Klimaat, energie en grondstoffen

Klimaat, energie en grondstoffen
Wanneer komt die trendbreuk eindelijk?
Stephan Slingerland en Hans Bolscher
In het internationale klimaat-, energie- en grondstoffenbeleid wacht iedereen al jaren
op een trendbreuk. Wanneer maken we eindelijk afspraken die echt leiden tot een
klimaatverandering van maximaal twee graden? Wanneer stappen we nu eens massaal
over van fossiele op hernieuwbare energie? En wanneer komen we dichter bij een
duurzaam beheer van onze grondstoffen? Dit artikel bespreekt kort de belangrijkste
internationale trends op het gebied van klimaat, energie en grondstoffen voor het
komende jaar. Gaat 2015 ons wellicht die trendbreuk opleveren?
Klimaat
Hét klimaat-event van 2015 is de internationale klimaatconferentie aan het einde van dit jaar in Parijs.
Binnen de klimaatwereld wordt hier veel van verwacht, maar de laatste COP in Lima geeft weinig
hoop op een ambitieus verdrag met harde afspraken. Het politieke belang is simpelweg nog niet
hoog genoeg voor een serieus akkoord in Parijs om aan de twee graden-doelstelling te voldoen.
De vraag is ook of een internationaal VN-gezelschap zoals het UNFCCC, met daarin alle landen
en alle diverse belangen, überhaupt nog in staat is om op basis van consensus tot een echt
ingrijpend akkoord te komen. Uiteindelijk gaat het oplossen van het klimaatprobleem hand in hand
met toegang tot goedkope energie, economische groei en, wellicht het meest ingrijpend, met een
bepaalde mate van herverdeling van welvaart. Dat is voor westerse politici een forse pil om te
slikken.
Hoopgevend is wel dat China en de Verenigde Staten onlangs een ‘klimaat’-akkoord hebben
gesloten. De inhoud is nog te mager, maar de trend is duidelijk. Als China en de Verenigde Staten
het probleem echt politiek gaan agenderen, dan zullen ze buiten de UNFCCC om tot actie overgaan.
Het lijkt dan ook waarschijnlijker dat een echte doorbraak te verwachten is in een forum als de G20,
waar de grote spelers bij elkaar komen en waar de onderhandelingstafel nog klein genoeg is om
elkaar in het gezicht te kijken.
Hoewel de Europese Unie nog steeds het grootste economische machtsblok in de wereld is, lijkt
zij op een zijspoor te staan. De EU wil inmiddels al heel lang fors ingrijpen en zal elke positieve
ontwikkeling steunen. Maar daardoor kan zij zelf niet meer voor een doorbraak zorgen. Ook de
interne steun binnen de EU voor actief klimaatbeleid lijkt af te kalven. Het 2030 ‘climate and energy
package’ is nog steeds de goede richting, maar uit de schermutselingen achter de schermen blijkt
wel dat de steun van de lidstaten flink is verminderd.
Dit blijkt het duidelijkst uit het verplichte aandeel duurzaam voor 2030; dit is wel verplicht voor de EU
als geheel, maar niet verdeeld over de lidstaten; daarvoor was niet genoeg steun. Ook het ETS heeft
een onduidelijke toekomst. In theorie is het een goed instrument waarmee heldere doelen kosteneffectief bereikt kunnen worden. Maar doordat in het bijzonder de industrie continu aan de grenzen
van het ETS knaagt, heeft het systeem vooralsnog veel te weinig tanden om te kunnen bijten.
1
Clingendael Internationale Spectator JANUARI 2015
ARTIKEL
Windmolens in Murdock, Utah. Foto: Flickr.com, Sarah Murray.
Energie
Op het gebied van energie staat er dit jaar geen belangrijke internationale conferentie op de agenda.
