Werken aan een circulaire economie: geen tijd te verliezen Advies

werken_aan_circulaire_economie.book Page 155 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
BIJLAGE 6
Belemmeringen voor een circulaire economie
In zijn advies Circulaire economie: de wens naar uitvoering heeft de Rli de belemmeringen nauwkeurig in kaart gebracht en in vijf categorieën samengevat; het is onvermijdelijk dat de indeling soms arbitrair is. Deze bijlage volgt de Rli-indeling en
maakt in belangrijke mate gebruik van inzichten uit het Rli-advies.
1. Institutionele belemmeringen
Ongelijk speelveld
Het huidige economische systeem is ingericht volgens de eisen van de lineaire economie. Dat geldt voor wet- en regelgeving alsook voor de financiële en fiscale prikkels die het handelen van economische actoren sturen. Bedrijven die circulair
ondernemen, staan daardoor op een achterstand omdat hun (potentiële) verdienmodellen vaak niet passen in het dominante systeem.
Gevestigde belangen
De overgang naar een circulaire economie vereist een paradigmawijziging, die de
gehele samenleving raakt. Uitgangspunten en tradities staan ter discussie. Bedrijfsstrategieën, werkwijzen en investeringsbeslissingen moeten worden herijkt. Dit
proces gaat gepaard met aanzienlijke aanpassingskosten, zowel organisatorisch en
financieel als psychologisch. Zo zijn bestaande bedrijfsprocessen vaak ver doorontwikkeld en geoptimaliseerd. Bovendien gaan kapitaalintensieve investeringen
meestal met lange afschrijvingstermijnen gepaard.
Gerichtheid bedrijven op traditionele ketens
Circulair ondernemen noodzaakt tot een heroriëntatie op de bedrijfsomgeving,
zowel in de eigen keten(s) als daarbuiten in andere sectoren en in de eigen regio.
Vertrekkend vanuit het concept van kringloopsluiting dienen zich nieuwe allianties aan met andere verdienmodellen, gericht op het optimaal benutten van reststromen in de bedrijfsprocessen.
Gerichtheid bedrijven op de korte termijn
Veel bedrijven hebben om uiteenlopende redenen een kortetermijnperspectief. Zo
kan het kortetermijnbelang van aandeelhouders zwaar wegen. Ook de hoge aanpassingskosten die vaak met de omschakeling naar een circulaire bedrijfsvoering
samengaan, het gebrek aan urgentiebesef voor de benodigde aanpassingen en het
ontbreken van een kansrijke handelingsperspectief kunnen een langetermijnoriëntatie in de weg staan.
155
werken_aan_circulaire_economie.book Page 156 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
BBP te beperkte indicator voor vooruitgang
In de economie speelt het Binnenlands Bruto Product een belangrijke rol. Het BBP
meet de totale waarde van goederen en diensten tegen marktprijzen in een
bepaalde periode. Het BBP houdt geen rekening met de externe maatschappelijke
kosten die buiten de marktprijzen vallen (zie hieronder). BBP-groei, oftewel economische groei, is daarom in een circulaire economie geen goede maatstaf voor het
meten van maatschappelijke welvaart.
2. Belemmeringen in wet- en regelgeving7
Mededingingsbeleid
Het Europese en Nederlandse mededingingsbeleid zijn gericht op bescherming van
consumentenbelangen door dominante machtsposities en kartelvorming van
bedrijven tegen te gaan. Dit beleid kan op gespannen voet staan met de noodzakelijke samenwerking tussen bedrijven die optimaal gebruik willen maken van
elkaars reststromen of anderszins synergie-effecten door samenwerking proberen
te bereiken.
Afval is volgens de wet geen grondstof
De Europese en Nederlandse afvalwetgeving zijn gericht op bescherming van het
milieu en de volksgezondheid. Deze juridische invalshoek bemoeilijkt inzameling
en grensoverschrijdend vervoer van afval van afval voor circulair gebruik. Dit vraagstuk wordt zowel in Europees en nationaal verband onderkend, waardoor de wetgeving op dit gebied in beweging is.
Europese Verordening Overbrenging Afvalstoffen
Deze verordening wordt als een belemmering gezien voor de internationale handel
in waardevolle secundaire afvalstoffen grondstoffen in, uit en binnen Europa. Er is
een ‘groene lijst’ met afvalstoffen met een relatief lichter regime. Naast de hoge
administratielast spelen ook de grote verschillen in interpretatie en handhaving in
de lidstaten een belemmerende rol. Nederland wordt hier als belangrijk doorvoerland van afvalstoffen extra zwaar door getroffen.
7
156
De Nederlandse overheid heeft het digitale loket Ruimte in Regels voor Groene Groei in het leven geroepen.
Op deze plek kunnen belemmeringen in wet- en regelgeving worden gemeld. De website http://www.ruimte
inregels.nl/belemmeringen maakt transparant welke belemmerende regels zijn gemeld, welke in behandeling
zijn en welke zijn afgehandeld.
werken_aan_circulaire_economie.book Page 157 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
BIJLAGE 6
Relatief hoge belasting op arbeid
De relatief hoge belasting op arbeid maken arbeidsintensieve circulaire activiteiten
zoals onderhoud, reparatie, demontage van apparaten, inzamelen, sorteren en
recycling van producten en materialen duur. Tegelijkertijd worden de externe
kosten van grondstoffen en materialen vaak niet of nauwelijks in de marktprijzen
verdisconteerd zodat nieuwe producten verhoudingsgewijs goedkoop zijn.
