Economie Leerstof van prof. Johan Albrecht Inhoud I Wat is economie? ............................................................................................................................ 4 I.I Keuze, afruil en opportuniteitskosten ......................................................................................... 4 I.II Kosten versus baten ................................................................................................................ 4 I.III en I.IV I.V II IV V VI De economische kringloop ...................................................................................................... 7 Het individu in de economie ........................................................................................................... 9 II.I De klassieke school .................................................................................................................. 9 II.II De neo-klassieke school ........................................................................................................ 10 II.III De Marxistische school .......................................................................................................... 11 II.IV De Oostenrijkse school .......................................................................................................... 11 II.V De Keyniaanse school ............................................................................................................ 11 II.VI De institutionele school......................................................................................................... 12 II.VII De gedragseconomische school ............................................................................................ 12 II.VIII De school van het geluk..................................................................................................... 12 II.IX III Een model: de grens van productiemogelijkheden ..................................................... 5 De evolutionair-biologische school ....................................................................................... 13 Vraag en aanbod ........................................................................................................................... 13 III.I De vraag................................................................................................................................. 13 III.II Het aanbod ............................................................................................................................ 15 III.III Marktevenwicht .................................................................................................................... 17 Elasticiteit ...................................................................................................................................... 20 IV.I Inleiding ................................................................................................................................. 20 IV.II Prijselasticiteit van de vraag .................................................................................................. 20 IV.III Prijselasticiteit van het aanbod ............................................................................................. 22 Welvaart ........................................................................................................................................ 23 V.I Welvaartseconomie............................................................................................................... 23 V.II Welvaart van de consument ................................................................................................. 23 V.III Welvaart van de producent................................................................................................... 24 V.IV Welvaart op de markt............................................................................................................ 25 Voordelen van samenwerking en internationale handel .............................................................. 26 VI.I Evidente samenwerking ........................................................................................................ 26 VI.II Absolute en comparatieve voordelen ................................................................................... 26 VI.III Productiemogelijkheden en de baten van specialisatie ........................................................ 27 VI.IV Handel tussen landen ............................................................................................................ 28 VI.V Importheffingen en welvaart ................................................................................................ 28 VI.VI Argumenten voor handelsbeperkingen ................................................................................ 29 VII Gevolgen van overheidsingrepen .............................................................................................. 30 VII.I Inleiding ................................................................................................................................. 30 VII.II Indirecte belastingen en subsidies ........................................................................................ 30 VII.III Prijsinterventie .................................................................................................................. 35 VII.IV Quota ................................................................................................................................. 37 X Basisbegrippen productie .............................................................................................................. 39 X.I Productie en productiefactoren ............................................................................................ 39 X.II Het productieproces .............................................................................................................. 39 X.III De productiefunctie............................................................................................................... 40 X.IV Productiviteit ......................................................................................................................... 41 XII Productiekosten ........................................................................................................................ 42 XII.I Vaste, variabele en totale kosten .......................................................................................... 43 XII.II Gemiddelde kosten ............................................................................................................... 43 XII.III Marginale kosten ............................................................................................................... 44 XII.IV Kostenverloop op lange termijn ........................................................................................ 46 XII.V Schaaleffecten ....................................................................................................................... 46 XIII Perfecte concurrentie................................................................................................................ 47 XIII.I Eigenschappen....................................................................................................................... 47 XIII.II Opbrengsten, winstmaximalisatie en de aanbodcurve van de producent ....................... 48 XIII.III De marktuitkomst op korte termijn .................................................................................. 51 XIII.IV De marktuitkomst op lange termijn .................................................................................. 54 XIII.V Is perfecte concurrentie efficiënt? .................................................................................... 56 XIV Monopolie ................................................................................................................................. 57 XIV.I Eigenschappen....................................................................................................................... 57 XIV.II Hoe ontstaan monopolies? ............................................................................................... 57 XIV.III Opbrengsten, winstmaximalisatie en het gedrag van de monopolist .............................. 58 XIV.IV Monopolie en welvaart ..................................................................................................... 62 XIV.V Marktmacht en prijsdiscriminatie ..................................................................................... 63 XIV.VI Wat kunnen we leren uit de analyse van de monopolist? .............................................. 65 XV Monopolistische concurrentie .................................................................................................. 65 XV.I Eigenschappen....................................................................................................................... 65 XV.II Opbrengsten, winstmaximalisatie en monopolistische concurrentie op KT......................... 65 XV.II Monopolistische concurrentie op lange termijn ................................................................... 66 XV.IV Monopolistische en perfecte concurrentie vergeleken op lange termijn......................... 68 XV.V Welvaart ................................................................................................................................ 69 XV.VI Samenvatting ..................................................................................................................... 69 XVI Oligopolie .................................................................................................................................. 69 XVI.I Eigenschappen....................................................................................................................... 69 XVI.II Evenwicht, strategische interactie en speltheorie ............................................................ 71 XVI.III Competitie in duopolie – Bertrand vs. Cournot ................................................................ 72 XVI.IV Collusie, kartels en prijsleiderschap .................................................................................. 74 XVII Twee- en meerzijdige markten.................................................................................................. 76 XVII.IV XVIII Deeleconomie als specifieke vorm van platformeconomie ........................................... 76 Externe effecten ........................................................................................................................ 79 XVIII.I Negatieve externe effecten .............................................................................................. 79 XVIII.II Positieve externe effecten ............................................................................................... 84 XVIII.III Alternatieve manieren om externaliteiten op te lossen ..................................................... 87 XIX Publieke goederen en gemeenschappelijke bronnen ............................................................... 88 XIX.I Vier soorten goederen en diensten....................................................................................... 88 XIX.II Publieke goederen ............................................................................................................. 89 XIX.III Gemeenschappelijke bronnen .......................................................................................... 92 XX Mededingingsbeleid .................................................................................................................. 94 XX.I De overheid als bewaker van competitie .............................................................................. 94 XX.II Competitie? ........................................................................................................................... 94 XX.III Efficiëntie? ......................................................................................................................... 96 XX.IV Concurrentieverstorende praktijken en hun impact ......................................................... 97 XX.V Fusies en overnames – staatssteun....................................................................................... 99 XXI Ongelijkheid en herverdeling .................................................................................................. 101 XXI.I Waarom verdient niet iedereen hetzelfde loon? ................................................................ 101 XXI.II Discriminatie .................................................................................................................... 104 XXI.III Het meten van ongelijkheid en armoede ........................................................................ 105 XXI.IV Perspectieven over ongelijkheid ..................................................................................... 108 XXI.V Herverdelingsbeleid......................................................................................................... 108 XXIII Beschrijvende macro-economie ............................................................................................. 109 XXIII.I Introductie ...................................................................................................................... 109 XXIII.II De economische kringloop ........................................................................................... 110 XXIII.III Bruto binnenlands product............................................................................................... 111 XXIII.IV Van product naar inkomen................................................................................................ 113 XIII.VI Gebruik van het BBP ....................................................................................................... 115 XIII.VII Inflatie ............................................................................................................................ 117 XXIII.VIII Kritieken op het BBP........................................................................................................ 120 XXIX Economische activiteit en conjunctuur .................................................................................. 121 XXIX.I Cijfermateriaal interpreteren ......................................................................................... 122 XXIX.II Recessie en conjunctuur ................................................................................................ 122 XXIX.III Conjunctuurstudie ............................................................................................................. 125 XXIX.IV Een analysekader: aggregatieve vraag en aanbod ............................................................ 127 XXIX.V Vraagzijde en aanbodzijde ............................................................................................. 127 Deel 1: Inleiding en basisconcepten I Wat is economie? ! prosumenten: consumenten die ook goederen of diensten aanbieden in de markt ! economie: sociale wetenschap die keuzes inzake productie en consumptie onder voorwaarden van schaarste bestudeert, inclusief de gevolgen van deze keuzes voor de maatschappij ! schaarste: een middel is ‘schaars’ wanneer de mogelijke aanwendingen van een middel de beschikbaarheid van dat middel overstijgen o o evolutief begrip, relatief doorheen de tijd schaarste leidt ertoe dat men weloverwogen economische keuzes moet maken ! Economische behoeften: de verlangens van de mens waaraan hij/ zij slechts kan voldoen door het inzetten van schaarse middelen -) I.I Keuze, afruil en opportuniteitskosten bij elke keuze die we maken geven we iets op o bijvoorbeeld: als je 5 jaar gaat studeren, geef je 5 jaar lang een mogelijke job op ! opportuniteitskost: de niet-gerealiseerde opbrengst van het best mogelijke alternatief voor de gemaakte keuze = de belangrijkste kost van een afruil I.II Kosten versus baten men neemt meestal de optimale beslissing door een vergelijking te maken tussen de marginale kosten en de marginale baten/opbrengst marginale kosten (MK): kosten van een bijkomende eenheid inspanning of productie marginale opbrengst (MO): opbrengst van een bijkomende eenheid inspanning of productie bijvoorbeeld: je beslist om je aan te sluiten bij een schaakclub (4u les per week) o o je begint als tiener en in je eerste studiejaar verbeter je enorm snel naarmate de tijd vordert kost het meer moeite om nog de verbeteren o daarbij komt ook nog dat je ouder wordt en die tijd ook in een job kunt steken de marginale kosten zullen uiteindelijk de marginale baten overstijgen MO en MK 2 Kost en opbrengst 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 5 10 15 20 Jaren studie MO I.III en I.IV MK Een model: de grens van productiemogelijkheden in de economische wetenschap maakt men vaak gebruik van modellen om bepaalde aspecten weer te geven, deze modellen zijn echter altijd een vereenvoudiging van de werkelijkheid bij het maken van modellen maken we vaak gebruik van de ceteris paribus aanname ! ceteris paribus: ‘al het overige gelijk blijvend’ De term wordt gebruikt om aan te duiden dat we bij de studie van het verband tussen een aantal economische grootheden aannemen dat alle overige verklarende factoren niet wijzigen ! perfecte informatie: een tweede begrip dat altijd terugkomt in modellen perfecte informatie is de aanname dat alle consumenten en producenten in een bepaalde markt perfecte kennis hebben van de prijs, het nut, de kwaliteit en de productiekost van een goed het doel van een economisch model is overigens niet om iets te voorspellen, maar om iets te vereenvoudigen en om er uit te leren ! PMG: een curve die de maximale productie van combinaties van twee goederen voorstelt bij stabiele productiefactoren en technologie ! Productiefactoren: de schaarse middelen die producten inzetten om tot een productie te komen Voorbeeld: een economie met maar twee producten, ananas en kokosnoot de PMG 14 12 ananassen 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 kokosnoten productiemogelijkhedengrens Alle productiesituaties op, onder of boven de PMG erop is pareto-efficiënt eronder is pareto-inefficiënt erboven is onbereikbaar (schaarste) Als we langs de PMG schuiven zien we bijvoorbeeld dat als men 13 ananassen produceert men daarnaast éen kokosnoot kan produceren. Indien men twee kokosnoten meer wilt produceren zal men slechts 10 ananassen meer kunnen produceren met de beschikbare productiefactoren. Weerspiegelt ook de opportuniteitskost ! Pareto-efficiëntie alle productiesituaties op de PMG zijn Pareto-efficiënt omdat men van geen enkel goed méér kan produceren zonder de productie van een ander goed in te perken ! pareto-inefficiënt: wanneer we met de gegeven productiefactoren en technologie meer kunt maken van een goed zonder een deel van de productie van het andere goed op te geven ONGELIJKMATIGE VERSCHUIVING VAN DE PMG stel: men vindt betere meststoffen voor de productie van kokosnoten, dan zal die productietak automatisch groeien en verschuift het PMG ongelijkmatige verschuiving 14 ananassen 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 kokosnoten oude PMG nieuwe PMG ECONOMISCHE GROEI: toename van de economische activiteit RECESSIE: tijdelijke afname van de economische activiteit (minstens twee kwartalen) GELIJKMATIGE VERSCHUIVING VAN DE PMG stel: men