3. Waar staat Nederland in de circulaire economie?

werken_aan_circulaire_economie.book Page 145 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
BIJLAGE 3
Waar staat Nederland in de circulaire economie?
Explosieve groei van de vraag naar grondstoffen
De hoge milieudruk die met de steeds grotere vraag naar grondstoffen gepaard
gaat, is de meest urgente reden voor de beoogde transitie. In de twintigste eeuw is
de wereldbevolking 34 keer meer materialen gaan gebruiken, 27 keer meer mineralen, 12 keer meer fossiele brandstoffen en 3,6 keer meer biomassa (figuur 1). Deze
ontwikkeling dreigt zich voort te zetten door de voortgaande mondiale bevolkingsgroei en de welvaartstoename van grote delen van de wereldbevolking. Dit proces
is niet houdbaar. Naast hogere milieudruk is ook sprake van toenemende natuuraantasting, verlies aan biodiversiteit, dreigende grondstoffenuitputting, klimaatverandering en andere vormen van milieudruk.
Figuur 1
Mondiale vraag naar grondstoffen en economische groei vanaf 1900
Bron: UNEP (2011) Decoupling natural resource use and environmental impacts from economic growth, figuur 2.
Nederland scoort relatief goed...
Positief is dat de grondstoffenefficiëntie in Europa het afgelopen decennium is
gestegen, gemeten naar de toegevoegde waarde per eenheid binnenlandse materiele consumptie. Nederland is volgens deze maatstaf het meest grondstoffenefficiente land van Europa (zie figuur 2). Overigens is dit een heel grove indicator omdat
geen onderscheid wordt gemaakt naar type grondstof (zand en grind versus
schaarse aardmetalen), geen rekening wordt gehouden met halffabricaten die
veelal een grondstofintensief karakter hebben en bovendien niet gecorrigeerd
wordt voor de economische structuur. Zo heeft Nederland relatief weinig zware
(grondstofintensieve) industrie.
145
werken_aan_circulaire_economie.book Page 146 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
Ook behoort ons land tot de Europese koplopers op het gebied van recycling en
composteren, zoals figuur 3 laat zien. Verder heeft de veranderende structuur van
de wereldeconomie (‘China als fabriek van de wereld’) ertoe geleid dat steeds meer
grondstofintensieve producten die in ons land worden gebruikt in het buitenland
worden gemaakt. Daardoor is de Nederlandse grondstoffenvoetafdruk (Raw Material Consumption) veel groter dan het directe materiaalverbruik (Domestic Material
Consumption; figuur 4). Het verschil valt grotendeels te verklaren door de grote
inzet van metalen voor de nationale consumptie die hun oorsprong elders vinden.
Figuur 2
Grondstoffenefficiëntie in Europa
Bron: OESO.
Figuur 3
Nuttig gebruik van afval (exclusief mineraal afval en verbranden voor energieopwekking) in Europa
Bron: Eurostat.
146
werken_aan_circulaire_economie.book Page 147 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
BIJLAGE 3
Figuur 4
Grondstoffenvoetafdruk (RMC) vergeleken met directe materialenverbruik (DMC)
Bron: CBS (2014) Monitor Duurzaam Nederland 2014, Indicatorenrapport, Den Haag, p. 91.
…maar statistieken zijn nog onvolledig…
Bovenstaande statistieken bieden een beeld van de werkelijkheid maar leggen tegelijkertijd bloot dat er onderliggend complexe processen zijn die zonder nadere verbijzondering tot verkeerde (beleids)conclusies kunnen leiden. Dit geldt zeker ook
voor het meten van de ontwikkeling van de circulaire economie. Zo meten de huidige indicatoren niet de economische waarde van de gerecyclede materialen. De
waarde van een kilo gerecycled goud telt zo even zwaar als een kilo gerecyclede stenen. Het ontwikkelen van goede maatstaven is dan ook een van de opgaven bij het
beoogde transitieproces.
… en in absolute zin ligt de Nederlandse landvoetafdruk rond het wereldgemiddeld
De Nederlandse landvoetafdruk kwam in 2010 overeen met ongeveer drie keer het
landoppervlak van Nederland.1 Ruim 80 procent van de landvoetafdruk ligt in het
buitenland, vooral in West-Europa, Zuid-Amerika en Zuidoost-Azië. Het landgebruik door Nederlandse consumptie bedraagt momenteel circa 0,6 hectare per persoon. Dit ligt in de buurt van het mondiale gemiddelde, ondanks het Westerse consumptiepatroon. Het consumptiepatroon bevat bijvoorbeeld relatief veel vlees en
zuivel, wat meer land vraagt dan plantaardige producten. Voor de productie wordt
1
De Nederlandse landvoetafdruk is de hoeveelheid land die wereldwijd nodig is om te voorzien in de Nederlandse
consumptie van burgers en overheid. Zie: http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0075Voetafdruk-landgebruik.html?i=20-23
147
werken_aan_circulaire_economie.book Page 148 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
echter gebruik gemaakt van gronden met een hoge productiviteit, zowel in Nederland als in het buitenland.
Grote grondstoffenafhankelijkheid
Een belangrijke reden voor een transitie naar een meer circulaire economie is dat
Nederland en Europa in hoge mate grondstofafhankelijk zijn. Van de 54 kritische
materialen voor Europa, moet 90 procent worden geïmporteerd, vooral uit China.
Nederland haalt 68 procent van zijn grondstoffen uit het buitenland. Een recente
TNO-studie merkt hier het volgende over op:2
Algemeen wordt erkend dat de draagkracht van het systeem aarde op de lange duur op het spel
staat. Vanuit een perspectief op de kortere termijn wordt het steeds duidelijker dat opkomende
economieën hun natuurlijke hulpbronnen veiligstellen, deels om een sterkere economische hefboomwerking van hun hulpbronnen te bereiken. Europa – zijnde een netto-importeur van veel
grondstoffen – verkeert in een kwetsbare positie als het gaat om het veiligstellen van een duurzame en robuuste levering van grondstoffen. Zowel de Europese Unie als veel van haar lidstaten
werken daarom aan een actief beleid met betrekking tot grondstoffen en hulpbronnen.
TNO heeft 64 kritische materialen geïdentificeerd die voor de Nederlandse economie belangrijk zijn.3 Voor de levering van de onderzochte grondstoffen zijn de
belangrijkste handelspartners buiten Europa: China, de Verenigde Staten, Rusland
en Japan. De voornaamste mijnbouwlanden voor conflictmineralen tin, tantaan,
wolfraam en goud zijn China, de Verenigde Staten en enkele EU-landen.
Deze afhankelijkheid maakt onze economie kwetsbaar voor leveringszekerheid en
grote prijsschommelingen. In Nederland lopen diverse industriële sectoren risico’s:
metaal, computers, elektronica, elektrische apparaten, auto’s en voertuigen. Een
onderliggende factor van de hoge grondstoffenafhankelijkheid is de afnemende
levensduur van producten.
Ook de inzet van hernieuwbare materialen (biomassa) stuit op natuurlijke grenzen
van beschikbaarheid, zeker als rekening wordt gehouden met behoud van natuuren milieukwaliteit en biodiversiteit in de wingebieden.
2
3
148
Bastein, T. et al. (2014) Materialen in de Nederlandse economie – een beoordeling van de kwetsbaarheid, TNO, Delft.
Bastein, T. en E. Rietveld (2015) Materialen in de Nederlandse economie – Een kwetsbaarheidsanalyse, TNO, Delft.