Juridische regels gericht op eigendom
In een circulaire economie wordt gebruik van apparaten en andere goederen (een
dienst) vaak belangrijker dan het bezit ervan. Huur- en leaseconstructies zullen dan
toenemen. Dit kan leiden tot onduidelijkheid over de juridische eigendom.
Financiële kaders
De huidige koop- en huurregels voorzien veelal in een afschrijving zonder restwaarde. In een circulaire economie heeft ook het restproduct nog economische
waarde door de aanwezigheid van materialen in het product. Een dergelijke tekortkoming doet zich ook voor in de accountingregels.
3. Economische belemmeringen
Lage prijs van primaire grondstoffen
Het prijsverloop van primaire grondstoffen is de afgelopen decennia grillig
geweest. Bij de huidige lage grondstoffenprijzen zijn alternatieve secundaire
grondstoffen niet concurrerend. Hierdoor loont het niet snel om bedrijfsprocessen
circulair te organiseren.
Niet doorrekenen van externe maatschappelijke kosten
Zoals hierboven is aangegeven, zijn veel maatschappelijke kosten niet in marktprijzen verdisconteerd. Het gaat hierbij om een veelheid van sociale en ecologische
externe kosten die in het hele proces van grondstoffenwinning tot afvalfase worden
gemaakt. De echte kosten worden hierdoor deels afgewenteld. Gevolg is dat economische beslissingen plaats vinden op basis van verkeerde marktsignalen. Dit probleem kan worden opgelost door de externe kosten via belastingen in rekening te
brengen.
Beperkte toepassing van alternatieve bedrijfsmodellen
De lineaire principes in ons economisch systeem zorgen voor een ongelijk speelveld
voor circulaire bedrijfsvoering (zie hierboven). Bedrijfsmodellen die op circulaire
leest zijn geschoeid zullen daardoor moeilijker van de grond komen.
157
werken_aan_circulaire_economie.book Page 158 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
Omvangrijke investeringen vooraf
De omschakeling naar een circulaire economie kan omvangrijke investeringen vereisen als sprake is van een systeemverandering. Door een veelvoud van factoren zijn
de opbrengsten echter onzeker. Bovendien is de kosten-/batenverhouding in de
keten vaak ongelijk verdeeld door verschillen in marktmacht.
Toenemende complexiteit in bedrijfsprocessen
Een circulaire bedrijfsvoering vereist meer samenwerking. Afhankelijkheden (en
kwetsbaarheden) richting derden in de keten nemen hierdoor toe. Dit verhoogt de
transactiekosten. Worden diensten in plaats van goederen geleverd dan neemt ook
het aantal contracten flink toe.
Stranded assets
Stranded assets zijn activa die het risico lopen door veranderende omstandigheden
snel in waarde te dalen. Dit speelt bijvoorbeeld in bedrijven in grondstofintensieve
sectoren die onvoldoende inspelen op toekomstige prijsstijgingen van grondstoffen. Gevestigde bedrijven zullen geneigd zijn hun positie te verdedigen en daarmee
transitieprocessen vertragen.
4. Maatschappelijke belemmeringen
Gebrek aan bewustzijn, kennis en urgentie
De maatschappelijke belemmeringen voor de omschakeling naar een circulaire
economie hebben voor een deel te maken met een gebrek aan bewustzijn dat een
koerswending van onze lineaire economie in een circulaire richting noodzakelijk
en onafwendbaar is. Het bewustzijn hiervan is het startpunt voor de kennisvraag
naar handelingsperspectieven van consumenten, ondernemers en werknemers.
Een groter bewustzijn leidt echter niet automatisch tot ander, meer circulair
gedrag. Wel helpt het als nut van de eigen gedragsaanpassing duidelijk is, een
circulair gedrag inpasbaar is in bestaande patronen en de omgeving evenals
gezichtsbepalende instanties en personen in dezelfde richting bewegen.
De waarde van eigendom
Een andere maatschappelijke belemmering heeft te maken met de waarde die in
onze samenleving aan eigendom wordt gehecht. Eigendom is vaak status- en modegevoelig en bepaalt mede de identiteit van individuen. Het gaat dan niet zozeer om
de functionaliteit maar om de volledige beschikbaarheid van een concreet product.
In het verlengde hiervan geven de meeste consumenten de voorkeur aan een nieuw
product boven een tweedehands product.
158
werken_aan_circulaire_economie.book Page 159 Friday, August 5, 2016 4:54 PM
BIJLAGE 6
5. Belemmeringen in kennis en innovatie
De overgang naar een circulaire economie vereist kennisontwikkeling, kennisverspreiding en toepassing van verschillende vormen van innovatie in de dagelijkse
praktijk. Zo staan circulaire ontwerpen en ecodesign nog in de kinderschoenen.
Ook ontbreek soms betrouwbare informatie over de technische samenstelling van
secundaire grondstoffen en materialen, bijvoorbeeld ten aanzien van toxische stoffen. Het sectoroverstijgende karakter van de circulaire economie compliceert de
organisatie van kennisontwikkeling en het vermarkten hiervan. Het ontbreekt aan
een innovatieagenda circulaire economie voor de Nederlandse (top)sectoren.
159