heeft meer beschikbare landbouwgrond voor zowel ananas als kokosnoot gelijkmatige verschuiving 16 14 ananassen 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 kokosnoten oude PMG I.V nieuwe PMG De economische kringloop Wie: François Quesnay Wanneer: 1758 Wat: Tableau économique = een model van een landbouweconomie in de vorm van een economische kringloop hierin wordt jaarlijkse productie geconsumeerd of wel geïnvesteerd in nieuwe akkers, landbouwtechnologie of jonge dieren centraal staat het evenwicht tussen de productie en het gebruik van deze productie (consumptie of investering) Hieronder zien we een kringloop met een zeer eenvoudige economie met enkel gezinnen en bedrijven: Kringloop - de gezinnen leveren productiefactoren aan de bedrijven: arbeid en kapitaal - De gezinnen ontvangen een vergoeding Economische agenten - Bedrijven - gezinnen Transacties - - Op de factormarkt o Kapitaalmarkt: gezinnen stellen indirect en direct kapitaal ter beschikking aandelen, leningen geven aan bedrijven, spaargelden op de bank zetten vergoeding in de vorm van intresten, bedrijfsobligaties of dividenden o Arbeidsmarkt : gezinnen stellen hun arbeid ter beschikking aan bedrijven vergoeding in de vorm van een loon voor consumptie of voor kapitaal op te bouwen (sparen) Goederen en dienstenmarkt = waar de mensen goederen kunnen kopen met het loon verkregen uit de arbeid - Twee pijltjes = er is altijd een reële stroom met bv goederen die gezinnen kopen op de markten met daartegenover de monetaire betaling in geldtermen Hieronder zien we een complexere versie van een economische kringloop met alleen geldstromen Nieuw: - - Nieuwe economische agenten: de overheid en de rest van de wereldeconomie o Overheid= heft belastingen op bedrijven en gezinnen maar geeft daarvoor in ruil publieke goederen, verder consumeert ze ook goederen en diensten en betaalt ze lonen en subsidies aan gezinnen en bedrijven o Rest van de economische wereld= import en export, leningen en investeringen o Verder kunnen ook de overheid en het buitenland interfereren via leningen of investeringen De reële stromen vallen weg maar bestaan in realiteit wel!! II Het individu in de economie II.I De klassieke school grondlegger: Adam Smith (1723-1790) “economische productie staat centraal om verhongerende bevolking te redden” hij legt de grondslag voor specifieke jobs met éen enkele taak met een hoge efficiëntie afstappen van ambacht iedereen streeft naar eigenbelang de consument wilt een product dat hem behaagt de producent wil de klant tevreden stellen en dus veel verdienen hierdoor werkt en groeit de economie uit zichzelf en komt de overheid nauwelijks tussenbeide LAISSEZ-FAIRE in zijn ‘Theory of Moral Sentiments’ schrijft Smith dat specialisatie minder voldoening geeft hoewel het economisch veel efficiënter is ! Wet van Say: ‘elk aanbod creërt zijn eigen vraag’ (verwoording van het kringloopschema) II.II De neo-klassieke school men gaat meer kijken naar de subjectieve waardering van het individu theorie van nut de vrije marktwerking mag niet worden verstoord (geen regels of beperkingen) uitzondering: marktfalen Arthur Pigou (1877-1955): een markt of de economie kan falen o bedrijf in chemische stoffen brengt de volksgezondheid in gevaar o machtig bedrijf krijgt controle over een bepaalde markt en maakt hier misbruik van in zulke gevallen van marktfalen moet de overheid WEL tussenkomen ! economische keuzes kunnen ook leiden tot marktfalen, we werken immers met imperfecte informatie, we kunnen de toekomst niet voorspellen o een auto kopen via een tweedehandssite koper weet bijna niets, verkoper weet alles de koper kan dus minder geneigd zijn om effectief de auto te kopen bijgevolg zal de verkoper zijn auto langer gebruiken om hem goedkoper te verkopen deze markt zal uiteindelijk alleen maar slechte auto’s aanbieden = MARKET FOR LEMONS de overheid moet hier dus tussenbeide komen met controlewetgeving waardoor de koper wordt gerustgesteld en dus meer zal willen betalen o levensverzekering aanschaffen een levensverzekeringsmaatschappij heeft weinig kosten vanwege laag sterftecijfer maar: enige klanten zijn mensen die verwachten snel te sterven kosten stijgen voor de maatschappij, die zijn prijzen dus moet verhogen gevolg: veel gezonde mensen willen geen levensverzekering meer = ADVERSE SELECTION overheid kan hier tussenbeide komen door een levensverzekering te verplichten o autoverzekering aanschaffen autoverzekeringsmaatschappij verkoopt enkel aan mensen die voorzichtig rijden reden: zo weinig mogelijk kosten voor de verzekeringsmaatschappij die mensen gaan echter gevaarlijker rijden omdat ze nu gedekt zijn het aantal ongevallen en de kosten stijgen, wat leidt tot verlies = MORAL HAZARD II.III De Marxistische school grondlegger: Karl Marx (1818-1883) de maatschappij is opgebouwd rond productietechnologie (technoreligie) ! belangrijk: kapitalisme is niet duurzaam; oplossing is een planeconomie PLANECONOMIE staatkundige economie waar productie en prijzen in handen zijn van de staat bijvoorbeeld: de Ford-fabriek volledige productie van ruwe materialen tot auto’s in eigen handen enorme kosten zware verliezen als het product niet wordt gekocht dus: Marx wilt een geplande economie (communisme) om productie en consumptie te regelen deze revolutie is doorgebroken in Rusland en China Marx onderschatte echter het aanpassingsvermogen van het kapitalisme ! onze welvaartsstaat is het resultaat van de reactie op de ideeën van Marx II.IV De Oostenrijkse school grondlegger: Friedrich Hayek (1899-1992) “de planeconomie en zijn landen zullen falen want technologie is onvoorspelbaar en je kunt het als staat niet zomaar afdwingen, het moet ontstaan in spontane marktwerking” onder invloed van de Oostenrijkse school voert het kapitalisme maatregelen in om de ontwikkeling van technologie te stimuleren o o o patentbescherming (zekerheid van rendement) samenwerking bedrijven en overheid investeringen in research & development ! Schumpeter: “in het kapitalisme is er continuë creatieve destructie” jobs gaan continu verloren, maar er ontstaan ook steeds nieuwe jobs (constante evolutie) hij maakt het onderscheid tussen II.V INCREMENTELE INNOVATIE: een verbetering van de bestaande producten RADICALE INNOVATIE: ontdekking van nieuwe, revolutionaire producten De Keyniaanse school grondlegger: John Maynard Keynes (1883-1946) hij zag het verband tussen VRAAG en AANBOD “crisis is het gevolg van een te lage consumptie” oplossing: investeren en consumeren door de overheid PROBLEEM: hoge publieke schuld Keynes wil daarom een optimistische communicatie van de overheid. Het individu handelt immers in functie van wat hij verwacht bijvoorbeeld: men verwacht een crisis mensen zullen minder consumere dit moet worden vermeden II.VI De institutionele school INSTITUTIE = organisatie met eigen regels die de samenleving ondersteunt de mens is het product van zijn omgeving = instituties DUS: betere instituties leiden tot een betere economie belangrijk voorbeeld: The New Deal in Amerika (1933-1935) o regering Roosevelt deed niks tijdens de depressie na de beurscrash in 1929 o hij kreeg uiteindelijk advies van de institutionele school o dit leidde tot de New Deal dat de werking van de economie heeft verbeterd o belangrijk doel: ondersteuning van de landbouwers streefdoel: verticale integratie binnen grote ondernemingen zelf zorgen voor ontginning en toevoer van grondstoffen (voorbeeld: Ford-fabriek) deze zelfstandigheid is een voordeel want de kosten van het zoeken naar een handelspartner (TRANSACTIEKOSTEN) lopen vaak hoog op II.VII De gedragseconomische school gaat uit van het feit dat iedereen een beperkte rationaliteit heeft voorbeeld: wie een nieuwe laptop koopt gaat niet wekenlang alle soorten laptops vergelijken maar zal op een halfuurtje wel een degelijke keuze gemaakt hebben dit is een MENTAL SHORTCUT: we nemen beslissingen die niet helemaal rationeel zijn voorbeelden studiekeuze maken op basis van andermans argumenten ‘verliesaversie’ (grote angst van economisch verlies die ertoe leidt dat men geen mogelijk winstvolle risico’s durft nemen) ‘availability heuristic’ (angst na een negatief fenomeen die afneemt met de tijd) deze twee fenomenen vormen samen RAMPENBLINDHEID II.VIII De school van het geluk kijken naar het verband tussen het algemeen geluk en het inkomen inkomen verhoogt iemand geluk tot op zekere hoogte België: boven de 25.000 euro per jaar draagt een hoger inkomen niet meer bij tot het geluk Verklaring: geluk komt voor uit arbeid dat voldoening geeft, uit een aangename werksfeer met vriendelijke collega’s, uit sterke verenigingen. we moeten de economie dus organiseren om geluk te maximaliseren te hoge verwachtingen van onszelf doen ons geluk dalen mensen kunnen niet collectief gelukkig zijn, iedereen wilt status (beter zijn dan anderen) II.IX De evolutionair-biologische school we herhalen bepaalde handelingen omdat ze ons gelukkig maken dat soort handelingen zijn genetisch geprogrammeerd door evolutie bijvoorbeeld: een jonge eekhoorn tijdens de herfstperiode zal hij eten beginnen verzamelen deze handeling maakt hem gelukkig en hij zal het dus spontaan doen bepaald door evolutie dit geldt ook voor mensen, meerbepaald voor onze verzameldrang vroeger had men de reflex veel vet eten als buffer voor een periode van honger nu leidt deze verzameldrang tot overgewicht we willen steeds meer, en ons geluk duurt steeds korter III Vraag en aanbod MARKT = groep kopers en verkopers van een bepaald goed of een dienst III.I kopers bepalen de vraag verkopers bepalen het aanbod De vraag gevraagde hoeveelheid = hoeveelheid van een goed die kopers willen en kunnen kope WET VAN DE VRAAG Deze wet bepaalt dat, ceteris paribus, de gevraagde hoeveelheid van een goed daalt indien de prijs van dit goed stijgt en omgekeerd De individuele vraag 4,5 4 3,5 prijs 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3 hoeveelheid vraagcurve 4 MARKTVRAAG de marktvraag verwijst naar de som van alle individuele vragen naar een bepaald goed of dienst grafisch: de horizontale optelsom van de individuele vraagcurves Marktvraag 6 5 prijs 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 hoeveelheid vraag A vraag B marktvraag een verandering van de gevraagde hoeveelheid kan worden veroorzaakt door een verandering in de prijs van het product waardoor de vraag zal verschuiven over de vraagrechte de vraagrechte kan echter zelf ook verschuiven onder invloed van meerdere factoren voorkeuren/preferenties grootste invloed op de vraag, mensen hun voorkeuren bepalen de markt prijzen van gerelateerde goederen o SUBSTITUTIEGOEDEREN een goed dat kan geconsumeerd worden in de plaats van een ander, substitutiegoederen zijn dus concurrenten de vraag naar een goed daalt als de prijs van het substituut daalt voorbeeld: bier en wijn o COMPLEMENTAIRE GOEDEREN een goed dat samen wordt geconsumeerd met een andere goed, complementaire goederen zijn geen concurrenten de vraag naar een goed daalt als de prijs van het complement stijgt voorbeeld: smartphones en apps inkomen o NORMAAL GOED een goed waarvan de vraag stijgt als het inkomen stijgt o INFERIEUR GOED een goed waarvan de vraag daalt als het inkomen stijgt aantal kopers als het aantal kopers in een markt stijgt, zal de vraag ook stijgen verwachtingen het koopgedrag en de vraag van mensen verandert onder invloed van hun verwachtingen voorbeeld: vraagcurve verschuift naar RECHTS dus de vraag STIJGT Verschuiving van de vraagcurve 10 9 8 7 prijs 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 hoeveelheid oude vraag III.II nieuwe vraag Het aanbod aangeboden hoeveelheid = hoeveelheid van een goed die de verkopers willen en kunnen verkopen WET VAN HET AANBOD Deze wet bepaalt dat, ceteris paribus, een stijging van de prijs zal leiden tot een stijging van het aanbod en omgekeerd Het individuele aanbod 4,5 4 3,5 prijs 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3 hoeveelheid aanbodcurve 4 MARKTAANBOD het marktaanbod verwijst naar de som van de individuele aanbodsfuncties in de markt grafisch: de horizontale optelsom van de individuele aanbodcurves marktaanbod 16 14 12 prijs 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 hoeveelheid aanbod A aanbod B marktaanbod een verandering van de aangeboden hoeveelheid kan veranderen door een wijziging van de prijs waardoor het aanbod verschuift over de aanbodcurve de aanbodrechte kan echter zelf ook verschuiven onder invloed van meerdere factoren prijzen van gerelateerde goederen o SUBSTITUTIEGOEDEREN een goed dat je met de beschikbare productiemiddelen zou kunnen produceren in plaats van een ander goed, substitutiegoederen zijn dus concurrenten het aanbod van een goed daalt als de prijs van een substituut stijgt voorbeeld: cocktails of bier in een café? o COMPLEMENTAIRE GOEDEREN een goed dat je goedkoper kunt produceren als je het samen produceert met een ander goed, complementaire goederen zijn geen concurrenten het aanbod van een goed daalt als de prijs van een complement daalt voorbeeld: melk en roomboter uit het afromen van melk prijzen van inputs indien de inputprijzen van de productie (marginale kosten) stijgen zal het aanbod dalen aantal verkopers als het aantal verkopers op de markt stijgt, zal het aanbod ook stijgen productiviteit als de productiviteit in een bepaalde sector toeneemt (door bijvoorbeeld automatisering) zullen de marginale kosten afnemen het het aanbod stijgen verwachtingen het aanbod kan stijgen als de verkopers anticiperen dat de prijs zal stijgen voorbeeld: aanbodrechte verschuift naar RECHTS dus het aanbod STIJGT Verschuiving van de aanbodrechte 18 16 14 prijs 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 hoeveelheid oude aanbod III.III nieuwe aanbod Marktevenwicht = situatie waar de vraag en het aanbod gelijk zijn en niemand de stimulans heeft iets te veranderen dit marktevenwicht wordt gekenmerkt door een evenwichtsprijs en een evenwichtshoeveelheid Marktevenwicht 10 9 8 7 prijs 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 hoeveelheid vraag aanbod het marktevenwicht wordt aangeduid door het snijpunt tussen de beide curves 5 VERANDERINGEN VAN HET MARKTEVENWICHT grafische analyse in drie stappen 1. leidt de economische wijziging tot een verschuiving van de vraag, het aanbod of beide? 2. in welke richting gebeurt de verschuiving? 3. we vinden een nieuw marktevenwicht op basis van de verschuiving(en) VOORBEELDEN Russische boycot van Europese peren 8 7 6 prijs 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 hoeveelheid oude vraag nieuwe vraag aanbod door de boycot zal de vraag naar peren in Europa dalen en leiden tot een nieuw marktevenwicht Opkomst Pokémon GO + Nokia die weer smartphones maakt 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 oude vraag 3 nieuwe vraag 4 5 oud aanbod 6 nieuw aanbod 7 door de opkomst van Pokémon GO zal de vraag naar smartphones stijgen terwijl het aanbod ook stijgt onder invloed van Nokia die weer instapt in de markt van de smartphones DE WET VAN DAVENANT-KING Een beperkte daling van de oogst van een landbouwproduct kan leiden tot scherpe prijsstijgingen en omgekeerd kan een goede oogst de prijzen van het product immens laten dalen. GRAFISCH Niet-prijsgevoelig 14 12 prijs 10 8 6 4 2 0 1 2 hoeveelheid vraag oud aanbod nieuw aanbod Op deze grafiek zien ze dat door een verschuiving van het aanbod in beperkte mate de prijs drastisch zakt. De vraag wijzigt echter nauwelijks, waardoor de omzet van de boer zakt. We hebben hier te maken met een niet-prijsgevoelige vraag, de wet van Davenant-King wordt toegepast. Prijsgevoelig 16 14 12 prijs 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 hoeveelheid vraag oud aanbod nieuw aanbod 6 Op deze grafiek zien we dat eenzelfde aanbodverschuiving leidt tot een minieme prijsdaling en een uiteindelijke grotere omzet dankzij het sterk toegenomen aanbod. Dit is een prijsgevoelige vraag, we kunnen de wet van Davenant-King niet toepassen. IV Elasticiteit IV.I Inleiding = een meeteenheid waarmee wordt aangegeven in welke mate een bepaalde variabele reageert op de wijziging van een andere variabele IV.II Prijselasticiteit van de vraag = de gevoeligheid van de vraag naar een goed voor prijswijzigingen van dit goed de prijselasticiteit zal worden beïnvloed door enkele factoren alternatieven als er voor een bepaald goed veel substituten beschikbaar zijn zal de vraag elastischer zijn en dus veel gevoeliger voor prijsveranderingen aard van de goederen basisgoederen hebben dikwijls een lagere elasticiteit, luxegoederen een hogere inkomen van de consument consumenten met een hoger inkomen zijn minder prijsgevoelig en hun vraag zal dus ook minder elastisch zijn dan consumenten met een lager inkomen tijdsbestek hoe langer de beschouwde periode, hoe groter de prijsgevoeligheid we kunnen de prijselasticiteit opdelen in bepaalde categorieën perfect onelastische vraag onelastische vraag uni-elastische vraag elastische vraag perfect elastische vraag verandering van de vraag is oneindig veel keer kleiner verandering van de vraag is kleiner dan die van de prijs beide veranderingen zijn gelijk verandering van de vraag is groter dan die van de prijs verandering van de vraag is oneindig veel keer groter prijselasticiteit is gelijk aan 0 prijselasticiteit ligt tussen 0 en -1 prijselasticiteit is gelijk aan -1 prijselasticiteit ligt tussen -1 en -∞ levensnoodzakelijke medicijnen primaire goederen prijselasticiteit is gelijk aan -∞ goedkoopste product tussen twee automaten verticale rechte sterk dalende rechte luxegoederen dalende rechte zwak dalende rechte horizontale rechte Prijselasticiteit op een rechte 5 prijs 4 3 2 1 0 1 2 3 4 hoeveelheid vraag het midden van de rechte duidt het uni-elastisch punt aan (prijselasticiteit gelijk aan -1) het gedeelte BOVEN dit punt is het ELASTISCH gedeelte het gedeelte ONDER dit punt is het INELASTISCH gedeelte PRIJSELASTICITEIT EN OMZET een prijsstijging in het INELASTISCH gedeelte leidt tot een TOENAME van opbrengsten een prijsstijging in het ELASTISCH gedeelte leidt tot een AFNAME van opbrengsten afname toename 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 0 1 2 3 4 1 vraag 2 3 4 vraag UITZONDERINGEN er is reeds vermeld dat de prijselasticiteit meestal negatief is (gevolg van de wet van de vraag) uitzonderlijk kan echter een positieve prijselasticiteit bereikt worden mogelijke verklaringen sommige goederen worden aantrekkelijker naarmate ze duurder worden (Veblen-goederen) voorbeelden: auto’s, merkkledij prijs kan worden geïnterpreteerd als een signaal van kwaliteit we kunnen te maken hebben met het Giffen-effect GIFFEN-EFFECT = de vraag naar een bepaald basisproduct stijgt bij een prijsstijging omdat het binnen het budget wordt gecombineerd met een luxeproduct voorbeeld o o o je hebt een vast mobiliteitsbudget dat je verdeeld onder bus- en taxiritten plots stijgen de busprijzen en blijft er vaak niet genoeg geld over voor je duurdere taxirit als gevolg daarvan zul je vaker de bus moeten nemen (hier een Giffen-goed) voorwaarden voor een Giffen-effect er zijn geen vervangende goederen met een vergelijkbare prijs voor het Giffen-goed de consument zal minder van het Giffen-goed consumeren als zijn inkomen stijgt het Giffen-goed moet genoeg doorwegen zodat een prijsstijging leidt tot daling v.d. koopkracht inkomen moet beperkt zijn, maar niet in die mate dat het luxegoed niet word geconsumeerd IV.III Prijselasticiteit van het aanbod = de gevoeligheid van het aanbod van een goed voor een prijswijziging van dit goed perfect onelastisch aanbod onelastisch aanbod uni-elastisch