudering’:
http://www.mo.be/artikel/gemaakt-om-stuk-te-gaan
2 Rob Buurman, Bond Beter Leefmilieu (2016) Europese Commissie zet
babystapjes richting circulaire economie (http://bit.ly/2gNP7C3)
6
am magazine jaargang 2016 nr 4
Technologische én sociale
veranderingen
De stap naar een circulaire economie
gaat niet alleen over technologische
veranderingen. Het gaat ook over
hoe we met onze producten omgaan
(zie bijvoorbeeld het principe ‘Don’t
own, enjoy!’) en het zal zeker ook een
impact hebben op de inhoud en vorm
van werk. Er zullen meer jobs komen
in herstel-, onderhoud-, recyclage- en
dienstensectoren en de vraag naar
bijvoorbeeld materialenverkenners en
ketenmanagers zal toenemen. Daarnaast
is de beoogde transitie naar een
circulaire economie ook een belangrijk
momentum dat we kunnen, en moeten,
aangrijpen om onze arbeidsmarkt in het
algemeen socialer te maken (zie verslag
van het Transitiefestival, p.17).
Dat een volledig circulaire economie
toekomstmuziek is, mag duidelijk
zijn. Hopelijk is na het lezen van
dit AM Magazine ook duidelijk dat
er een absolute noodzaak is dat
overheid, werknemers, werkgevers én
consumenten samenwerken aan het
ombuigen van de lineaire naar een
circulaire economie, en dat de eerste
stapjes in de goede richting op dit
moment worden gezet.
3 Lees hier meer over in AM Magazine 3 Groen Geld: http://bit.ly/2gYLuX0
4 Steunpunt Duurzaam Materialenbeheer (2014) Verkennende analyse van
het economisch belang van afvalbeheer, recyclage en de circulaire economie
voor Vlaanderen (http://bit.ly/1iXDVyG).