Sterker nog, er is niet eens een gezaghebbend multilateraal forum waar alle landen wereldwijd
energiezaken kunnen bespreken. Wel zijn er allerlei ontwikkelingen gaande die de komende jaren
van invloed zullen zijn op de mondiale energiesector. De waarschijnlijk belangrijkste ontwikkeling is
al een paar jaar in de gassector te bespeuren. Van oudsher was de gasmarkt vooral een regionale
markt, gedomineerd door pijpleidingen die het gas van winnings- naar afzetgebied brachten. Maar
sinds het rendabel is geworden gas te koelen tot extreem lage temperaturen in de vorm van LNG en
per schip over alle zeeën te vervoeren, kunnen regionale gasmarkten in Europa, de Verenigde Staten
en Azië steeds meer aan elkaar worden gekoppeld.
Daar komt de schalierevolutie in de Verenigde Staten (olie en gas), die het land van importeur tot
exporteur van olie en gas zullen maken, nog bij. Ook elders in de wereld bestaan allerlei plannen om
schaliegaswinning op te starten. Terwijl het gastijdperk voor Nederland langzaam ten einde loopt,
lijkt het ‘golden age for gas’ – zoals de International Energy Agency het omschrijft – dan ook nog
maar net begonnen te zijn.
Op oliegebied zijn, nadat in 2008 nog prijzen van 200 dollar per vat werden voorspeld, de prijzen
vooral de laatste paar maanden hard aan het dalen. Natuurlijk gaan olieprijzen wel vaker op en
2
Clingendael Internationale Spectator JANUARI 2015
Een betrekkelijk nieuw element in de discussie, dat ook in 2015 zeker hoog op de agenda zal
staan, is de zogenaamde klimaatfinanciering. Klimaat-mitigatie en -adaptatie kosten heel veel geld,
zeker veel meer dan de vaak geciteerde $100 miljard per jaar. Aangezien publieke partijen dit niet
alleen kunnen ophoesten, wordt er hoopvol gekeken naar de private sector voor (co-)financiering
van klimaatinvesteringen. Tot dusver heeft dat vooral veel gepraat over barrières en innovatieve
financieringsvormen opgeleverd. Maar internationale geldstromen worden beheerst door de
verhouding tussen risico en rendement die potentiële investeerders verwachten. Alleen als de
publieke partijen serieus iets aan die verhouding gaan veranderen, zal er veel geld gaan bewegen.
Vooralsnog is dat niet gebeurd.
Dat laatste geldt helemaal voor kolen. Terwijl het gebruik van kolen in OESO-landen licht gaat dalen,
neemt dat in de rest van de wereld alleen maar toe. Belangrijkste partij in de kolenmarkt blijft China,
waar vooralsnog geen piek in de kolenvraag in zicht is.2
Een gezaghebbend multilateraal forum, waar alle
landen wereldwijd energiezaken kunnen bespreken,
ontbreekt
Tegelijk met de ontwikkelingen op het gebied van fossiel, gaat het ook snel met hernieuwbaar.
Mondiaal groeit het aanbod van duurzame energie hard en wereldwijd maakte ‘nieuw’ hernieuwbaar
(zonder traditioneel gebruik van biomassa, dat vooral in ontwikkelingslanden nog vaak voorkomt)
zo’n 10% van het finale energiegebruik uit.3 Dat komt deels door de sterke daling van de kosten
(met name bij zon-PV), maar ook door enorme mondiale subsidies. Nog steeds is fossiel, vrijwel
altijd, veel goedkoper dan duurzame opwekking. Het is daarbij van belang te zien dat de markten
voor hernieuwbaar en fossiel geen communicerende vaten zijn: in plaats van dat groei van de ene
teruggang van de andere betekent, groeien ze vooralsnog allebei tegelijkertijd. Dat kan omdat
de mondiale vraag naar energie ook de komende jaren blijft toenemen, vooral in opkomende
economieën.4
Grondstoffen
Ook op het gebied van grondstoffen staan er in 2015 geen doorslaggevende internationale
conferenties gepland. Ondanks een eind 2013 in Bali behaald succesje in een onderdeel van de
Doha-onderhandelingen, zit de internationale handelsagenda van de WTO, waar grondstoffen
ook een plek hebben, nog steeds muurvast. Toch is ook hier het een en ander aan de hand, in het
bijzonder binnen de EU. Dat is ook begrijpelijk, want van alle grote wereldspelers is Europa verreweg
het meest afhankelijk van de import van grondstoffen. Grondstoffen staan hier dan ook weer hoog
in de belangstelling, niet in het minst sinds China in 2010 – in een conflict met Japan over een
aantal eilanden in de Chinese zee – exportrestricties op zeldzame-aardmetalen, nodig voor veel
high tech-oplossingen, inzette. In combinatie met eerdere zorgen over sterk op en neer gaande
grondstoffenprijzen, leidde dat tot nieuw Europees beleid onder het ‘Raw Materials Initiative’,5
waarbij onder meer de voorzieningszekerheid van een aantal sleutelgrondstoffen geregeld werd.