aanbod elastisch aanbod perfect elastisch aanbod verandering van het aanbod is oneindig veel keer kleiner verandering van het aanbod is kleiner dan die van de prijs beide veranderingen zijn gelijk verandering van het aanbod is groter dan die van de prijs verandering van het aanbod is oneindig veel keer groter prijselasticiteit is gelijk aan 0 prijselasticiteit ligt tussen 0 en 1 prijselasticiteit is gelijk aan 1 prijselasticiteit ligt tussen 1 en ∞ prijselasticiteit is gelijk aan ∞ seizoensgebonden landbouwproducten grondstoffen de meeste producten wereldaanbod van olie voor België verticale rechte sterk stijgende rechte zwak stijgende rechte horizontale rechte stijgende rechte de prijselasticiteit zal worden beïnvloed door enkele factoren structuur en verloop van kosten o productie kan verhoogd worden tegen beperkte kosten = aanbod minder elastisch o verhoging kost veel = aanbod veel elastischer flexibiliteit van producenten hoe snel kunnen producenten arbeid aantrekken en productie verhogen bij prijsstijging? o voor luxe- en hoogtechnologische goederen gaat dit meestal langzamer waardoor hun aanbodselasticiteit lager ligt o voor producenten die in massa produceren is dit meestal veel makkelijker waardoor hun elasticiteit hoger ligt de bestudeerde termijn hoe langer de beschouwde periode, hoe elastischer het aanbod Deel 2: Welvaart, handel en overheidsingrijpen V Welvaart V.I Welvaartseconomie op zoel gaan naar de grootst mogelijke welvaart in onze economie (=MARKTEVENWICHT) ! Adam Smith introduceert het idee van ‘the invisible hand’ het idee dat het nastreven van eigenbelang leidt tot maximale collectieve welvaart er zijn echter wel voorwaarden V.II perfect symmetrische informatie (iedereen heeft dezelfde informatie) geen marktmacht (geen monopoliebedrijven) geen effecten van het marktevenwicht op derden (bijvoorbeeld milieuvervuiling) Welvaart van de consument ! consumentensurplus = de welvaartswinst voor de consument door deelname aan de markt, het is de oppervlakte onder de vraagcurve en boven de prijs Consumentensurplus 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3 4 vraag indien het vierkant de effectief betaalde prijs is, geeft de driehoek het consumentensurplus weer INVLOED VAN DE PRIJS OP HET CS we nemen de vorige figuur en schetsen een situatie waar de prijs wordt verlaagd Consumentensurplus 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3 4 vraag we zien dat door een verlaging van de prijs de gekleurde oppervlakte duidelijk is vergroot o o o V.III de blauwe oppervlakte was het oude consumentensurplus de groene oppervlakte is het CS van kopers die nu wel de prijs willen betalen de grijze oppervlakte is bijkomend CS voor de oude consumenten Welvaart van de producent ! producentensurplus = de welvaartswinst van de producent door deelname aan de markt, het is de oppervlakte boven de curve en onder de prijs Producentensurplus 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3 aanbod 4 indien het vierkant de effectief betaalde prijs is, geeft de driehoek het producentensurplus weer INVLOED VAN DE PRIJS OP HET PS we nemen de vorige figuur en schetsen een situatie waar de prijs wordt verhoogd Producentensurplus 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3 4 aanbod V.IV Welvaart op de markt = de som van het CS en PS bij concurrentie en afwezigheid van externe factoren (marktevenwicht) Welvaart op de markt 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 vraag 4 aanbod welvaart op de markt = consumentensurplus + producentensurplus = (bereidheid tot betalen – prijs) + (prijs – marginale kost) = bereidheid tot betalen – marginale kost 5 de totale welvaart is bijgevolg de mate waarin de waarde voor de consument de kosten van de producent overtreft ! het marktevenwicht leidt tot een prijs en hoeveelheid die de totale welvaart maximaliseren dit noemt men MARKTEFFICIËNTIE = het marktevenwicht leidt tot de grootst mogelijke welvaart, elke andere prijs dan de marktprijs en elke andere hoeveelheid dan de markthoeveelheid leiden tot een daling van de welvaart vergeleken met de welvaart van het marktevenwicht drie inzichten omtrent het marktevenwicht de vrije markt wijst het aanbod toe aan consumenten die de goederen het meest op prijs stellen, zoals gemeten door hun bereidheid om te betalen de vrije markt wijst de vraag toe aan producenten die deze goederen tegen de laagste kost kunnen produceren de vrije markt produceert precies de hoeveelheid goederen die de som van het consumenten- en producentensurplus maximaliseert deze ‘laissez-faire’ techniek van de ‘invisible hand’ werkt echter alleen maar als er geen marktfaling is geen externe factoren geen marktmacht geen imperfecte informatie LET OP: een marktevenwicht wil niet noodzakelijk zeggen dat er een eerlijke verdeling van welvaart is VI Voordelen van samenwerking en internationale handel VI.I Evidente samenwerking niemand is volledig zelfvoorzienend omdat niemand alle middelen ertoe heeft VI.II Absolute en comparatieve voordelen stel: twee broers Louis en Peter met een reparatiewinkel voor fietsen en computers hun vaardigheden zijn als volgt tijd nodig om een computer te repareren tijd nodig om een fiets te repareren Louis 20 minuten 10 minuten Peter 30 minuten 20 minuten we kunnen zeggen dat Louis een absoluut voordeel heeft ten opzichte van Peter de vraag is nu, hoe zal de taakverdeling (allocatie) verlopen? hiervoor kijken we naar de opportuniteitskost van elke activiteit oppotruniteitskost van een computerreparatie opportuniteitskost van een fietsreparatie Louis 2 fietsreparaties ½ computerreparaties Peter 1 ½ fietsreparaties 2/3 computerreparaties we kunnen zeggen dat Peter een comparatief voordeel heeft t.o.v. Louis in computerreparaties daarom is het economisch voordeliger als Peter zich wijdt aan het repareren van computers terwijl Louis zich bezighoudt met het repareren van fietsen ! comparatief voordeel= een bedrijf, persoon of land kan een bepaald goed of bepaalde dienst goedkoper produceren dan een handelspartner in vergelijking met andere goederen of diensten het is gebaseerd op de opportuniteitskost van de ene activiteit uitgedrukt in een andere activiteit Volgens de economische theorie kunnen we de baten van specialisatie en samenwerking of handel maximaliseren indien iedereen zich specialiseert volgens zijn of haar comparatief voordeel VI.III Productiemogelijkheden en de baten van specialisatie stel: Paul en Lisa hebben een souvenirwinkel met haarspelden en sleutelhangers hun vaardigheden en opportuniteitskosten zijn als volgt productie per uur haarspelden sleutelhangers Paul 12 24 Lisa 24 12 Paul 2 sleutelhangers ½ haarspelden Lisa ½ sleutelhangers 2 haarspelden opportuniteitskost van 1 item we kunnen hun productiemogelijkheden weergeven als volgt Productiemogelijkheden 40 35 haarspelden 30 25 20 15 10 5 0 0 6 12 18 24 30 36 sleutelhangers Paul Lisa PMG max PMG min de blauwe + oranje lijn geven de verschillende productiemogelijkheden weer van Paul en Lisa de grijze lijn geeft de PMG weer als ze beide specialiseren in hun beste vaardigheid de gele lijn geeft de PMG weer als ze specialiseren in hun slechtste vaardigheid het groene vierkant geeft de productie weer als ze beide hun tijd verdelen over de producten specialisatie is dus niet altijd beter! mensen die zich gaan specialiseren in een activiteit waar ze net geen comparatief voordeel in hebben in het laatste geval ligt de productie namelijk hoger dan elk punt op de gele PMG VI.IV Handel tussen landen Importheffing= een belasting die wordt geheven op een buitenlands goed op het moment dat dit goed het importland binnenkomt Dumping= export die plaatsvindt tegen een prijs die beneden de kostprijs ligt. Dumping is een voorbeeld van oneerlijke concurrentie in de buitenlandse handel, WHO verbiedt dumping VI.V Importheffingen en welvaart Importheffingen om dumping tegen te gaan Vb: zonnepanelen uit Chinaa hoe zit het met de welvaartsgevolgen bij een importheffing? Economische welvaart 12 10 A prijs 8 6 F B C 4 G E H D 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 hoeveelheid binnenlandse vraag binnenlands aanbod binnenlandse prijs wereldprijs importprijs afgesloten markt (=autarkie) open markt zonder importtaks open markt met importtaks binnenlandse prijs wereldprijs importprijs consumentensurplus A consumentensurplus A+B+C+E+F+G+H consumentensurplus A+B+F producentensurplus B+C+D producentensurplus D producentensurplus D+C welvaart A+B+C+D welvaart A+B+C+D+E+F+G+H welvaart A+B+C+D+F+G G hoort ook bij de welvaart bij importprijs omdat dit het deel is dat de overheid verdient aan de taks E+H representeren het surplus dat ontstond na de vrijhandel maar voor de taks VI.VI Argumenten voor handelsbeperkingen onbeperkte handel heeft een sterke invloed op prijzen o als een groot land plots de grenzen opent kan de vraag enorm toenemen o dit leidt tot een sterke stijging van de grondstofprijzen o verder reageert de wereldprijs met een vertraging op de vraag wijziging o hierdoor zullen producten tegen een te lage prijs worden verkocht (verlies PC) beschermen van traditionele sectoren o als een land de grenzen opent komen lokale landbouwers onder druk te staan o de overheid kan tarieven heffen op ingevoerde internationale producten o dit is echter enorm prijzig voor de consument o o als alternatief kan de overheid de lokale boeren subsidieren subsidies kunnen echter ook leiden tot welvaartsverlies! beschermen van infant industries (=nieuwe technologiesectoren) o landen zien graag nieuwe technologiesectoren ontstaan o soms gaat men dan aan de hand van importtaksen de buitenlandse handel weren o op die manier kunnen de nieuwe sectoren uitgroeien tot ze groot genoeg zijn bescherming tegen sociale dumping o binnenlandse producenten vragen bescherming tegen buitenlandse werknemers o deze werknemers komen uit lageloonlanden en vormen oneerlijke concurrentie o overheid kan dan import heffen om binnenlandse tewerkstelling te beschermen VII Gevolgen van overheidsingrepen VII.I Inleiding de overheid kan op veel verschillende manieren ingrijpen= welvaartsverlies consumptiebelasting (BTW) subsidies importheffingen prijs en aanbod reguleren we hebben al eerder gezien dat een vrije marktwerking bij afwezigheid van marktfalen leidt tot een maximaal totaalsurplus (maximale welvaart) bijgevolg zullen overheidsingrepen dus leiden tot een daling van deze welvaart dit welvaartsverlies noemen we dead weight loss VII.II Indirecte belastingen en subsidies INDIRECTE BELASTING = een belasting waar geen directe band is tussen de economische agent die de belasting betaald en de belastende overheid voorbeelden zijn: accijnzen of BTW, subsidies bij BTW of accijnzen betaalt de consument bij zijn aankoop een extra deel voor de overheid, hij betaalt dus meer dan de producent ontvangt PC > PP bij subsidies betaalt de overheid een extra deel aan de producent bij een aankoop, de consument betaalt dus minder dan de producent ontvangt PC < PP Subsidie of belasting op de vraag= consument wordt belast of gesubsidieerd koper betaalt aan de overheid Voorbeeld: registratierechten van een huis, online shoppen en extra invoerkosten moeten betalen Subsidie of belasting op het aanbod= producent wordt belast of gesubsidieerd verkoper betaalt aan de overheid Accijnzen: in euro nadeel= tarieven moete elk jaar aangepast worden (door de inflatie) BTW: in procent GEVOLGEN VAN INDIRECTE BELASTINGEN Indirecte belasting 12 10 8 prijs A 6 B E H 4 C D F G I 2 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 hoeveelheid vraag aanbod aanbod na taks in deze onbelaste markt geldt een marktevenwicht van 5 euro voor 50 flesjes bier het consumentensurplus is ABCD en het producentensurplus is EFGHI stel dat de overheid een accijns invoert op alcohol die 2 euro per flesje bedraagt deze indirecte belasting zorgt voor een nieuw marktevenwicht met een nieuw aanbod (daalt met 2) de consument betaalt 6 euro waarvan 4 euro naar de producent gaat en 2 euro naar de staat beide ondervinden hier dus een nadeel! de consument betaalt 1 euro meer en de producent betaalt 1 euro minder hier is de last dus gelijk verdeeld het nieuwe consumentensurplus is het gedeelte onder de vraag en boven de prijs = A het nieuwe producentensurplus is het gedeelte boven het origineel aanbod en onder de prijs die de producent ontvangt = H + I de taks die de overheid ontvangt is B + C + E + F het welvaartsverlies of dead weight loss is D + G INDIRECTE BELASTINGEN EN PRIJSELASTICITEIT bij een meer elastische vraag (horizontalere rechte) zal o de last niet meer gelijk verdeeld zijn (hogere kost voor de producent) o het totale welvaartsverlies groter zijn bij een minder elastische vraag (verticalere rechte) zal o de kost voor de consumenten hoger zijn o het totale welvaartsverlies minder groot zijn bijzondere gevallen: de indirecte belasting op de perfect elastische en perfect onelastische vraag Perfect elastische vraag 9 8 7 prijs 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 hoeveelheid vraag aanbod aanbod na taks de producent draagt de volledige last, de consument betaalt nog steeds dezelfde prijs Perfect onelastische vraag 7 6 prijs 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 hoeveelheid vraag aanbod aanbod na taks de consument draagt de volledige last, de producent blijft zijn originele prijs ontvangen INDIRECTE BELASTING OP DE VRAAG tot nu toe hebben we alleen gekeken naar de belasting op het aanbod stel dat de overheid een indirecte belasting heft op de vraag A B C D E Indirecte belasting op de vraag 12 10 8 6 4 2 0 0 1 2 3 4 vraag 5 6 vraag na taks 7 8 9 10 aanbod door de indirecte belasting van 2 euro op de vraag zal de curve zakken met 2 gevolg: een nieuw marktevenwicht met een identieke situatie als de markt waar men 2 euro belastte op het aanbod (zie twee pagina’s terug) A + B = consumentensurplus I = producentensurplus C + D + F + G = taks voor de overheid E + H = welvaartsverlies CONCLUSIE veel maakt het niet uit of men een belasting heft op het aanbod of op de vraag, het resultaat is in alle gevallen hetzelfde ! men kan wel argumenteren dat het beter is om te kiezen voor het aanbod, omdat het belasten van de vraag administratief veel moeilijker is gegeven het aantal consumenten LEIDEN HOGERE BELASTINGEN TOT HOGERE ONTVANGSTEN? het welvaartsverlies is afhankelijk van het aantal transacties dat verdwijnt door de invoering van de belasting, dat op zijn beurt afhangt van de omvang van de belasting Ontvangsten bij verschillende belastingtarieven 9 8 7 prijs 6 5 4 3 2 1 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 hoeveelheid vraag aanbod gele oppervlakte: belasting van 1 euro (aflezen op de prijsas) o transacties op de vraagcurve van 40 tot 50 gaan verloren o totale opbrengst van 40 euro (1x40) groene oppervlakte: belasting van 2 euro o transacties op de vraagcurve van 30 tot 50 gaan verloren o totale opbrengst van 60 euro blauwe oppervlakte: belasting van 4 euro o transacties op de vraagcurve van 10 tot 50 gaan verloren o totale opbrengst van 40 euro CONCLUSIE hogere belastingen leiden tot een hogere opbrengst tot op een bepaald punt als men daarna de belastingen nog optrekt, zullen teveel transacties verloren gaan en de totale opbrengst zal dus weer dalen LAFFERCURVE deze gegevens kunnen we weergeven in een parabolische Laffercurve (zie pagina 194 in boek) het hoogste punt op de parabool is het optimale belastingtarief (in dit geval = 2,5 euro) SUBSIDIES de essentie is dat de consument een lagere prijs betaalt dan de marginale kosten van de producent we bekijken een subsidie op het aanbod Subsidie van 2 euro op het aanbod 12 10 prijs 8 A 6 C B D 4 G E F J H I 2 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 hoeveelheid vraag aanbod aanbod na subsidie zonder subsidies heeft deze markt een evenwichtsprijs van 5 euro voor 50 eenheden het consumentensurplus bedraagt AB en het producentensurplus DH na de subsidie op het aanbod zal de opbrengst voor de producent stijgen waardoor het aanbod stijgt en een nieuw marktevenwicht ontstaat het nieuwe consumentensurplus is het gedeelte onder de vraag en boven de prijs = ABDEF het nieuwe PS is het gedeelte boven het oude aanbod en onder de ontvangen prijs = BCDH hun welvaart is dus gestegen met BCDEF MAAR: de overheid heeft gesubsidieerd ter waarde van BCDEFG G is hier het gedeelte dat de overheid ‘teveel’ heeft gesubsidieerd, het is namelijk niet omgezet in consumenten- of producentensurplus bijgevolg is dit het welvaartsverlies VII.III Prijsinterventie = optreden van de overheid door het opleggen van een maximum- of minimumprijs het gevolg is in alle gevallen een welvaartsverlies 100 Prijsplafond van 4 euro 12 10 prijs 8 6 4 2 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 hoeveelheid vraag aanbod maximumprijs in deze markt is er een marktevenwicht met een prijs van 5 euro voor 50 eenheden de overheid legt echter een maximumprijs van 4 euro op het aanbod van de producenten daalt naar 40 terwijl de vraag stijgt naar 60 er ontstaat een onevenwicht, consumenten hebben dus een vraagoverschot (groene pijl) dit vraagoverschot zal de overheid dus zelf moeten oplossen Welvaart bij een prijsplafond 3,5 3 2,5 A 2 D 1,5 B 1 C E 0,5 F 0 1 2 vraag 3 aanbod 4 maximumprijs de overheid kan zelf CDF spenderen om genoeg producten aan te bieden maar zal enkel F recuperen CS = ABC / PS = E / MK overheid = CDF / opbrengst overheid = F / welvaartsverlies = D een alternatief is dat de overheid de producent subsidieert met CD met gelijke welvaartsgevolgen MINIMUMPRIJS we hebben nu gekeken naar een markt met een maximumprijs, maar wat zijn de gevolgen voor de marktspelers met een minimumprijs? Prijsbodem 12 10 prijs 8 6 4 2 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 hoeveelheid vraag aanbod minimumprijs door het opleggen van een minimumprijs in deze evenwichtsmarkt zakt de vraag naar 40 terwijl het aanbod stijgt naar 60, er is dus een aanbodsoverschot (groene pijl) producenten komen in de problemen Welvaart bij een prijsbodem 3,5 3 prijs 2,5 A 2 B 1,5 F 1 D C G E I H 0,5 0 1 2 3 4 hoeveelheid vraag aanbod minimumprijs de overheid kan het aanbodsoverschot opkopen voor de prijs CDEGHI CS = A / PS = BCDFG / MK overheid = CDEGHI / opbrengst overheid = GHI / welvaartsverlies = CE ! de opbrengst van de overheid is optioneel, dit geldt enkel als de overheid de opgekochte producten kan doorverkopen op de wereldmarkt tegen de evenwichtsprijs, indien dit niet lukt moet men de producten vernietigen en is het totale welvaartsverlies = CEGHI VII.IV Quota een quotum werkt volgens hetzelfde principe als een prijsinterventie behalve dat men hier een maximum toekent aan de HOEVEELHEID, en niet de prijs Quotum 12 10 prijs 8 A 6 B D 4 C E F 2 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 hoeveelheid vraag aanbod quotum als de overheid op dit marktevenwicht een quotum invoerd op 40 eenheden, ligt de prijs die de consument wilt betalen (6 euro) hoger dan de prijs die de producent wilt ontvangen (4 euro) dit geeft consumenten en producenten de kans om te onderhandelen over een nieuwe prijs indien men tot een evenwichtsprijs van 5 euro komt zal het consumentensurplus gelijk zijn aan AB het producentensurplus gelijk zijn aan DF CE is in elke mogelijke situatie het welvaartsverlies omdat het quotum verbied dat er meer dan 40 wordt geproduceerd ! merk op dat de totale welvaart niet afhankelijk is van de afgesproken prijs dit beïnvloedt enkel de verdeling van die welvaart Deel 4: De producent X Basisbegrippen productie X.I Productie en productiefactoren PRODUCTIE = de activiteit waarbij productiefactoren en intermediaire goederen worden ingezet om via een transformatieproces andere economische goederen voort te brengen productiefactoren = schaarse middelen die de producent inzet om tot productie te komen intermediaire goederen = goederen/diensten die een verdere verwerking vergen grondstoffen, hulpstoffen,.. uit een voorgaande productiefase die ingezet worden om via verdere productie verwerkt te worden economische goederen = materiële zaken/immateriële prestaties ontstaan uit de inzet van productiefactoren er zijn 3 soorten productiefactoren 1. ARBEID (L) dit omvat arbeidsprestaties van intellectuele en fysieke aard 2. NATUUR (N) dit omvat de natuurlijke rijkdommen zoals de vruchtbare bodem, grondstoffen, water,.. 3. KAPITAAL (K) betreft de voorraad kapitaalgoederen zoals machines, gebouwen, netwerken,.. kapitaal wordt een afgeleide productiefactor genoemd (tegenover de twee primaire) omdat het niet direct in aanmerking komt voor consumptie om aan de behoeften van de consument te voldoen het probleem met deze productiefactoren is de meetbaarheid X.II Het productieproces de meest klassieke voorstelling van het productieproces is de combinatie van arbeid en kapitaal om grondstoffen te ontginnen en dan te verwerken tot economische goederen consumptiegoederen = goederen/diensten die invulling geven aan de behoeften van de consument kapitaalgoederen = goederen die worden ingezet voor de productie van consumptiegoederen, ze zijn een deel van de investeringen investeringen = verhogingen van de hoeveelheid reële kapitaalgoederen PRODUCTIEFACTOREN PRIMAIRE PRODUCTIEFACTOREN ARBEID AFGELEIDE PRODUCTIEFACTOREN NATUUR KAPITAAL PRODUCTIE (BEDRIJVEN) ECONOMISCHE GOEDEREN INTERMEDIARE GOEDEREN (BEDRIJVEN) X.III CONSUMPTIEGOEDEREN (GEZINNEN) INVESTERINGEN (BEDRIJVEN) De productiefunctie het resultaat van het productieproces (de output) is afhankelijk van de kwaliteit en de kwantiteit van de verschillende productiefactoren (inputs) de relatie tussen de input en output wordt weergegeven door de productiefunctie Productiefunctie= weergave van de technische relatie tussen de hoeveelheid productiefactoren en de maximale output die met inzet van die productiefactoren gerealiseerd kan worden bij het opstellen van deze functie gaan we uit van enkele assumpties we bekijken de productie van een producent van slechts éen goed we gaan uit van een kostenminimalisatie, de producent werkt zo goedkoop mogelijk we beschouwen arbeid en kapitaal als enige productiefactoren we gaan ervan uit dat de prijs voor arbeid en kapitaal vast is wiskundige voorstelling van de productiefunctie: Q = f (L, K) o o o Q = de output uitgedrukt in aantallen (eenheden, gewicht, volume) L = de hoeveelheid ingezette eenheden arbeid (uren, dagen, aantal werknemers) K = de hoeveelheid ingezette eenheden kapitaal (grondoppervlakte, werkuren machine) verder maken we ook nog een onderscheid tussen korte termijn en lange termijn o korte termijn o = op korte termijn is K constant en kan de productie enkel veranderen door L lange termijn = op lange termijn kan de producent zowel K als L optimaal aanpassen Productiefunctie 450 400 hoeveelheid Q 350 300 250 200 150 100 50 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 arbeid L productiefunctie dit is een productiefunctie op korte termijn, wat betekent dat enkel de hoeveelheid arbeid L de productie Q kan beïnvloeden normaal gezien neemt de productie toe samen met de hoeveelheid arbeid, maar we kunnen zien dat die stijging steeds trager verloopt, tot de functie zelfs opnieuw begint te zakken het aantal eenheden arbeid wordt op dat moment zo groot dat er ernstige organisatie- en plaatsproblemen ontstaan X.IV Productiviteit De verhouding tussen de output en de daartoe ingezette hoeveelheid productiefactoren binnen een bepaalde periode wordt uitgedrukt door het begrip productiviteit we maken een onderscheid tussen gemiddelde en marginale productiviteit A) GEMIDDELDE PRODUCTIVITEIT = de verhouding van de gerealiseerde productie ten opzichte van de inzet van de productiefactoren die tot deze productie hebben geleid ! aangezien de verkoopwaarde van de afgewerkte producten ook de waarde van elders geproduceerde inputs bevat wordt in de gerealiseerde productie enkel de toegevoegde waarde opgenomen ONAFGEWERKTE PRODUCTEN HALFAFGEWERKTE PRODUCTEN AFGEWERKTE PRODUCTEN toegevoegde waarde 300 wanneer we de gezamenlijke factorcombinatie arbeid L én kapitaal K beschouwen, spreken we van de globale gemiddelde productiviteit het is echter moeilijk om beide productiefactoren erbij te betrekken dus daarom wordt vaker gebruik gemaakt van de partiële productiviteitsmeting de gemiddelde arbeidsproductiviteit (GPL) is de verhouding van de totale hoeveelheid gerealiseerde productie Q tot de hoeveelheid ingezette arbeid L dus GPL = Q/L de gemiddelde kapitaalproductiviteit (GPK) is de verhouding van de totale hoeveelheid gerealiseerde productie Q tot de hoeveelheid ingezet kapitaal K dus GPK = Q/K B) MARGINALE PRODUCTIVITEIT = de verhouding tussen de verandering van de productie en een wijziging van de inzet van productiefactoren die de verandering in de productie heeft veroorzaakt we werken opnieuw met partiële productiviteitsmeting de marginale arbeidsproductiviteit (MPL) is de verhouding van de verandering van de productie ∆Q als gevolg van een verandering van de hoeveelheid ingezette arbeid ∆L dus MPL = ∆Q/∆L de marginale kapitaalsproductiviteit (MPK) is de verhouding van de verandering van de productie ∆Q als gevolg van een verandering van de hoeveelheid ingezet kapitaal ∆K dus MPK = ∆Q/∆K WET VAN DE TOE- EN AFNEMENDE PRODUCTIVITEIT we zagen reeds bij de productiefunctie dat als men bijkomende eenheden van een productiefactor toevoegt de productie in eerste instantie zal stijgen, maar deze stijging zal steeds trager verlopen en uiteindelijk zelfs beginnen dalen (en zelfs negatief worden) deze evolutie is gekend als de wet op de toe- en afnemende marginale arbeidsproductiviteit GPmax GP=MP Q stijgt progressief MP stijgt Q stijgt degressief MP daalt XII Productiekosten = de in geld uitgedrukte waarde van de voor een activiteit noodzakelijke inzet aan productiefactoren en van de voor die activiteit aangeschafte hulpgoederen, half afgewerkte goederen en grondstoffen kosten = productiefactoren + hulpgoederen + half afgewerkte goederen + grondstoffen XII.I Vaste, variabele en totale kosten kosten kunnen we onderscheiden in vaste en variabele kosten VASTE KOSTEN (CK) deze kosten zijn niet afhankelijk van het productievolume, maar kunnen wel wijzigen ze moeten dus altijd gedragen worden (horizontale rechte) voorbeeld: onderhoud van het gebouw VARIABELE KOSTEN (VK) deze kosten variëren wel in functie van de geproduceerde hoeveelheid voorbeeld: grondstoffen, energie de som van de vaste en de variabele kosten noemen we de totale kosten (TK) Verloop van de kosten 12 CK - VK - TK 10 8 6 4 2 0 0 1 2 3 4 5 hoeveelheid vaste kost XII.II variabele kost totale kost Gemiddelde kosten de gemiddelde kosten zijn de kosten per eenheid output dus GTK = TK / Q verder zijn er ook nog de gemiddelde vaste kosten (GCK) en de gemiddelde variabele kosten (GVK) GCK = CK/Q en GVK = VK/Q Verloop van de gemiddelde kosten 12 GCK - GVK - GTK 10 8 6 4 2 0 0 1 2 3 4 5 hoeveelheid GCK GVK GTK het verloop van een GCK-curve is per definitie dalend hoe meer er word geproduceerd, over hoe meer eenheden de vaste kosten worden gespreid de GVK-curve vertoont een U-vormig verloop dit is het gevolg van een VK-curve die eerst degressief stijgt en daarna progressief vertaald naar de GVK-curve betekent dit een daling in eerste instantie, daarna een stijging dit noemen we de wet van de dalende meeropbrengsten de GTK-curve is qua vorm gelijkaardig aan de GVK-curve, meestal dus ook U-vormig in het dieptepunt van de GVK (grijze vierkant) wordt de toename van GVK perfect gecompenseerd door de afname van GCK XII.III Marginale kosten = de wijzigingen van de totale kosten om éen bijkomende eenheid te produceren op de volgende pagina geven we de marginale kosten weer samen met de gemiddelde kosten en maken we een vergelijking met de gewone kosten Gemiddelde en marginale kosten 12 MK - GVK - GTK 10 8 6 4 2 0 0 1 2 3 4 5 4 5 hoeveelheid MK GVK GTK Gewone kosten 12 CK - VK - TK 10 8 6 4 2 0 0 1 2 3 hoeveelheid vaste kost variabele kost totale kost als we de grafieken vergelijken kunnen we bepaalde dingen vaststellen alle verlopen op de bovenste grafiek zijn U-vormig MK begint te stijgen op het moment dat VK en TK progressief beginnen stijgen MK snijdt GTK en GVK in hun laagste punt XII.IV Kostenverloop op lange termijn op korte termijn wordt een bedrijf geconfronteerd met vaste en variabele productiefactoren in principe geldt dat arbeid = variabele productiefactor kapitaal = vaste productiefactor echter, op lange termijn kan een bedrijf van zijn vaste kosten ook variabele kosten maken waardoor de schaal of dimensie van zijn bedrijf er heel anders gaat uitzien GTK op korte en lange termijn 10 9 8 7 GTK 6 5 4 3 2 kleine producent positieve schaaleffecten grote producent negatieve schaaleffecten gemiddelde producent constante schaaleffecten 1 0 1 2 3 4 5 hoeveelheid GTK(kt) GTK(lt) deze grafiek toont het verschil tussen GTK-curves op korte en lange termijn op korte termijn kan een bedrijf niet kiezen maar moet het werken met de kortetermijncurve die het op dat moment heeft als gevolg van keuzes uit het verleden op lange termijn kan een bedrijf kiezen welke kortetermijncurve het gebruikt en uiteindelijk zijn capaciteit optimaliseren en tegen een lagere GTK produceren XII.V Schaaleffecten hoe reageert de productie op een schaalvergroting? stel: we verhogen alle productiefactoren met 50% drie mogelijke resultaten 1. toenemende schaaleffecten (productiviteit stijgt) de productie neemt meer dan evenredig toe en stijgt dus met meer dan 50% dit is meestal het gevolg van kapitaalgoederen die niet optimaal werden gebruikt 2. constante schaaleffecten (productiviteit blijft hetzelfde) in dit geval stijgt de productie evenredig met de schaalvergroting dit is echter de uitzondering 3. negatieve schaaleffecten (productiviteit daalt) de productie neemt minder dan evenredig toe en stijgt dus met minder dan 50% dit is meestal te wijten aan problemen met de organisatie en coördinatie we kunnen deze schaaleffecten linken aan de GVK op lange termijn (zie vorige pagina) wanneer bij toenemende productie de GVK daalt hebben we te maken met toenemende schaaleffecten, het wordt gemiddeld goedkoper om te produceren de GVK constant blijft hebben we te maken met constante schaaleffecten de GVK stijgt hebben we te maken met afnemende schaaleffecten, het wordt gemiddeld duurder om te produceren Deel 5: Marktvormen INLEIDING volgende hoofdstukken: bekijken van de beslissingen van producenten waarbij we ervan uitgaan dat ze allemaal streven naar WINSTMAXIMALISATIE = verschil tussen totale opbrengsten en totale kosten (inclusief opportuniteitskosten) zo klein mogelijk maken en de economische winst maximaliseren hiervoor zullen we verschillende marktvormen beschouwen zoals de perfecte concurrentie, de monopoliesituatie, het oligopolie,.. elk van deze markten heeft zijn eigen kenmerken rond MARKTAANDEEL en MARKTMACHT marktaandeel = het percentage van de totale verhandelde markthoeveelheid dat een individu bezit marktmacht = een individu heeft marktmacht als hij zijn prijs kan verhogen zonder zijn marktaandeel volledig te verliezen aan concurrenten XIII Perfecte concurrentie XIII.I Eigenschappen de markt heeft weinig kopers en verkopers de verkopers verkopen een identiek product iedereen kan in of uit de markt stappen, er zijn geen toe- of uitredingsbarrières bestaande bedrijven zijn niet bevooroordeeld ten opzichte van nieuwe toetreders alle informatie is beschikbaar voor iedereen in de markt een individueel kan de prijs niet beïnvloeden, het is een prijsnemer XIII.II Opbrengsten, winstmaximalisatie en de aanbodcurve van de producent de producenten in deze markt zullen zich gedragen naar hun doel om hun economische winst te maximaliseren zoals reeds vermeld worden in de economische winst de opportuniteitskosten meegerekend in de totale kosten, dit is echter niet het geval voor de boekhoudkundige winst BOEKHOUDER INKOMSTEN boekhoudkundige winst ECONOOM economische winst (winst die wij kennen) impliciete kosten (opportuniteitskosten) expliciete kosten expliciete kosten we nemen als voorbeeld een graanboer die samen met honderdduizenden andere boeren graan verkoopt op de markt aan 50 euro per ton graan zij zijn allen prijsnemers, als iemand meer zou vragen voor zijn graan zou hij niets verdienen de vraag voor het graan is bovendien ook perfect elastisch, de graanboer kan elke gewenste hoeveelheid verkopen tegen de marktprijs de totale opbrengsten (TO) veranderen proportioneel met de marktprijs P en de enige beslissende factor in de winst is de verkochte hoeveelheid Q aangezien TO = P x Q naar analogie met de kosten kunnen we ook gemiddelde en marginale opbrengsten definiëren gemiddelde opbrengst (GO) is de opbrengst per verkochte eenheid van het product GO = TO / Q = (P x Q) / Q =P de gemiddelde opbrengst is dus gelijk aan de marktprijs marginale opbrengst (MO) is de toename van de totale opbrengst door éen extra eenheid te produceren en te verkopen MO = ∆TO / ∆Q aangezien onze graanboer een prijsnemer is zal hij elke bijkomende ton graan moeten verkopen aan de marktprijs (50 euro) bij perfecte concurrentie is de MO daarom gelijk aan de marktprijs prijs Vraag, aanbod en marktprijs bij perfecte concurrentie 6 5 4 3 2 1 0 bij perfecte concurrentie wordt de marktprijs bepaald door de vraag en het aanbod 1 2 3 4 5 hoeveelheid vraag aanbod MO MO bij perfecte concurrentie 6 5 4 3 2 1 0 de marktprijs is tevens gelijk aan de marginale opbrengst 1 2 3 4 5 hoeveelheid MO Kolom1 TO bij perfecte concurrentie 5 de totale opbrengst evolueert proportioneel met de prijs dus krijgen we een stijgende rechte voor TO TO 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 hoeveelheid TO Reeks 2 de graanboer zal dus zijn outputvolume zo regelen dat zijn winst wordt gemaximaliseerd zolang de opbrengst van een bijkomende eenheid (MO) groter is dan de additionele kost van deze eenheid (MK) is het zinvol om de output te vergroten dit zien we duidelijk in de volgende grafiek MO, MK en de optimale hoeveelheid bij perfecte concurrentie 6 5 MO - MK - P 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 hoeveelheid MO MK zolang de MK-curve onder de MO/prijscurve ligt is het zinvol om te blijven produceren wanneer echter de geproduceerde hoeveelheid het grijze punt voorbijgaat wordt er verlies gemaakt de optimale output voor onze graanboer is dus het snijpunt van de MO en de MK VERLIES tot nu toe zijn we steeds op zoek gegaan naar de winstmaximaliserende hoeveelheid, maar de winst bij deze hoeveelheid was altijd positief wat indien deze winst negatief is? moet de onderneming dan meteen de markt verlaten? dit hangt af van of de onderneming het verlies tijdelijk of permanent inschat volgende verliessituaties zijn mogelijk verlies bij tijdelijke sluiting er zijn tijdelijk geen opbrengsten voor de onderneming en er wordt niks geproduceerd de enige kosten zijn dus de vaste kosten verlies bij productie als er verlies is terwijl de onderneming blijft produceren is het verlies gelijk aan TO – (CK + TVK) om te beslissen of een onderneming al dan niet tijdelijk moet sluiten moet men de kosten analyseren aangezien de vaste kost sowieso verloren is mag ze de beslissing niet beïnvloeden indien de prijs hoger ligt dan de GVK zal een onderneming beslissen om te blijven produceren omdat de vaste kost in elk geval gedekt wordt als de marktprijs echter onder de GVK kost ligt en de vaste kosten niet meer betaald kunnen worden zal de onderneming overgaan tot een tijdelijke sluiting MK - GVK - GTK Aanbod producent 6 6 4 4 2 2 0 0 1 2 MK 3 GVK 4 1 2 GTK 3 4 MK op de linkergrafiek zijn deze kosten weergegeven; vanaf het groene punt, waar de MK en de GVK elkaar snijden, zal de onderneming blijven produceren dit vertaalt zich in de aanbodcurve van de individuele producent (rechts) XIII.III De marktuitkomst op korte termijn de marktuitkomst wordt zoals altijd bepaald door de confrontatie van vraag en aanbod als we analyseren op korte termijn beschouwen we het aantal producenten als vast geen toe- en uittreding op de markt deze producenten hebben hun vaste kost gemaakt en kunnen die niet recupereren op korte termijn (het is een sunk cost) afhankelijk van de marktvraag zijn er drie types evenwichtsuitkomsten op korte termijn 1. MARKTEVENWICHT OP KORTE TERMIJN IN GOEDE TIJDEN Vraag en aanbod op de markt 6 5 prijs 4 3 2 1 0 1 2 3 hoeveelheid vraag aanbod 4 De individuele producent 6 MK - MO - GVK - GTK 5 4 WINST 3 2 1 0 1 2 3 4 hoeveelheid MK GVK GTK MO op de eerste grafiek zien we het marktevenwicht, met het aanbod dat we eerder al hadden berekend op de tweede grafiek zien we kosten en opbrengsten van de individuele producent aangezien we in goede tijden leven en de prijs dus hoger ligt dan de GTK voor de producent is de rechthoek onder de prijsrechte de winst voor onze producent 2. MARKTEVENWICHT OP KORTE TERMIJN IN SLECHTE TIJDEN Vraag en aanbod op de markt 6 5 prijs 4 3 2 1 0 1 2 3 hoeveelheid vraag aanbod 4 De individuele producent 6 MK - MO - GVK - GTK 5 4 3 VERLIES 2 1 0 1 2 3 4 hoeveelheid MK GVK GTK MO in dit geval ligt de marktvraag een stuk lager dit resulteert in een marktprijs die onder de GTK ligt waardoor de producent verlies zal maken maar wel zal blijven produceren omdat de prijs nog boven de GVK ligt 3. MARKTEVENWICHT OP KORTE TERMIJN IN NORMALE TIJDEN Vraag en aanbod op de markt 6 5 prijs 4 3 2 1 0 1 2 3 hoeveelheid vraag aanbod 4 De individuele producent 6 MK - MO - GVK - GTK 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 hoeveelheid MK GVK GTK MO hier zien we dat de marktvraag tussen de twee vorige vraagcurves ligt het gevolg is een situatie waar de marktprijs precies gelijk is aan de GTK met een economische nulwinst voor de producent XIII.IV De marktuitkomst op lange termijn grote verschil met korte termijn het aantal producenten is niet langer vast aantal, er is uit- en toetreding op de markt dit leidt ertoe dat de vaste kosten niet langer een ‘sunk cost’ zijn, want er kunnen gebouwen worden verkocht of huurcontracten worden opgezegd de beslissing tot uit- of toetreding op de markt wordt genomen onder invloed van bepaalde economische prikkels of incentives als er bijvoorbeeld op een bepaalde markt veel winst wordt gemaakt zullen meer producenten toetreden tot die markt waardoor het aanbod stijgt en de prijs daalt, er is op deze markt een incentive tot toetreding een markt waar er een incentive tot toe- of uittreding is zal uiteindelijk altijd evolueren naar een markt waar er economische nulwinst heerst en waar dus alle incentives zijn verdwenen economische winst = (P – GTK) x Q er heerst dus economische nulwinst als de prijs gelijk is aan de gemiddelde totale kost Individuele producent Marktaanbod lange termijn 6 6 4 4 2 2 0 0 1 2 3 MK 4 1 GTK 2 3 4 MO op de linkse grafiek zien we dat de prijs gelijk is aan de marginale kost (winstmaximalisatie) en dat de prijs bijkomend ook gelijk is aan de GTK, wat leidt tot economische nulwinst op de rechtergrafiek zien we het marktaanbod, dat tevens gelijk is aan MO, GO en de prijs dit aanbod loopt horizontaal omdat elke prijs boven of onder dit aanbod leidt tot toe- of uittreding waardoor de prijs opnieuw stabiliseert MARKTREACTIE OP WIJZIGINGEN IN DE VRAAG A) korte