Grondstoffen staan daarnaast als milieuonderwerp in Europa op de agenda onder de noemer van de
‘circulaire economie’6. Het debat daarover heeft tot veel discussies geleid, met deels vage concepten
(‘cradle to cradle’), maar ook tot nieuwe concrete maatregelen op het gebied van recycling, ecodesign en uitgebreidere producenten-verantwoordelijkheid voor wat er met producten in het
afvalstadium gebeurt. De ‘planetaire grenzen’, die de Zweedse wetenschapper Rockström in 2009
formuleerde, zijn een wetenschappelijke wake up call op het gebied van grondstoffen en zouden
1 ‘Olie trekt Damrak omlaag’, Financieel Dagblad, 12 december 2014.
2 IEA Mid-term coal market outlook, Parijs, 2014.
3 REN21 Global Status Report, Parijs, 2014.
4Volgens BP Energy Outlook 2030 (2014) neemt het mondiale energieverbruik in de periode 2011-2030 met 36% toe.
5 O.a. ‘Tackling the challenges in commodity markets and on raw materials’, COM (2011) 25 final.
6 ‘Towards a circular economy: A zero waste programme for Europe’, COM (2011) 398 final.
3
Clingendael Internationale Spectator JANUARI 2015
neer, maar een daling van 35% in een half jaar1 heeft duidelijk effecten op de wereldeconomie. Voor
hernieuwbaar betekent een lagere olieprijs in ieder geval dat de concurrentie met fossiel lastiger
wordt en er nog heel veel subsidie nodig is. En belangrijker is misschien nog het gevoel dat de lage
olieprijzen uitdrukken voor de toekomst: er is voorlopig nog voldoende fossiel beschikbaar.
Conclusie
Duidelijk is dat klimaat als milieuonderwerp in 2015 wel op de mondiale agenda staat, in
tegenstelling tot energie en grondstoffen. Zoals het er nu uitziet komt er in Parijs wel een akkoord,
maar zal dat onvoldoende zijn om de internationale klimaatdoelstellingen in het zicht te brengen.
Op het gebied van energie en grondstoffen ontbreekt zo’n internationale onderhandelingsagenda,
maar zijn wel allerlei regionale ontwikkelingen en markttrends gaande, die in ieder geval voor veel
beweging in 2015 zullen zorgen. De overheersende richting van die ontwikkelingen, positief of
negatief, is echter nog niet duidelijk.
Dat er in 2015 een trendbreuk zit aan te komen die leidt tot meer duurzame internationale
verhoudingen op het gebied van klimaat, energie en grondstoffen, is dan ook nu nog niet zichtbaar.
Maar misschien hoeft dat ook niet, want bij trendbreuken kan het soms snel gaan. Wie in januari
1989 de val van de Muur in november van datzelfde jaar had voorspeld, was ongetwijfeld ook voor
gek verklaard.
Stephan Slingerland Triple E Consulting, Rotterdam
Hans Bolscher Triple E Consulting, Rotterdam
4
Clingendael Internationale Spectator JANUARI 2015
aanleiding kunnen zijn voor een agendering van grondstoffen op een vergelijkbare manier als bij
klimaat, maar internationaal wordt dit signaal tot dusver nog niet opgepakt.