termijn Vraag en aanbod 6 5 4 3 2 1 0 1 2 vraag aanbod 3 prijs 4 nieuwe vraag hierdoor zullen de producenten hun productie uitbreiden tot hun MK (aanbod) gelijk zijn aan de prijs, wat leidt tot economische winst voor de producenten MK, GTK en de prijs 6 5 4 3 2 1 0 1 2 MK GTK 3 prijs op korte termijn blijft het aantal producenten gelijk en zal een stijging van de vraag een druk uitoefenen op de prijs 4 nieuwe prijs B) lange termijn Vraag en aanbod 6 5 4 3 2 1 0 1 vraag 2 aanbod 3 4 prijs NV NA MK , GTK en de prijs op lange termijn echter zullen nieuwe producenten tot deze markt toetreden waardoor het aanbod stijgt en we weer naar het oude prijsevenwicht evolueren er is bijgevolg ook geen economische winst meer voor de producenten 6 5 4 3 2 1 0 1 2 MK 3 GTK 4 prijs XIII.V Is perfecte concurrentie efficiënt? een efficiënte uitkomst is een economische uitkomst waarbij de schaarse middelen optimaal worden ingezet maximale welvaart gecreëerd wordt marginale kosten en opbrengsten aan elkaar gelijk zijn totale surplus wordt gemaximaliseerd perfecte concurrentie voldoet hieraan en is dus efficiënt de aanbodcurve van de producent wordt afgeleid als zijn MK-curve het marktaanbod wordt gevormd door de som van alle aanbodcurves bijgevolg is het marktaanbod de som van alle MK-curves de marktvraag weerspiegelt de preferenties van de consument specifiek: het marginaal nut dat de consument geeft aan een extra eenheid consumptie aangezien de marktvraag en -aanbod aan elkaar gelijk zijn bij de evenwichtsprijs zorgt deze prijs er ook voor dat de marginale kost en het marginaal nut aan elkaar gelijk zijn XIV Monopolie vele markten beantwoorden echter niet aan het model van perfecte concurrentie in de volgende hoofdstukken bespreken we verschillende vormen van IMPERFECTE CONCURRENTIE = een marktvorm waarbij producenten door hun gedrag een invloed op de prijs kunnen uitoefenen XIV.I Eigenschappen we beginnen met het uiterst tegenovergestelde geval van perfecte concurrentie, het monopolie markt met imperfecte concurrentie het product heeft slechts éen enkele aanbieder (de monopolist) er zijn geen substituten voor het product voorbeeld: het leidingwater ! in realiteit noemen we een bedrijf al een monopolist als ze een heel sterke positie in de markt heeft Microsoft is bijvoorbeeld niet de enige aanbieder van operating systems maar heeft wereldwijd wel 80% van die markt in handen XIV.II Hoe ontstaan monopolies? waarom beginnen andere bedrijven niet gewoon hetzelfde goed te produceren zodat er geen monopoliebedrijven zouden zijn? de hoofdreden is toetredingsbarrières op de markt we kennen drie types natuurlijke barrières eigendomsbarrières wettelijke barrières 1) NATUURLIJKE BARRIÈRES een monopolie dat ontstaat door natuurlijke barrières noemen we een natuurlijk monopolie = een monopolie dat bestaat omdat éen enkele onderneming het goed tegen een lagere gemiddelde kost kan aanbieden dan twee of meer ondernemingen (concreet: GTK stijgt met meer aanbieders) Natuurlijke barrières 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 GTK met 4 producenten in de markt GTK met 2 producenten in de markt GTK met 1 producenten in de markt 1 2 3 vraag 4 GTK 2) EIGENDOMSBARRIÈRES een monopolie kan tot stand komen omdat de producent de controle heeft over een input we spreken dan van exclusieve eigendom van een input dit is echter een zeldzaam fenomeen omdat de economieën van vandaag in onze geglobaliseerde wereld sterk met elkaar verbonden zijn er zijn echter wel soorten van eigendomsmonopolies, bijvoorbeeld China die in derdewereldlanden alle grondstofmijnen opkoopt 3) WETTELIJKE BARRIÈRES in sommige gevallen kan de overheid beslissen om een bepaalde producent ‘exclusiviteit’ te verlenen dit gebeurt aan de hand van een PATENT = afdwingbaar recht dat de overheid toekent aan een producent of individu om anderen te verhinderen hun uitvinding of goed te gebruiken zonder toestemming dit zorgt ervoor dat tijdelijke monopolies ontstaan, wat niet meteen positief lijkt er zijn echter wel voordelen o de producent kan zijn gemaakte onderzoekskosten terugverdienen o zonder patent zou er niet geïnvesteerd worden in onderzoek o het patentsysteem stimuleert dus vooruitgang XIV.III Opbrengsten, winstmaximalisatie en het gedrag van de monopolist net zoals bij perfecte concurrentie zal het gedrag van de (monopolie)producent bepaald worden door zijn streven naar winstmaximalisatie dus het punt waar de marginale opbrengsten (MO) gelijk zijn aan de marginale kosten (MK) een belangrijk verschil met perfecte concurrentie is dat de monopolist een PRIJSZETTER is = de producent kan aan de hand van zijn gedrag de prijs van het goed beïnvloeden de marktmacht van de monopolist is echter niet ongelimiteerd aangezien hij geconfronteerd wordt met de volledige marktvraag een hogere prijs betekent minder consumenten, een lagere meer Monopolist Perfecte concurrentie 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 0 1 2 3 vraag 1 4 2 3 4 vraag Kolom1 de monopolist is tegelijk ook een ‘prijszoeker’, hij zoekt immers de prijs die zijn winst maximaliseert Q P TO GO 0 55 0 - 1 50 50 50 2 45 90 45 MO 50 40 30 3 40 120 40 20 4 35 140 35 10 5 30 150 30 0 6 25 150 25 -10 7 20 140 20 -20 8 15 120 15 -30 9 10 90 10 deze tabel geeft de trade-off weer van de monopolist als hij besluit om meer te produceren een belangrijk kenmerk van de opbrengsten van de monopolist is de relatie tussen de nieuwe prijs bij productieverhoging en de marginale opbrengsten we zien namelijk in alle gevallen dat de marginale opbrengsten lager liggen dan de nieuwe prijs als de monopolist bijvoorbeeld drie eenheden wilt verkopen zal hij dit moeten doen tegen een lagere prijs (40) dan twee eenheden (45) de extra opbrengst van de bijkomende eenheid wordt dus voor een deel tenietgedaan door een prijsdaling van de bestaande eenheden de wijziging in de totale opbrengsten is onderheving aan twee economische effecten hoeveelheidseffect: de totale opbrengst neemt toe door een extra eenheid te verkopen prijseffect: de totale opbrengst neemt af door een prijsdaling van de bestaande eenheden als het prijseffect het hoeveelheidseffect gaat domineren worden de marginale opbrengsten negatief voor een producent in perfecte concurrentie is het prijseffect nul, hij is immers prijsnemer en de marktprijs zal onder zijn gedrag niet wijzigen voor een monopolist is dit niet zo en betekent dit dat de marginale opbrengsten dubbel zo snel dalen als de vraag (zie volgende grafiek) ! merk op dat de GO-curve samenvalt met de vraagcurve aangezien alle eenheden tegen dezelfde prijs worden verkocht Vraag en MO voor een monopolist 4,5 4 3,5 prijs 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 0 1 2 3 hoeveelheid MO PRODUCTIEBESLISSING VAN DE MONOPOLIST vraag 4 Productiebeslissing 4,5 4 P - MK - GTK 3,5 3 2,5 2 1,5 M 1 0,5 0 0 1 2 3 4 hoeveelheid MO vraag MK GTK indien de MO hoger ligt dan de MK stijgt de winst door een extra eenheid te produceren & verkopen en vice versa, de winstmaximalisatie bevindt zich dus op het snijpunt van de beide curves de vraagcurve bepaalt de bijhorende prijs, ze geeft immers de betalingsbereidheid van de consumenten weer P > MO = MK (terwijl bij perfecte concurrentie: P = MO = MK) het verschil tussen de prijs en de MK noemen we de mark-up (M) deze mark-up kan worden geïnterpreteerd als de marktmacht van de monopolist, hoe groter de mark-up, hoe groter de marktmacht (bij perfecte concurrentie is de mark-up gelijk aan nul) WINST VAN DE MONOPOLIST = het verschil tussen de totale opbrengsten en totale kosten = TO – TK = (P x Q) – [(TK / Q) x Q] = (P x Q) – (GTK x Q) = (P – GTK) x Q = (GO – GTK) x Q we weten nu dus dat GO – GTK de prijs is per eenheid Winst van de monopolist 4,5 4 P - MK - GTK 3,5 3 2,5 WINST 2 1,5 1 0,5 0 0 1 2 3 4 hoeveelheid MO vraag MK GTK de optimale hoeveelheid vinden we op de horizontale as onder het snijpunt van MK en MO deze optimale hoeveelheid moeten we vermenigvuldigen met het verschil tussen de prijs/GO en de gemiddelde totale kost (GTK) zo bekomen we de winst van de monopolist ! merk op dat we het niet hebben over de aanbodcurve van de monopolist het aanbod is de relatie tussen de aangeboden hoeveelheid en de prijs wat irrelevant is voor de monopolist omdat hij dit zelf bepaalt WINST MONOPOLIST= de optimale hoeveelheid x de prijs/GO – de GTK MARK-UP= P – MK XIV.IV Monopolie en welvaart is een monopolie een goede manier om de markt te organiseren? voor een consument is een monopolie absoluut niet aantrekkelijk, voor de producent wel we moeten beide tegen elkaar afwegen aan de hand van welvaartsberekening in vorige hoofdstukken zagen we al dat allocatie door de markt leidt tot maximale welvaart en aangezien een monopolie leidt tot een andere allocatie dan die door de markt, zoals bij perfecte concurrentie, zullen we hier te maken hebben met een welvaartsverlies Welvaart in een monopolie 4,5 4 3,5 A 3 2,5 2 1,5 1 B C D E F 0,5 0 0 1 MH 2 EH MO vraag 3 4 MK de vraagcurve weerspiegelt de betalingsbereidheid van de consument, de MK-curve weerspiegelt de kost voor de producent om éen extra eenheid te produceren in een monopolie ligt de waarde die de consument hecht aan een extra eenheid duidelijk hoger dan de kost om een extra eenheid te produceren vanuit MAATSCHAPPELIJK oogpunt is het dus voordeliger om meer te produceren totdat de prijs gelijk is aan de marginale kost (efficiënte hoeveelheid EH) en de welvaart is gemaximaliseerd echter, vanuit het oogpunt van de MONOPOLIST is het voordeliger om maar te produceren tot de monopolie hoeveelheid MH omdat hij zo zijn producentensurplus maximaliseert, ookal is dit ten koste van de totale welvaart het CS is A, het PS is BDF en het deel CE is het welvaartsverlies merk op dat de economische winst van de monopolist niet als een welvaartskost wordt gezien omdat de totale welvaart altijd gelijk is aan de som van het voordeel dat producenten en consumenten hebben bij deelname aan de markt de economische winst van de monopolist is een herverdeling van de consument naar de producent XIV.V Marktmacht en prijsdiscriminatie men doet aan prijsdiscriminatie als men verschillende (groepen) consumenten verschillende prijzen aanrekent zonder dat de productiekost verschilt om aan prijsdiscriminatie te doen moet aan twee voorwaarden worden voldaan de producent heeft marktmacht/is prijszetter hij is niet noodzakelijk een monopolist, maar moet gewoon voldoende marktmacht hebben de producent kan verhinderen dat de consumenten het product doorverkopen aan elkaar en zo de prijsdiscriminatie teniet doen WELVAART EN PRIJSDISCRIMINATIE Welvaart in een monopolie 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 0 1 2 MO 3 vraag 4 MK deze figuur illustreert de welvaartsimplicaties van perfecte prijsdiscriminatie of prijsdisciminatie van de eerste orde waarbij de monopolist iedere consument de prijs aanrekent gelijk met zijn of haar betalingsbereidheid, ervan uitgaand dat de producent alles weet over elke individuele consument aangezien elke consument betaald tot wat hij bereid is valt het consumentensurplus weg en is de welvaart gemaximaliseerd onder het producentensurplus (groene oppervlakte) perfecte prijsdiscriminatie is echter onrealistisch en niet haalbaar, dit is waarom producenten vaak gebruik maken van imperfecte prijsdiscriminatie of prijsdiscriminatie van de tweede orde waarbij de producent verschillende prijspaketten aanbiedt en zo het type consument wilt achterhalen de producent kan ook beschikken over gedeeltelijke informatie over de consument en op die manier de consumenten indelen in groepen (marktsegmentatie, zie p92 vd samenvatting), zoals bijvoorbeeld studenten, die een andere betalingsbereidheid en vraagcurve hebben dan niet-studenten dit laatste geval noemen we prijsdiscriminatie van de derde orde Prijsdiscriminatie en marktsegmentatie 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 0 0 1 MO 2 vraag 3 4 MK 0 1 MO 2 vraag 3 4 MK XIV.VI Wat kunnen we leren uit de analyse van de monopolist? de marktmacht van een monopolist laat hem toe om de prijs zo te beïnvloeden dat hij het totale surplus herverdeelt in het voordeel van de producent, met welvaartsverlies tot gevolg vanuit verschillende oogpunten zijn hier meerdere visies op mogelijk, maar een feit blijft dat monopolies in onze samenleving zeldzaam zijn er zijn bedrijven met aanzienlijke marktmacht, maar de enige aanbieder zijn van een product komt slechts heel zelden voor marktmacht bestaat in verschillende gradaties, waarvan perfecte concurrentie en monopolie de twee uitersten van het spectrum zijn XV Monopolistische concurrentie XV.I Eigenschappen een markt met meerdere aanbieders die toch allemaal kunnen verkopen tegen een prijs hoger dan de marginale kost, kortom, een mix van perfecte concurrentie en een monopolie een markt gekenmerkt door monopolistische concurrentie heeft volgende eigenschappen er zijn veel bedrijven die dezelfde consumenten willen bereiken vrije toe- en uittreding tot de markt er heerst productdifferentiatie elke producent heeft gelijkaardige goederen, doch licht verschillende producten dit kan leiden tot merkgetrouwheid bij de consumenten, wat tot marktmacht zal leiden in het vorige hoofdstuk hadden we het al over een spectrum van marktmacht waarbij perfecte concurrentie en monopolie de twee uitersten zijn monopolistische concurrentie ligt tussen deze twee uitersten in XV.II Opbrengsten, winstmaximalisatie en monopolistische concurrentie op KT omdat een monopolistisch competitieve producent differentieert van de andere producenten op dezelfde markt is hij een beetje monopolist in zijn eigen niche-activiteit hij wordt dus net zoals de monopolist geconfronteerd met een dalende vraagcurve het grote verschil is echter dat de vraag hier prijsgevoeliger zal zijn, dus veel horizontaler dan bij de monopolist een bepaalde prijswijziging zal dus leiden tot veel grotere gevolgen in de verkochte hoeveelheid omdat de consument alternatieven heeft waar hij/zij naartoe kan desondanks is de vraagcurve nog steeds dalend, waardoor de monopolistisch competitieve producent een gelijkaardige strategie kan toepassen als de monopolist bijgevolg ligt de maximale winst dus ook op het snijpunt van de MK- en MO-curve Winstsituatie voor de monopolistisch competetieve producent 7 P - MK - MO - GTK 6 5 4 3 WINST 2 1 0 0 1 2 3 4 hoeveelheid MO vraag MK GTK XV.II Monopolistische concurrentie op lange termijn aangezien op lange termijn toe- en uittreding mogelijk is zal de winst die de monopolistisch competitieve producent maakt aantrekkelijk zijn voor andere producenten die bijgevolg ook in de markt zullen stappen en hun eigen ‘unieke’ producten zullen verkopen hierdoor zal het aanbod stijgen, waardoor de vraagcurve voor de originele producent naar links zal verschuiven en ook nog eens horizontaler zal komen te liggen, omdat de vraag naar zijn individuele product nu veel prijsgevoeliger is Effect voor de producent op lange termijn 7 P - MK - MO - GTK 6 5 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 hoeveelheid MO vraag MK GTK MO2 vraag2 het is duidelijk dat door de toetreding van nieuwe producenten de winst enorm is gedaald deze evolutie zal zich doorzetten tot een evenwicht is bereikt Langetermijnevenwicht voor de individuele producent 7 6 5 4 3 2 1 0 0 1 2 MO 3 vraag MK 4 GTK op lange termijn zal de vraagcurve zo ver verschuiven dat hij uiteindelijk de GTK-curve net raakt bij een bepaalde hoeveelheid en prijs, in dit scenario is er dus geen economische winst meer we vinden in deze grafiek kenmerken van zowel perfecte concurrentie als monopolie monopolie: de prijs die de onderneming zet is hoger dan de marginale kost omdat de marginale opbrengsten sneller dalen dan de prijs door de dalende vraagcurve perfecte concurrentie: doordat producenten vrij kunnen toetreden zal op lange termijn de winst gelijk zijn aan de GTK met een economische nulwinst tot gevolg in realiteit zal de beslissing om al dan niet toe te treden tot de markt ook bepaald zijn door de verwachtingen voor toekomstige winstmogelijkheden overschatten van een marktpotentieel kan dus leiden tot teveel producenten en een collectief verlies Verliessituatie voor de monopolistisch competetieve producent 6 5 4 3 VERLIES 2 1 0 0 1 2 MO vraag 3 MK GTK 4 XV.IV Monopolistische en perfecte concurrentie vergeleken op lange termijn Perfecte concurrentie Monopolistische concurrentie 7 6 5 4 3 2 1 0 7 6 5 4 3 2M 1 0 0 1 MO 2 vraag 3 MK 4 GTK 0 1 MO 2 vraag 3 MK 4 GTK het duidelijkste verschil is de verhouding tussen de marginale kosten en de prijs voor de producent in de markt van perfecte concurrentie is de prijs gelijk aan de MK in de monopolistische concurrentie heeft de producent een prijs hoger dan de marginale kosten en dus enige mark-up voor deze laatste betekent dit dat de producent graag een extra eenheid zou verkopen tegen dezelfde prijs (wat onmogelijk is) omdat dit extra winst oplevert voor de producent met perfecte concurrentie maakt dit niks uit want het produceren van een extra eenheid brengt evenveel kosten als opbrengsten met zich mee de vraag die hieruit voortvloeit is Hoe zijn vrije toetreding en economische nulwinst als gevolg te verzoenen met een prijs die hoger ligt dan de marginale kosten? we bekijken nogmaals de definitie van economische winst = TO – TK = (P x Q) – (GTK x Q) = (P – GTK) x Q economische NULwinst impliceert dus enkel dat de prijs gelijk is aan de gemiddelde totale kost en niet dat de prijs gelijk is aan de marginale kosten uit de vorige grafiek kunnen we aflezen dat een producent in MC op lange termijn produceert in het dalende gedeelte van de GTK-curve, in deze zone liggen de MK dus lager dan de gemiddelde kosten om tot economische nulwinst te komen moet de gemiddelde opbrengst (of prijs) gelijk zijn aan de gemiddelde kost, en moet de prijs dus wel hoger liggen dan de marginale kost als je de evolutie op een MC-markt verder zou doortrekken nadat de economische nulwinst al is bereikt zou de vraagcurve steeds platter gaan liggen tot we een PC-markt hebben bereikt monopolistisch competitieve producenten proberen dit zoveel mogelijk tegen te gaan door veel reclame te maken om hun product zo uniek mogelijk te maken tegenover de rest en hun marktmacht te vergroten XV.V Welvaart uit de vorige hoofstukken bleek dat perfecte concurrentie vanuit een welvaartsstandpunt superieur is aan een monopolie en omdat een monopolistisch concurrentiële markt een aantal kenmerken van perfecte concurrentie bevat, zou men vermoeden dat ook deze markt superieur is qua welvaart het is echter ingewikkelder dan dat, omdat er duidelijk een vorm van inefficiëntie aanwezig is bij monopolistische concurrentie, namelijk een prijs die hoger ligt dan de MK bij evenwicht dit betekent dat er consumenten zijn die extra eenheden meer waarderen dan de kost voor de producent om ze te produceren, maar omdat deze eenheden niet worden geproduceerd zitten we met een welvaartsverlies (zelfde situatie bij monopolie) anderzijds kunnen de consumenten wel genieten van productvariatie en is er dus keuze het is niet makkelijk om dit voor- en nadeel tegen elkaar af te wegen en veel zal dan ook afhangen van hoe sterk de consument de productvariatie waardeert XV.VI Samenvatting PERFECTE CONCURRENTIE MONOPOLISTISCHE CONCURRENTIE MONOPOLIE doelstelling winstmaximalisatie winstmaximalisatie winstmaximalisatie regel MO = MK MO = MK MO = MK winst op korte termijn ja ja ja prijsnemer ja nee nee prijs P = MK P > MK P > MK welvaartsmaximaliserende hoeveelheid ja nee nee aantal producenten heel veel veel éen toetredingsbarrières op lange termijn nee nee ja winst op lange termijn nee nee ja prijsdiscriminatie mogelijk nee ja ja marginale opbrengsten MO = P MO < P MO < P XVI Oligopolie XVI.I Eigenschappen in de vorige hoofdstukken analyseerden we reeds drie marktvormen, maar hebben we met deze drie alle mogelijke gevallen gezien? als we kijken naar de Belgische biermarkt zien we een vierde marktvorm verschijnen ABInBev is bijvoorbeeld goed voor 55% van de totale markt, daarna komen er nog twee grote producenten met respectievelijk 15% en 5% van de biermarkt de rest van de markt (25%) is sterk verdeeld onder talloze kleine brouwerijen op het eerste zicht leek deze marktvorm op monopolistische concurrentie, maar omdat er slechts enkele grote spelers meedoen, spreken we van een OLIGOPOLIE = een marktvorm waarbij enkele producenten gelijkaardige of identieke producten verkopen en de markt domineren, wat leidt tot strategische interactie tussen de producenten strategische interactie ontstaat wanneer het gedrag van éen producent de andere producenten beïnvloedt oligopolies vertonen typisch een hoge CONCENTRATIE-INDEX =cumulatief aandeel van de x grootste bedrijven in de totale omzet in een markt ABInBev en Heineken bijvoorbeeld hebben een concentratie-index van 70% omdat zij samen 70% van de Belgische biermarkt in handen hebben OLIGOPOLIE-UITKOMSTEN omdat het beperkte aantal producenten op verschillende manieren met elkaar kunnen interageren zijn er meerder marktuitkomsten mogelijk dit is een groot verschil met de vorige hoofdstukken, waar er altijd slechts éen model en marktuitkomst mogelijk was Mogelijke oligopolieuitkomsten 4,5 evenwicht monopolie 4 3,5 oligopolie uitkomsten 3 2,5 2 evenwicht perfecte concurrentie 1,5 1 0,5 0 0 1 2 MO vraag 3 MK 4 OVERZICHT MARKTUITKOMSTEN AANTAL ONDERNEMINGEN veel een paar éen TYPE GOED identiek gedifferentieerd PERFECTE CONCURRENTIE MONOPOLISTISCHE CONCURRENTIE OLIGOPOLIE MONOPOLIE GRAAN BOEKEN BIER DRINKWATER XVI.II Evenwicht, strategische interactie en speltheorie een evenwicht is een situatie waarbij de door de consumenten gevraagde hoeveelheid gelijk is aan de door de producenten aangeboden hoeveelheid, beide zijn tevreden en er is geen enkele motivatie om iets te wijzigen wanneer we dit idee willen toepassen op een oligopolie is er een belangrijk verschil, namelijk dat de producenten elkaar kunnen beïnvloeden met hun acties eens producent B weet wat producent A heeft gedaan, zal hij zijn gedrag daarop afstellen en zal bijgevolg producent A op zijn beurt weer reageren op B een evenwicht in een oligopolie wordt daarom gekenmerkt door de voorwaarde dat geen enkele producent zijn gedrag nog wilt veranderen als hij het gedrag van de anderen kent daarnaast blijft natuurlijk gelden dat de vraag en het aanbod aan elkaar gelijk zijn dit soort evenwicht, waarbij de producent het gedrag van de anderen kent en geen enkele producent er voordeel uit haalt zijn eigen gedrag te wijzigen, noemen we een Nash-evenwicht SPELTHEORIE stel, in de markt van de smartphones zijn er slechts twee producenten, Samsung en Apple, en elk van hen heeft precies de helft van de markt in handen Apple en Samsung lanceren elk een nieuw model en verkopen voor 20 miljard euro beiden spenderen 2 miljard aan reclame en 8 miljard aan productie, dus nog 10 miljard winst de vraag is echter waarom ze beiden niet besluiten om geen reclame te maken, aangezien ze dan beide meer zouden verdienen, zoals we kunnen aflezen in de volgende pay-off matrix APPLE adverteren niet adverteren adverteren 10 - 10 15 - 3 niet adverteren 3 - 15 12 - 12 SAMSUNG in het geval dat beiden adverteren maken ze dus elk 10 miljard winst, maar indien geen van beide zou adverteren zou geen enkele consument overtuigd worden om te veranderen van smartphone (dus geen verschil in marktaandeel) en zouden beide ondernemingen 2 miljard uitsparen de reden dat beiden altijd zullen adverteren is omdat ‘niet-adverteren’ geen Nash-evenwicht is stel dat Samsung beslist om geen reclame te maken en dat het verwacht dat Apple hetzelfde zal doen om de winst te maximaliseren Apple zal dan de prikkel voelen om wel te adverteren omdat het op die manier 15 miljard winst kan maken terwijl Samsung maar 3 miljard winst meer zal maken indien Samsung wel adverteert, zal Apple natuurlijk niet willen achterblijven en zal het ook reclame maken om zijn eigen winst niet te verliezen op die manier is ‘adverteren’ wel een Nash-evenwicht; beide partijen volgen hun beste strategie, rekening houdend met de andere XVI.III Competitie in duopolie – Bertrand vs. Cournot we hebben zojuist de ‘speltheorie’ geïntroduceerd als een algemeen analysekader voor strategische interactie en gaan dit nu specifieker toepassen we beschouwen een markt met twee producenten (duopolie) die een identiek goed produceren waarbij consumenten dus zullen kiezen voor de laagste prijs een dergelijke setting noemen we een een Bertrand-competitie BERTRAND-COMPETITIE veronderstel een stad met twee platenwinkels, VinylA en VinylB beiden verkopen ze dezelfde platen, hebben ze een gelijkaardige winkel, is het personeel even vriendelijk en zijn de winkels even bereikbaar, bovendien hebben beide winkels een constante marginale kost van 20 euro de consument zal dus zijn platen kopen bij de winkel die de laagste prijs aanbiedt, die dan de volledige markt in handen heeft indien beide de zelfde prijzen hanteren zullen ze evenveel klanten hebben en dus elk de helft van de markt in handen hebben VinylA en VinylB zullen dus elkaars prijzen in de gaten houden en altijd goedkoper proberen zijn dan de andere MAAR de laagst mogelijke prijs is 20 euro, anders maakt men verlies beide winkels zullen dus verkopen tegen 20 euro, geen winst maken en elk de helft van de markt in handen hebben er is een Nash-evenwicht bereikt COURNOT-COMPETITIE in het voorgaande voorbeeld kon een producent de volledige markt binnenhalen door zijn prijs iets lager te zetten dan zijn concurrent de vraag is natuurlijk hoe realistisch het is dat een onderneming genoeg kan produceren om de volledige markt te voorzien daarom is het belangrijk voor een producent om een goed zicht te hebben op zijn productiemogelijkheden zodat hij weet wat hij kan produceren het Cournot-model gaat uit van consumenten die een hoeveelheid kiezen ipv een prijs voor hun goed in dit model beslissen alle producenten gelijktijdig over de hoeveelheid die ze produceren we bekijken opnieuw ons duopolie, met VinylA en VinylB beide winkels beslissen nu hoeveel eenheden van een nieuwe plaat ze zullen aanbieden stel dat VinylA de totale vraag in de stad schat op Vtot (met als gevolg een aantal platen Qtot nodig op de markt) en vermoedt dat VinylB QB eenheden op de markt zal brengen de individuele vraag voor VinylA bedraagt dus VA = Vtot – QB dit noemen we de RESIDUELE VRAAG = het verschil tussen de marktvraag en het aantal eenheden aangeboden door andere producenten VinylA gedraagt zich nu als een monopolist door (op basis van VA) te bepalen hoeveel hij zal moeten produceren (QA) en wat de prijs zal zijn (optimalisatie) Residuele vraag 12 10 8 6 4 2 0 0 1 QA Qtot 2 Vtot 3 MOtot 4 Va QB MOa 5 6 7 MK het juist inschatten van het gedrag van VinylB is dus belangrijk voor VinylA door alle mogelijke productievolumes van VinylB te beschouwen kunnen we voor VinylA een REACTIEFUNCTIE opstellen = strategie van een producent als antwoord op verschillende mogelijke beslissingen van zijn rivalen Reactiefuncties 70 hoeveelheid VinylB 60 50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60 hoeveelheid VinylA reactiecurve VinylA reactiecurve VinylB beide winkels willen een een outputniveau kiezen dat hun winst maximaliseert, gegeven de verwachte output van de andere producent beiden weten echter ook dat hun eigen strategie een invloed zal hebben op de optimale strategie van de tegenstander en dat er een reactie zal volgen dit proces van over-en-weer strategische interactie wordt weerspiegeld door de reactiecurves en zal uiteindelijk leiden tot een evenwicht op het snijpunt van beide curves XVI.IV Collusie, kartels en prijsleiderschap tot nu toe was concurrentie ons standaarduitgangspunt, bedrijven proberen winst te boeken ten koste van elkaar door elkaars consumenten voor zich te winnen echter, in een oligopolie is het niet ondenkbaar dat het beperkt aantal grote producenten afspreekt om zich samen als een monopolie te gedragen, omdat dit grotere economische winst boekt ze zullen dus samen hun productie en prijs afstellen op de optimale hoeveelheid dergelijk samenwerkingsgedrag van de producenten noemen we collusie, het geheel van samenwerkende ondernemingen is het kartel een marktevenwicht van een succesvol kartel valt samen met dat van een monopolie en is dus niet moeilijk uit te werken, het snijpunt van de MO- en MK-curve bepaalt de hoeveelheid, de vraagcurve bepaalt de bijhorende prijs de economische winst van de monopolist (en dus ook van een kartel) gaat ten koste van een deel van het consumentensurplus en er is een onvermijdelijk verlies van welvaart om die reden is kartelvorming in de meeste landen verboden PRIJSLEIDERSCHAP in de Belgische biermarkt is ABInBev zo groot dat het met gemak Haacht en Alken-Maes kan wegconcurreren door tijdelijk zeer lage prijzen te hanteren en nadien de volledige biermarkt in handen te krijgen Haacht en Alken-Maes weten dit en houden zich daarom aan het prijsbeleid van ABInBev in deze markt is ABInBev de prijsleider Prijsleider Aanbod andere producenten 7 7 6 6 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 0 1 MO QA 2 3 vraag Qtot 4 MK 0 5 6 Vtot Qtot – QA = QH-AM 3 4 5 6 aanbod deze grafieken geven de situatie van een marktvorm met een prijsleider weer Vtot is de totale vraag in de markt en het totale aanbod van de andere brouwerijen Haacht en AlkenMaes (QH-AM) probeert ABInBev zo goed mogelijk in te schatten (zie tweede grafiek) op basis hiervan bepaalt ABInBev zijn residuele vraag en de bijhorende marginale opbrengsten met die vraag en MO-curve voert ABInBev de gewone optimalisatie uit (MO=MK) en brengt een hoeveelheid QA op de markt tegen een bepaalde prijs de twee andere brouwerijen volgen ABInBev en brengen hun hoeveelheid QH-AM eveneens tegen die prijs op de markt het grote verschil met het Cournot-model is dat de bedrijven naast ABInBev zich tevreden stellen met het resterende deel van de markt en de prijs volgen nadat ABInBev al heeft beslist DE INHERENTE INSTABILITEIT VAN KARTELS samenwerken en de totale output beperken lijkt voor de oligopoliemarkten een interessante manier om hun economische winst op te drijven collusie is echter niet eenvoudig in stand te houden, omdat het geen Nash-evenwicht is elk lid van het kartel voelt immers de prikkel om zijn kompanen te ‘bedriegen’ en meer te gaan produceren, de prijs ligt immers veel hoger dan de marginale kost door het qoutum kartels zijn moeilijk in stand te houden omdat voor elk lid, zich aan het quotum houden economisch niet de beste optie is, gegeven de keuze van de anderen om de afspraken wel na te leven XVII Twee- en meerzijdige markten TWEEZIJDIGE MARKT = markt met een economisch platform dat twee groepen consumenten verbindt een economisch platform is een PRODUCENT wiens goed bestaat uit het bij elkaar brengen van verschillende types consumenten een platform creëert toegevoegde waarde omdat de verschillende groepen consumenten elkaar van positieve netwerkeffecten voorzien bijvoorbeeld: de onderneming Visa is een economisch platform met twee groepen gebruikers mensen die een creditcard gebruiken voor hun betalingen handelaars die creditcardholders gebruiken zodat mensen kunnen betalen met hun kaart dit platform creëert waarde omdat de handelaars veel mensen willen die betalen met een kaart terwijl de consumenten zoveel mogelijk handelaars willen waar ze kunnen betalen met hun kaart XVII.IV Deeleconomie als specifieke vorm van platformeconomie door de digitale revolutie is het erg gemakkelijk geworden om consumenten te verbinden met producenten of met andere consumenten op digitale platformen, waardoor transactiekosten dalen informatiekosten dalen spectaculair omdat de partijen elkaar beter kennen en begrijpen waardoor de producent weet wat hij moet aanbieden, op deze manier worden de klassieke problemen zoals adverse selection en moral hazard vermeden (p5 van de samenvatting) ook de zoekkosten dalen drastisch omdat men via locatietechnologie vraag en aanbod veel beter op elkaar kan afstemmen in ruimte en tijd verder verdwijnt het betalingsrisico door alle betalingen digitaal te regelen via creditcards de digitalisering heeft het ook voor consumenten gemakkelijker gemaakt om het gebruik van producten met elkaar te delen, dit soort platformeconomie noemen we DEELECONOMIE = een marktvorm waarbij een transactie plaatsvindt tussen twee consumenten die toegang verschaft tot het gebruik van een fysiek goed uitgaande van de definitie moet een deeleconomie dus voldoen aan drie criteria 1. transacties vinden plaats tussen consumenten (C2C) 2. consumenten verschaffen elkaar toegang tot gebruik ve goed, geen eigendomsoverdracht 3. het betreft een fysiek goed, geen zuivere dienstverlening ECHTE DEELECONOMIE de deeleconomie die aan alledrie de voorwaarden voldoet kunnen we bijvoorbeeld vinden in de sector van de mobiliteit, waarbij consumenten hun auto delen met anderen en zo de rol van een ‘taxichauffeur’ op zich nemen een ander voorbeeld kunnen we vinden in de toerismesector, met het bekende systeem van plaatselijke bewoners die een ‘AirBnB’ openen voor toeristen TWEEDEHANDSECONOMIE als er slechts enkel aan de voorwaarden ‘transactie tussen consumenten’ en ‘een fysiek goed’ wordt voldaan spreken we van een tweedehandseconomie, waar er dus wel een eigendomsoverdracht is tweedehandseconomie bestaat al zolang de mens bestaat, denk maar aan rommelmarkten, maar ook aan talloze websites zoals Kapaza en eBay PRODUCT-DIENST-ECONOMIE we kunnen spreken van deze economie als het om toegang tot het gebruik van een goed gaat, maar zonder dat de transactie tussen twee consumenten plaatsvindt het gaat hier om bedrijven die allerlei soorten producten huren aan consumenten, denk maar aan autogarages en tuinbedrijven OP-AFROEP-ECONOMIE in dit type deeleconomie wordt voldaan aan de voorwaarden ‘transactie tussen consumenten’ en ‘toegang tot gebruik’ maar het gaat hier dus wel om zuivere dienstverlening zo kun je bijvoorbeeld op verschillende websites mensen inhuren die voor jou thuis komt koken of komt babysitten, er bestaan zelfs internationale websites waar je mensen kunt inhuren voor bepaalde taken zoals het schrijven van software SCHEMA transactie tussen consumenten DEELECONOMIE PRODUCT-DIENSTECONOMIE VOORDELEN VAN DEELECONOMIE een deeleconomie heeft directe en indirecte voordelen directe voordelen mensen zullen pas vrijwillig de transactie aangaan als beide er beter van worden bij delen van een huis zoals bij AirBnB worden zowel de lokale persoon als de toerist er beter van en beiden zien hun welvaart stijgen indirecte voordelen dankzij deelplatformen kunnen we met eenzelfde hoeveelheid producten en grondstoffen meer bieden aan de consumenten, wat leidt tot minder energieverbruik en uitstoot bovendien zorgt dit ervoor dat mensen steeds minder geïnteresseerd zijn in eigendom en meer in gebruik, en net daarom zullen producenten meer moeten inzetten op producten die langer meegaan MOGELIJKE PROBLEMEN MET DEELECONOMIE ten eerste zijn er de negatieve indirecte effecten of externaliteiten (p74 in samenvatting) derden kunnen namelijk last hebben van twee partijen die een transactie aangaan denk maar aan bijvoorbeeld een lawaaierige groep toeristen die AirBnB heeft bij je buurman ten tweede is er in sommige deeleconomiesectoren een duidelijk probleem met marktmacht in een deelplatform hebben de eigenaars duidelijk het meeste baat en als er genoeg mensen meedoen in de deelplatform ontstaan er vanzelf natuurlijke monopolies, wat natuurlijk misbruikt kan worden dit kan worden opgelost door de deelplatformen te organiseren of door hen te structureren als een non-profit organisatie de deeleconomie kan mogelijks ook de ongelijkheid versterken mensen met een groter vermogen kunnen duurdere goederen aanschaffen en ze tegen betaling delen, terwijl minder vermogende mensen deze goederen niet kunnen betalen het gevolg is dat de meer vermogende mensen nog sneller gaan verdienen terwijl de rest achterblijft de positieve milieu-effecten kunnen worden tenietgedaan door een stijging van consumptie omdat een deeleconomie het gebruik van goederen goedkoper maakt zal de vraag naar deze goederen en complementaire goederen stijgen door het inkomenseffect (het reële inkomen stijgt door de goedkopere goederen) kan ook de vraag naar andere goederen toenemen en energieverbruik en uitstoot toenemen daarnaast zijn er ook de sociale effecten deelplatformen zijn tegenwoordig vaak wereldwijd wat ertoe leidt dat mensen binnen een bepaalde familie of vriendenkring minder met elkaar omgaan, en meer internationaal kijken buren gaan mogelijks niet meer hun tuingerief aan elkaar uitlenen, maar elkaar gewoon doorverwijzen naar een website waar ze ervoor kunnen betalen hierop verder gaat de ontmenselijking van het delen dankzij online ratingsystemen weten mensen meteen wat voor verhuurder jij bent en is er geen sociaal contact meer nodig om elkaar in te schatten deeleconomie kan ook bijdragen tot het verspreiden van vooroordelen en discriminatie in tegenstelling tot de klassieke markten is geld niet altijd blind, en weet de verhuurder dus wie er gebruik maakt van zijn goederen als die verhuurder bepaalde racistische voorkeuren heeft kan hij bepaalde groepen van mensen meer aanrekenen, of hen zelfs uitsluiten ten slotte is er ook nog de technologische discriminatie zonder smartphone en creditcard kan je tegenwoordig niet mee in de meeste deelplatformen wat een probleem vormt voor mensen die niet mee zijn met de moderne technologie of er gewoon geen geld voor hebben, want zij kunnen niet meegenieten Deel 6: De overheid herhaling van de Pareto-grens (zie pagina 3 van de samenvatting) nieuw begrip: PARETOVERBETERING = een verandering die ertoe leidt dat de welvaart van minstens éen individu toeneemt zonder dat de welvaart van iemand anders afneemt wanneer markten goed werken wordt een situatie van Pareto-efficiëntie bereikt, de individuen buiten alle mogelijkheden uit tot ze een punt hebben bereikt op de nutsmogelijkhedengrens o als dit niet het geval is, betekent dit dat er nog geen punt op de Pareto-grens is bereikt en dat het ook gewoon niet gebeurt, er is dus een welvaartsverlies hier kan de overheid ingrijpen om zo’n punt wel te bereiken, dit ingrijpen noemen we allocatie o in een tweede situatie kan het ook dat er wel een punt op de Pareto-grens is bereikt, maar dat de verdeling hoogst ongelijk is tussen de individuen in dit geval kan de overheid een herverdelingsbeleid toepassen, dit noemen we distributie o in een derde geval kan de overheid van oordeel zijn dat er teveel conjunctuurschommelingen (verder uitgelegd in deel 11) zijn op de markt en ingrijpen dit soort ingrijpen noemen we stabilisatie in de realiteit lopen deze ingrepen vaak door elkaar, een bepaalde actie kan zowel allocatieve, distributieve als stabiliserende gevolgen hebben in dit deel bestuderen we de werking van de overheid en haar rol in de economie XVIII Externe effecten EXTERNALITEITEN = kosten of opbrengsten als gevolg van een markttransactie die ten laste vallen of ten goede komen aan een derde partij die niet rechtstreeks betrokken is bij de transactie en ook niets ontvangt of betaalt ter compensatie ! koper noch verkoper heeft de intentie om externaliteiten/externe effecten te veroorzaken bij opbrengsten voor derden spreken we van positieve externe effecten bij kosten voor derden spreken we van negatieve externe effecten XVIII.I Negatieve externe effecten we nemen het voorbeeld van een chemisch bedrijf dat bij de productie luchtverontreiniging veroorzaakt wat leidt tot maatschappelijke en sociale kosten in de omgeving echter, in een vrijemarkteconomie zonder overheidstussenkomst en milieuregels zal niemand deze kosten vergoeden aan de omwonenden, noch het bedrijf, noch zijn klanten op deze manier wordt de welvaart niet gemaximaliseerd en zitten we met MARKTFALEN = een allocatie van middelen in de vrije markt die de welvaart niet maximaliseert naast de gebruikelijke marginale kosten van het chemisch bedrijf zijn er voor het bedrijf dus ook marginale externe kosten (MEK) dit zijn de bijkomende externe kosten voor een extra eenheid productie, in dit geval dus de kosten voor de verontreiniging als men een extra eenheid produceert Negatieve externe effecten 8 7 6 kost van vervuiling prijs 5 4 3 2 1 vervuiling 0 1 2 3 4 5 6 hoeveelheid vraag Ap Am de aanbodscurve Ap weerspiegelt de private marginale kosten van het bedrijf en de maatschappelijke kostencurve Am weerspiegelt de volledige maatschappelijke kosten van de producent de maatschappelijke kostencurve is dus de som van de private en externe kosten het marktevenwicht gevormd door Ap en de vraag negeert het bestaan van externe effecten en is gebaseerd op incomplete informatie het maatschappelijk wenselijk evenwicht wordt gevormd door Am en de vraag en creëert een nieuwe prijs en productiehoeveelheid die de welvaart wel maximaliseert Welvaartsverlies bij negatieve externe effecten 8 7 6 prijs 5 kost van vervuiling optimum B 4 A 3 2 1 vervuiling 0 1 2 3 4 5 6 hoeveelheid vraag Ap Am stel dat de overheid er in slaagt om de geproduceerde hoeveelheid terug te dringen tot de maatschappelijk wenselijke hoeveelheid, het optimum het eerste wat opvalt is een daling van de welvaart van de private markt met A dit omvat zowel consumenten- als producentensurplus de producenten zijn immers bereid om meer te produceren dan het optimum de consumenten zijn bereid om meer te spenderen, maar het aanbod is te laag tegenover dit welvaartsverlies staat echter dat de maatschappij minder zal leiden onder de verontreiniging, er zijn dus minder negatieve externe effecten dit zorgt voor een maatschappelijk voordeel ter grootte van A+B of de daling van de externe kosten B weerspiegelt de externe kosten als gevolg van de oorspronkelijke overproductie maar door overheidsinmenging verdwijnt deze overproductie en dus de bijhorende kosten de totale maatschappelijke welvaart is dus gestegen met B (A+B-A), wat dus ook een maatstaf is voor het oorspronkelijk welvaartsverlies PIGOUVIAANSE BELASTINGEN we hebben aangetoond dat negatieve externe effecten leiden tot marktfalen en dat we meer maatschappelijke welvaart kunnen bereiken door de productie te verminderen de vraag is nu, hoe realiseren we dit een oplossing is een belasting heffen op de productie van het vervuilende bedrijf dat exact gelijk is aan de marginale externe kost stel dat een bedrijf per ton productie 50 euro aan marginale externe kosten heeft, dan zal de producent zijn product moeten verkopen tegen de oorspronkelijke prijs + 50 euro (zoals een accijns) indien de producent deze kost werkelijk volledig doorrekent aan zijn klanten wordt de kost perfect geïnternaliseerd éen van de partijen betaalt de kost zodat wel aan de juiste prijs wordt verkocht Pigouviaanse belasting 8 7 6 5 prijs C kost van vervuiling optimum B prijs consument na 4 belasting prijs voor 3 belasting prijs producent na 2 belasting D A E A’ F 1 vervuiling 0 1 2 3 4 5 6 hoeveelheid in dit voorbeeld wordt de externe kost verdeeld vraag Ap Am deze belasting noemen we een PIGOUVIAANSE BELASTING = belasting die overeenstemt met de negatieve externaliteit van een bepaald product waardoor het marktevenwicht op het maatschappelijk wenselijk punt komt te liggen en marktfalen is opgelost consumentensurplus producentensurplus voor belasting A+C+D A’ + E + F na belasting C F overheid derden D+E A + A’ + B door de belasting verdwijnt de overproductie en de daaraan gekoppelde transacties A + A’ maar het voordeel van de lagere vervuilingskosten is groter, namelijk A + A’ + B de Pigouviaanse belasting zorgt dus niet enkel voor een verschuiving van de welvaart naar de overheid, maar ook voor een toename van de totale maatschappelijke welvaart = B PIGOUVIAANSE BELASTINGEN, EMISSIERECHTEN EN VERBODSBEPALINGEN het idee achter de Pigouviaanse belasting is dat de veroorzaker van de kosten deze internaliseert waardoor de markt uitkomt op een optimale productiehoeveelheid de belasting bepaalt dus eigenlijk de marktprijs van de vervuiling de kostprijs om éen eenheid vervuiling te vermijden noemen we de marginale reductiekost van de vervuiling, een kost die niet stabiel is, maar kan toenemen als al veel is gespendeerd aan reductie voor een bedrijf dat nog niets heeft geïnvesteerd in emissiereductie is het dan weer veel goedkoper om hier iets aan te doen voorbeeld: als de overheid een belasting invoert van 10 euro per ton CO2 uitstoot, zal een onderneming alle reductiemaatregelen nemen met een marginale kost lager of gelijk aan 10 euro immers, als het meer dan 10 euro kost om de uitstoot te verminderen, zal de onderneming liever de belasting betalen dan investeren in emissiereductie de belasting bepaalt dus ook het soort maatregelen dat zal worden genomen: een hoge belasting zal ervoor zorgen dat er dure maatregelen worden genomen, terwijl een lage belasting slechts kleine inspanningen zal veroorzaken een ander instrument om vervuiling tegen te gaan zijn EMISSIERECHTEN = het recht om een bepaalde hoeveelheid vervuiling in de omgeving te brengen, en vooral het verbod om meer te vervuilen dan het emissierecht toestaat om emissierechten uit te leggen bekijken we de belasting op vervuiling op een andere manier op de markt zijn er talloze ondernemingen die vervuilen, maar voor de éen is het veel duurder om hier iets aan te doen dan voor de ander, er is dus een grotere vraag om te mogen vervuilen bij sommige ondernemingen wat de Pigouviaanse belasting dus eigenlijk doet, is voor elk individueel bedrijf de prijs voor vervuiling vastleggen, waardoor via kruising met de ‘vraag naar vervuiling’ van alle bedrijven de totale hoeveelheid vervuiling in de economie komt vast te liggen op het optimaal niveau Q bedrijven gaan dus vergelijken tussen de prijs voor emissiereductie en de opgelegde Pigouviaanse belasting, maar zullen ook controleren of de belasting er al dan niet voor zorgt dat ze uiteindelijk verlies maken indien dit het geval is, zal het bedrijf de productie stoppen en geen vraag naar emissie meer hebben in plaats van de prijs van de vervuiling op te leggen, kan de overheid op basis van de optimale hoeveelheid vervuiling Q emissierechten toekennen aan de bedrijven indien deze emissierechten verhandelbaar worden, zullen bedrijven die goedkoop hun uitstoot kunnen verminderen, hun emissierecht (deels) verkopen aan andere bedrijven, die dit niet goedkoop kunnen, maar voor wie de prijs voor het recht wel beter uitkomt op die manier wordt de optimale hoeveelheid vervuiling niet overschreden en wordt de vermindering van uitstoot gerealiseerd door de bedrijven die dat het best kunnen uiteindelijk hebben Pigouviaanse belastingen en emissierechten hetzelfde effect Pigouviaanse belasting Emissierechten 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 0 1 2 vraag naar vervuiling 3 4 Pigouviaanse belasting 1 2 vraag emissierechten 3 4 aanbod emissierechten het gebruik van Pigouviaanse belastingen en emissierechten beperkt zich niet enkel tot het bestrijden van (lucht)verontreiniging, maar wordt algemeen toegepast bij het bestrijden van negatieve externe effecten als we kijken naar het verkeer, kunnen we een derde bestrijdingsmiddel voor negatieve externaliteiten aanhalen, namelijk verbodsbepalingen de negatieve externe effecten van chauffeurs die te snel of dronken rijden, worden bestreden met verbodsbepalingen zoals snelheidslimieten en een maximum van alcoholpercentage in het bloed deze verbodsbepalingen zijn niet verhandelbaar, omdat bijvoorbeeld bij vervuiling het negatieve externe effect afhangt van de totale hoeveelheid, terwijl bij het rijgedrag op de weg de negatieve externaliteiten (verkeersslachtoffers) afhangen van elke individuele wetsoverschrijding een ander voorbeeld van een verbodsbepaling is het verbod op nachtlawaai na 22 uur dit is een zeer mooi voorbeeld van externe effecten: een groep mensen bouwt een feestje en heeft daar alle voordelen aan, terwijl de buren geen oog dicht doen XVIII.II Positieve externe effecten naast negatieve externaliteiten zijn er gelukkig ook positieve effecten die kunnen ontstaan voor derden bij een transactie een voorbeeld hiervan is het onderwijs in principe zou dit een private transactie kunnen zijn tussen aanbieders (onderwijsinstellingen) en vragers (studenten) die echter beide geen rekening houden met externe effecten van onderwijs meer opgeleide studenten betekent meer getalenteerde werknemers en ondernemers, technologische vooruitgang, economische groei, meer inkomen voor de maatschappij,.. de positieve externaliteiten van onderwijs overstijgen dus ruimschoots het marginaal nut voor de student en de winst voor de onderwijsinstelling omdat de markt dit echter ziet als slechts een private transactie is er dus een lager aanbod dan maatschappelijk wenselijk, wat leidt tot een welvaartsverlies ook bij positieve externe effecten vinden we dus het probleem van marktfalen Marktfalen bij positieve externaliteiten 7 6 prijs 5 4 B 3 A 2 1 0 1 2 3 4 5 hoeveelheid aanbod Vp Vm we illustreren het marktfalen bij positieve externaliteiten aan de hand van deze grafiek de private marginale kosten geven zoals altijd het aanbod weer van onderwijs op de markt dat de winst voor de aanbieder maximaliseert de vraag naar onderwijs van de studenten is Vp en weerspiegelt hun bereidheid tot betalen het grote verschil met negatieve externe effecten is dat deze keer niet de maatschappelijke kost hoger ligt dan de private kost, maar dat het maatschappelijk nut hoger ligt dan het private nut de maatschappelijke vraag Vm overstijgt de private vraagcurve en is de som van het private marginale nut Vp en de positieve externaliteiten de maatschappelijk wenselijke ‘hoeveelheid’ onderwijs vinden we in het optimum indien het optimum wordt bereikt zou in de eerste plaats de private onderwijsmarkt oppervlakte A aan welvaart verliezen, omdat voor de extra hoeveelheid onderwijs de bereidheid tot betalen Vp onder de marginale kost (aanbodscurve) ligt maar dit verlies wordt ruimschoots overtroffen door de externe waarde van dit onderwijs voor de maatschappij ter waarde van A + B (dus totale toename van de welvaart met B) als men niet zou ingrijpen op deze volledig private markt, zou men blijven vastzitten aan een welvaartsverlies B natuurlijk zullen de aanbieders van onderwijs een compensatie vragen bij de overheid voor de geleden verliezen, wat ons brengt bij de Pigouviaanse subsidies PIGOUVIAANSE SUBSIDIES dit is een typische manier waarop vrijwel alle overheden positieve externaliteiten aanpakken en zowel de producent als de consument kan gesubsidieerd worden door bijvoorbeeld het onderwijs te subsidiëren kunnen de scholen hun diensten aanbieden tegen lage prijzen en dankzij studiebeurzen kunnen studenten goedkoper gaan studeren dit is natuurlijk slechts een gedeeltelijke welvaartsanalyse, want voor deze subsidies zijn natuurlijk belastingen nodig, die niet zijn verwerkt in de vorige grafiek maar als de subsidies worden gefinancierd met geld van Pigouviaanse belastingen op negatieve externaliteiten, is er enkel welvaartswinst ander voorbeeld van positieve externaliteiten: FUNDAMENTEEL WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK = wetenschappelijk onderzoek dat niet gericht is op een op korte termijn bruikbare oplossing, technologie of toepassing, maar op vooruitgang van de wetenschap zelf private bedrijven hebben sterke stimulansen om aan onderzoek, zolang dit op korte termijn zichtbare resultaten oplevert, maar minder stimulans voor fundamenteel onderzoek (basisonderzoek) omdat dit basisonderzoek zulke grote opbrengsten levert aan de maatschappij wordt dit ook meestal gesubsidieerd door de overheid, om de kosten op korte termijn op te vangen het onder- of niet subsidieren van basisonderzoek is een algemeen erkende vorm van marktfalen GEBODSBEPALINGEN naast subsidies kan de overheid het marktfalen bij positieve externe effecten ook oplossen aan de hand van gebodsbepalingen in het onderwijs is er bijvoorbeeld een leerplicht tot 18 jaar gebodsbepalingen komen in allerlei sectoren voor, zo zijn er bijvoorbeeld de inentings- of vaccinatiecampagnes en verplichte inentingen voor kinderen mensen hebben wel een stimulans om zich te laten inenten, maar er zijn ook velen die dit liever niet doen om allerhande redenen, wat een groot probleem is, gezien het enorme maatschappelijk nut van vaccinaties bij ons lost de overheid dit op door een combinatie van gebodsbepalingen en Pigouviaanse subsidies elk kind is verplicht zich te laten immuniseren (gebodsbepaling) en dit gebeurt in alle gevallen volledig gratis (Pigouviaanse belasting) dit heeft als gevolg dat in België al veel ziektes uitgeroeid zijn wat een positief extern effect is van onschatbare waarde XVIII.III Alternatieve manieren om externaliteiten op te lossen 1) MORELE EN SOCIALE NORMEN indien we willen dat mensen niet te snel rijden en vooral niet drinken voor ze in hun auto stappen zijn geboden en straffen om die geboden af te dwingen zeker nuttig maar miscchien is het nog nuttiger als de mensen dit niet doen omdat ze het zelf verkeerd vinden (morele norm) of omdat anderen hen daar op wijzen (sociale norm) een voorbeeld hiervan zijn de talloze BOB-campagnes diezelfde redenering geldt ook voor positieve externaliteiten, namelijk, als we onderwijs belangrijk vinden, moeten we jongeren dit laten inzien en hen daar als maatschappij ook op wijzen 2) DONATIES EN LIEFDADIGHEID veel mensen treden als vrijwilliger op om te doneren of om effectief in te grijpen en zo positieve externe effecten te bereiken we kennen vandaag talloze organisaties die zich inzetten voor goede doelen, maar het gebeurt ook op kleiner niveau, bijvoorbeeld afgestudeerden die geld doneren aan hun universiteit 3) INDUSTRIEEL BELEID ook het industrieel beleid biedt een mogelijkheid om positieve externaliteiten te bereiken het bekendste voorbeeld daarvan is het gebruik van patenten (definitie p53 van de samenvatting) omdat de uitvinder een patent krijgt toegewezen voor zijn basisonderzoek worden de positieve externe kosten deels geïnternaliseerd waardoor het bereid zal zijn om meer te investeren in nieuwe onderzoeken 4) COASE-THEOREMA particuliere economische agenten kunnen het probleem van externe effecten onderling oplossen en daarbij de welvaart verhogen, echter op enkele voorwaarden de eigendomsrechten zijn goed omschreven er kan onderhandeld worden zonder transactiekosten de schade door de externe effecten en de waarde van de transactie zijn meetbaar het aantal betrokken partijen is beperkt stel dat 100 studenten in een studentenhome moeten studeren voor een examen maar dat in diezelfde studentenhome een groep professoren beslist om die nacht een luid verjaardagsfeestje te geven in diezelfde studentenhome de negatieve externe effecten van het feestje (lawaaioverlast) hebben een zwaar effect op derden (de studenten) wat betekent dat er meer lawaai zal zijn dan maatschappelijk wenselijk en dus ook meer buizen op het examen dan maatschappelijk wenselijk het Coase-theorema stelt echter dat beide partijen dit kunnen oplossen door onderling te onderhandelen waarbij aan de vier voorwaarden is voldaan vooreerst moeten de eigendomsrechten goed omschreven zijn: de professoren hebben wel degelijk het recht om daar een hele nacht te feesten de studenten en professoren kunnen zonder problemen met elkaar communiceren dus de transactiekosten worden beperkt stel nu dat de 100 studenten elk 10 euro willen betalen voor een stille nachtrust na middernacht, dat brengt de totale waardering van stilte na middernacht op 1000 euro en dat de waardering van de professoren voor het feestje na middernacht 500 euro bedraagt we kennen deze bedragen, ze zijn meetbaar en er zijn slechts twee partijen, aan alle voorwaarden van het theorema is dus voldaan men zou dit probleem kunnen oplossen aan de hand van onderhandelingen die leiden tot een verbetering van de totale welvaart stel dat er wordt afgesproken dat de professoren tot middernacht mogen feesten en daarna stil moeten zijn, dit betekent dat de studenten 1000 euro winnen en de professoren 500 euro verliezen als compensatie voor de afspraak betalen de studenten 750 euro aan de professoren, dit is een duidelijk win-win-situatie want de studenten hebben 250 euro voordeel, want hun waarde voor stilte was 1000 euro de professoren hebben ook 250 euro voordeel, hun waarde voor het feest was 500 euro de totale welvaart stijgt dus met 500 euro het Coase-theorema stelt ook dat het niet uitmaakt wie het eigendomsrecht (eerste voorwaarde) heeft, dus dat de transactie ook in de andere richting kan werken (p437-438 in het boek) het is een mooie theorie, maar in de praktijk wordt er vaak niet aan de voorwaarden voldaan o o o o eigendomsrechten zijn vaak niet duidelijk omschreven de verschillende partijen communiceren niet altijd even vlot de waarde van begrippen zoals ‘stilte’ is niet makkelijk meetbaar in onze globale maatschappij zijn er vaak teveel partijen XIX Publieke goederen en gemeenschappelijke bronnen XIX.I Vier soorten goederen en diensten tot nu toe zijn we ervan uitgegaan dat alle goederen en diensten dezelfde eigenschappen hebben, maar nu moeten we nuanceren we kunnen goederen namelijk categoriseren op basis van twee criteria, wat ons vier groepen geeft het eerste criterium is de RIVALITEIT van goederen = een goed is rivaal wanneer de consumptie van de ene consument de consumptie van de andere consument vermindert de meeste goederen zijn rivaal, als ik mijn maaltijd opeet, is dat minder eten voor andere mensen er zijn echter ook niet-rivale goederen waarvan de ene consument kan van genieten zonder dat een andere consument daar minder van kan genieten, denk maar aan een museum, de openbare veiligheid, volksgezondheid,.. het tweede criterium dat we gebruiken om goederen te categoriseren is de EXCLUSIVITEIT = een goed is exclusief wanneer een consument kan worden uitgesloten van de consumptie ervan de meeste goederen waar we aan denken zijn exclusief, omdat er op de meeste goederen een eigendoms- of gebruikersrecht rust er zijn echter ook goederen waar niemand van kan worden uitgesloten zoals bepaalde internationale wateren, een openbaar fietspad, een vuurtoren,.. als we deze twee criteria combineren komen we tot vier verschillende soorten goederen RIVAAL o o o EXCLUSIEF NIET-EXCLUSIEF private goederen gemeenschappelijke bronnen een huis een laptop druk gebruikte tolweg o o o clubgoederen en tolgoederen NIET-RIVAAL o o o sociale netwerken fysieke netwerken (NMBS) niet drukke tolweg vis in internationale wateren wilde dieren drukke openbare weg publieke goederen o o o defensie en openbare orde gratis openbaar zwembad niet drukke openbare weg XIX.II Publieke goederen we hebben al veel aandacht besteed aan marktprijs en marktevenwicht, maar voor sommige goederen is er geen prijs en evenmin een markt wat is bijvoorbeeld de marktprijs van fietspaden of openbare veiligheid? veel belangrijke dingen in het leven lijken gratis te zijn, maar dit betekent niet dat ze geen waarde hebben, want de consument kent er een positieve waarde aan toe, dit zijn PUBLIEKE GOEDEREN = een goed dat niet-rivaal en niet-exclusief is en vaak lijkt het gratis, wat niet zo is niets is gratis, er is altijd wel iemand die betaalt en de kosten draagt, al dan niet in geld of opportuniteitskosten VRIJBUITERS EN DE FINANCIERING VAN PUBLIEKE GOEDEREN het grootste probleem met publieke goederen zijn de FREERIDERS = een freerider of vrijbuiter is iemand die niet betaalt voor een goed maar er wel van geniet de meeste mensen willen het goed wel, maar willen er niet voor betalen, wat ervoor zorgt dat de kosten van het publieke goed niet gedekt kunnen worden hier hebben we te maken met marktfaling, deze situatie wordt ook wel het freeridersprobleem of vrijbuitersprobleem genoemd om beter te begrijpen wat het vrijbuitersprobleem precies is analyseren we een simpel voorbeeld stel, we hebben twee consumenten, Anna en Bea, en beiden wonen als enige bewoners in een onverlichte straat straatverlichting is voor hen duidelijk een publiek goed, het is niet-rivaal en niet-exclusief en beide kennen er een positieve waarde aan: hun marginale bereidheid tot betalen (MBTB) of vraagcurve Marginale bereidheid tot betalen 120 100 80 60 40 20 0 0 1 MBTBanna 2 MBTBbea 3 4 MBTBmarkt hun curves hebben een dalend verloop, hoe meer lantaarnpalen er al zijn, hoe minder elk van hen wilt spenderen aan nog een extra lantaarnpaal stel dat Anna en Bea elk individueel beslissen om al dan niet een lantaarnpaal te kopen voor in hun straat, dan zal gezien de prijs van een paal (50 euro) Anna éen lantaarnpaal kopen en Bea geen, haar MBTB voor een paal is slechts 25 euro Bea waardeert de gekochte lantaarnpaal van Anna echter wel, haar betalingsbereidheid is niet nul hier is Bea een freerider, ze geniet wel van de straatverlichting, maar betaalt er niet voor de totale waardering van de lantaarnpaal is gelijk aan 75 euro, de som van de bereidheid tot betalen van Anna en Bea met de ene lantaarnpaal ligt de marginale betalingsbereidheid van de markt (MBTBmarkt) nog steeds boven de marginale kost van een lantaarnpaal, het optimale punt is dus nog niet bereikt pas als er een tweede lantaarnpaal wordt geplaatst wordt de MBTBmarkt gelijk aan de kost van een paal en wordt een welvaartsverbetering bereikt (grijze driehoek) stel nu dat Anna en Bea samen aan tafel gaan zitten en afspraken maken over de aankoop van lantaarnpalen voor hun straat dit zal leiden tot de aankoop van twee lantaarnpalen, dus conform hun gezamenlijke MBTB hier wordt voldaan aan de SAMUELSON-VOORWAARDE = een publiek goed wordt optimaal voorzien wanneer de som van de bereidheid tot betalen van alle gebruikers gelijk is aan de marginale kost van de voorziening van het goed de meeste publieke goederen hebben echter een veel grotere schaal, denk maar aan landsverdediging, openbare veiligheid, milieubeleid, natuurgebieden,.. hier zijn er dus meer dan twee mensen die meegenieten en willen betalen de publieke goederen op grote schaal worden meestal voorzien door de overheid en betaalt door de burgers aan de hand van belastingen, omdat het onmogelijk is om met de volledige bevolking samen te gaan zitten en de betalingsbereidheid te vergelijken, dit brengt enorme transactiekosten mee we hebben juist gezien dat onderhandelen een optie is om het freeridersprobleem tegen te gaan (mits iedereen eerlijk is) maar een andere, meer drastische oplossing is het privatiseren van publieke goederen, met andere woorden, er een eigendomsrecht op creëeren als men bijvoorbeeld een tunnel wil bouwen zal het vaak gebeuren dat niemand wilt betalen, ookal willen sommige mensen de tunnel wel een oplossing is om dan de tunnel te laten bouwen door een private onderneming die er een toltunnel van maakt en al wie passeert moet betalen zoals al vermeld, wordt in West-Europa het vrijbuitersprobleem meestal opgelost door de overheid KOSTEN-BATENANALYSE de overheid lost dus marktfalen op ten gevolge van het freeridersprobleem door zelf de publieke goederen te voorzien en de kosten te laten betalen met belastingsgeld we moeten echter oppassen dat het niet de andere richting uitgaat, namelijk dat de overheid teveel publieke goederen aanbiedt en hiervoor te hoge belastingen heft de meest gebruikte techniek om dit op te lossen is de MAATSCHAPPELIJKE KOSTEN-BATENANALYSE = een analyse van een publiek goed waarbij de verwachte monetaire kosten worden afgewogen tegen de verwachte monetaire baten (inclusief externe kosten en baten) dit is echter veel moeilijker dan het lijkt stel dat de stad besluit om een brug te bouwen over het centrum en jij als econoom bent verantwoordelijk om te beslissen of de brug er al dan niet komt in je analyse moet je talloze elementen verwerken: de directe bouwkosten, geluidsoverlast, fijn stof, verkeersdoorstroming,.. al deze elementen hebben hun eigen waarde en kost en het is dan ook een zeer grote uitdaging om een kosten-batenanalyse volledig op te stellen het grootste probleem is meestal het berekenen van de monetaire baten, het is moeilijk om te voorspellen wat nu de waarde precies zal zijn voorbeeld: de beslissing om al dan niet een wandelbos aan te leggen er zijn twee methodes om de waarde ervan te bepalen gedrukte voorkeursmethode: via enquêtes de betalingsbereidheid van de bevolking vragen gereveleerde voorkeursmethode: waardering baseren op het gedrag van de gebruikers SOCIALE NORMEN soms kunnen publieke goederen ook worden ingericht zonder private eigendomsrechten en zonder tussenkomst van de overheid voorbeeld: een buurvrouw in de straat een petanquebaan opent waar iedereen gratis mag komen spelen en heeft ook een collectebus staan waar mensen vrijwillig een bijdrage kunnen leveren indien de mensen enkel handelden uit eigenbelang zou niemand natuurlijk bijdragen en is de kans groot dat iemand weg zou zijn met de pot geld echter, we hebben het hier over een straat waar iedereen elkaar kent en de mensen zich verplicht voelen iets bij te dragen aan het publieke goed, dit noemen we SOCIALE NORMEN = gedragsregels gebaseerd op normen, waarden, gewoonten en cultuur, die onze verwachtingen bij interacties met derden coördineren en zo leiden tot uniform gedrag binnen een bepaalde groep XIX.III Gemeenschappelijke bronnen de laatste goederen die we bespreken in dit hoofdstuk zijn gemeenschappelijke goederen of ‘common pool resources’ het probleem met gemeenschappelijke goederen is dat ze, net zoals publieke goederen, nietexclusief zijn waardoor je er niemand voor kunt doen betalen en het vrijbuitersprobleem zich opnieuw voordoet bovendien zijn gemeenschappelijke bronnen ook rivaal, het gebruik ervan door de ene consument vermindert het gebruik voor de andere consument hierdoor hebben gemeenschappelijke bronnen de neiging om uitgeput te raken, dit noemen we de tragedie van de gemeenschappelijke bronnen of de TRAGEDY OF THE COMMONS = gemeenschappelijk gebruik door rationele economische agenten van een gemeenschappelijke bron leidt tot uitputting van dit goed, omdat de kosten worden verdeeld over alle gebruikers, maar de baten toekomen aan een individuele gebruiker als in een dorp er een gemeenschappelijke weide is voor de koeien van alle boeren dan levert elke koe directe opbrengsten (melk en vlees) aan haar boer, terwijl haar kosten (minder gras) worden verdeeld onder alle gebruikers van de weide het gevaar bestaat dat alle boeren dit beseffen en dus veel meer koeien laten grazen dan maatschappelijk wenselijk waardoor het gemeenschappelijk goed (de weide) zal worden uitgeput UITPUTTING VAN GEMEENSCHAPPELIJKE BRONNEN DOOR EXTERNALITEITEN het probleem van gemeenschappelijke bronnen is eigenlijk in essentie het probleem van negatieve externaliteiten, dat we goed kunnen aantonen met het voorbeeld van overbevissing op het eerste zicht vinden we het vreemd dat vissers overmatig veel vissen, want daarmee bedreigen ze immers hun eigen economische leven elke visser houdt wel degelijk rekening met de kost van zijn visacties op zichzelf, maar niet op anderen, namelijk hoe meer je als individu vist, hoe minder andere mensen dit kunnen doen er is dus een externe kost van de individuele beslissing, waardoor de sociale marginale kost veel hoger ligt dan de private marginale kost en er in het marktevenwicht algemeen teveel wordt gevist dit wordt bovendien erger gemaakt door irreversibiliteiten (onomkeerbaarheden) die zich meer en meer voordoen sommige diersoorten die bijna zijn uitgestorven kunnen zo goed als niet meer terugkeren, het CO2 gehalte in onze atmosfeer is zo groot dat we niets meer kunnen doen om de gevolgen ervan terug te dringen, eenmaal vruchtbare bodem verwoestijnt is dit erg moeilijk terug te draaien, enzovoort de meest voorkomende manier om uitputting tegen te gaan is het toekennen van eigendomsrechten EIGENDOMSRECHTEN EN HET BEHEER VAN GEMEENSCHAPPELIJKE BRONNEN net zoals bij publieke goederen kan de oplossing erin bestaan om private eigendomsrechten toe te kennen aan gemeenschappelijke bronnen Voorbeeld: dit is ook de reden dat de bizons zijn uitgestorven maar de koeien niet, er mocht vroeger immers vrij gejaagd worden op bizons terwijl koeien allemaal privaat bezit zijn het gebruik van eigendomsrechten werkt echter niet overal even goed, als we kijken naar de visrechten bijvoorbeeld kunnen we al een mogelijk probleem met afdwinging vinden hoe kunnen we er immers voor zorgen dat elke visser zich aan zijn visrechten houdt en niet stiekem meer vist volgens de redenering ‘beter nu veel geld en later niets, dan nu minder geld en later nog minder omdat anderen teveel vissen’ daarnaast is er ook het probleem dat de zaken met een eigendomsrecht soms mobiel zijn, wat de afdwinging behoorlijk complex maakt vissen zwemmen de wereld rond en doorkruisen verschillende territoriale wateren, waterverontreiniging gaat mee stroomafwaarts, luchtverontreiniging kent absoluut geen grenzen DE BIJDRAGE ELINOR OSTROM ondanks alle bovenstaande problemen bestaat de oplossing soms gewoonweg uit vrijwillige coördinatie tussen de gebruikers van de gemeenschappelijke bron om dit te bereiken moet worden voldaan aan de acht principes van Ostrom 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. definieer duidelijke groepsgrenzen pas de regels voor het gebruik van de bron aan de lokale omstandigheden aan zorg ervoor dat diegene voor wie de regels gelden ook inspraak hebben andere overheden moeten de aparte gemeenschap respecteren ontwikkel een systeem, gedragen door de leden, om elkaar te controleren gebruik escalerende sancties voor herhaaldelijke overtreders zorg voor een toegankelijk en goedkoop systeem om conflicten te beslechten bouw verantwoordelijkheid in van het individu tot het volledige systeem hoe groter de groep, hoe moeilijker dit wordt, vandaar dat wereldwijde problemen van gemeenschappelijke bronnen het lastigst zijn om op te lossen met vrijwillige samenwerking centraal in de redenering van vrijwillige samenwerking staat het afstand nemen van de enge ‘homo economicus’ en aandacht besteden aan lokaal vertrouwen we nemen als voorbeeld een vissersdorpje waar de zaken slecht gaan, en de bewoners besluiten collectief om duurdere netten te gebruiken om zo meer vangst te hebben en bovendien de jonge vissen te laten ontsnappen zodat de populatie in stand blijft vanaf dat moment kan de situatie twee kanten uitgaan indien de meeste vissers erop vertrouwen dat de anderen zich aan deze regel zullen houden zullen velen de duurdere netten betalen, waardoor een samenwerking ontstaat diegenen die niet meewerken zullen door deze nieuwe sociale norm al snel gestraft en uitgesloten zullen worden, en uiteindelijk zal de lokale economie zich herstellen echter, indien de meeste vissers elkaar niet vertrouwen zullen velen blijven vissen met de slechte netten omdat niemand wil betalen en zullen er zo goed als geen straffen zijn omdat iedereen de regel overtreed, op deze manier blijft de economie zoals voordien vertrouwen speelt dus een belangrijke rol en kan het verschil zijn tussen succes en mislukking XX Mededingingsbeleid XX.I De overheid als bewaker van competitie de overheid heeft in onze maatschappij een duidelijke rol als waakhond over de concurrentie op de markt, dit noemen we het MEDEDINGINGSBELEID = overheidsingrijpen in de markt om competitie te bevorderen en misbruik van marktmacht tegen te gaan met als doel het vergroten van efficiëntie en welvaart mededingingsbeleid is nodig om het ontstaan van geconcentreerde marktmacht tegen te gaan omdat dit het surplus ongelijk verdeeld en leidt tot een algemeen welvaartsverlies de overheid probeert dus competitie te vrijwaren (omdat dit zorgt voor meer welvaartscreatie) en tegelijk ook de consument te beschermen, wat impliceert dat men meer waarde hecht aan het consumentensurplus XX.II Competitie? het is voor de mededingingsautoriteit (de overheid) belangrijk om te weten in welke markten de grootste kans op concurrentieverstorende praktijken bestaat waar moet de overheid op letten? in eerste instantie kan men de mate van competitie in alle markten proberen meten, zoals we hebben gezegd dat ABInBev 55% van de Belgische biermarkt in handen heeft, Alken-Maes 15%, enz. deze marktaandelen worden meestal in een samenvattend cijfer bij elkaar gerbracht, een dergelijke maatstaf noemen we een concentratie-index (p64 van de samenvatting) de meest gebruikte maatstaf is de Herfindahl-index die inhoudt dat men de waarde van de index bekomt door de gekwadrateerde marktaandelen van de bedrijven op te tellen BEDRIJVEN M A R K T 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 HERFINDAHL A 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 0.10 B 30% 30% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 0.20 C 55% 15% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 0.34 D 100% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 1.00 in deze Herfindahl tabel bekijken we drie markten met meerdere producenten en éen markt met enkel een monopolist in markt A heeft elke producent exact een tiende van de markt in handen, en bekomen we een index van 0.10 in markt B hebben we twee grotere producenten met elk 30% marktaandeel en de rest bezit elk 5%, dit geeft ons een index van 0.20 in markt C geven we de Belgische biermarkt weer, met als grootste spelers AbInBev en AlkenMaes, hier bedraagt de index 0.34 in de monopoliemarkt bedraagt de index zijn maximale waarde, namelijk 1.00 hieruit kunnen we de duidelijke conclusie trekken dat, hoe lager de index, hoe meer competitie in de markt en hoe hoger de index, hoe minder competitie de waarde van de Herfindahl-index zegt echter niet alles, dit kunnen we toelichten aan de hand van het voorbeeld bij Bertrand-competitie in een duopolie (p66 van de samenvatting) in zo’n markt zou de index 0.50 bedragen, wat insinueert dat er een te hoge concentratie is en te weinig concurrentie, wat natuurlijk in dat geval niet klopt daarom geeft de index eerder de kans op problemen weer in plaats van het bestaan van problemen een andere, meer directe indicatie van de competitie in een markt en het mogelijk verlies van welvaart wordt gegeven door de mark-up, de mate waarin de prijs de MK overstijgt de mark-up wordt echter nergens geregistreerd wat betekent dat overheden op basis van enorm veel gegevens die zelf moeten proberen berekenen ten slotte is het ook zo dat de welvaartsmaximaliserende uitkomst gegarandeerd kan worden door potentiële concurrentie, zonder dat die ook echt aanwezig is op de markt voorbeeld: wanneer je een vlucht van Brussel naar Helsinki (Finland) wilt boeken zal je merken dat er slechts éen vliegtuigmaatschappij die vlucht aanbiedt, namelijk Finnair betekent dit dat Finnair een monopolie bezit op die markt? neen, want de enige reden dat Finnair de enige aanbieder is op die markt is omdat er simpelweg te weinig vraag is naar die bepaalde vlucht indien Finnair zijn prijzen zou optrekken zou het interessant worden voor andere vliegtuigmaatschappijen om ook vluchten naar Helsinki aan te bieden, maar tegen een lagere prijs, en zo zou Finnair al zijn klanten verliezen dit is een voorbeeld van een betwistbare markt het verschil met een monopolie is dat in deze markt de toetredingsbarrières beperkt zijn, er kunnen andere vliegtuigmaatschappijen meedoen een monopolist zoals Farys heeft een monopolie in Gent omdat geen enkel ander bedrijf zomaar eventjes een volledige stad van waterleidingen kan voorzien XX.III Efficiëntie? COMPETITIE EN ALLOCATIEVE EFFICIËNTIE een allocatief efficiënte marktuitkomst is een uitkomst waarbij de schaarse middelen optimaal worden ingezet bij perfecte concurrentie is het marktaanbod als het ware het geheel van de marginale kosten, de marktvraag valt dan weer te interpreteren als het marginaal nut dat de consument hecht aan een extra eenheid consumptie in een markt van perfecte concurrentie zorgt de evenwichtsprijs ervoor dat de marginale kost en het marginaal nut aan elkaar gelijk zijn, het is onmogelijk om door een wijziging in allocatie de welvaart nog verder te verbeteren perfecte concurrentie is dus efficiënt COMPETITIE EN TECHNISCHE EFFICIËNTIE Perfecte concurrentie Monopolistische concurrentie 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 M 0 1 2 MO 3 vraag 4 MK 5 GTK 1 2 MO 3 vraag 4 MK 5 GTK we vergelijken nog eens de marktuitkomst op lange termijn van perfecte concurrentie met die van monopolistische concurrentie twee verschillen die opvallen zijn de mark-up (gerelateert aan de allocatieve effciëntie) en de capaciteitsbenutting (relevant inzake technische efficiëntie) in hoofdstuk 13 stelden we vast dat in een markt met perfecte concurrentie een producent op lange termijn opereert op zijn efficiënte schaal, hij produceert tegen minimale gemiddelde totale kost dit is echter niet het geval voor de monopolistisch competitieve producent, die niet produceert tegen een minimale GTK en dus onbenutte capaciteit heeft indien hij zijn productie zou opvoeren zou de producent zijn GTK zien dalen, in tegenstelling tot een producent in een markt van perfecte concurrentie, die zijn GTK zou zien stijgen door zijn product te differentiëren geniet de monopolistisch competitieve producent bescherming van competitie en kan hij overleven met een hogere prijs voor de consument, maar zonder winst competitie bevordert dus de technische efficiëntie in de zin dat meer concurrentie een prikkel is om dichter bij de optimale schaal te produceren, wat leidt tot een lagere prijs minder differentiatie en dus meer competitie brengt ons van de rechter- naar de linkergrafiek competitie en technische efficiëntie zijn ook gelinkt vanuit een ander perspectief minder competitie betekent dat een producent meer marktmacht heeft en bijgevolg dus de mogelijkheid om meer kosten af te wentelen op de consument hierdoor is het mogelijk dat de stimulans minder groot is om aan kostenbeheer en -minimalisatie te doen, dit noemen we managerial slack Managerial slack 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 MO 3 vraag MK 4 5 MK met managerial slack de gebrekkige kostenbeheersing wordt hier weergegeven door een opwaarste verschuiving van de marginale kosten bovenop het allocatieve welvaartsverlies ten opzichte van perfecte concurrentie komt hier dus nog een extra welvaartsverlies bij ter grootte van de grijze oppervlakte COMPETITIE EN DYNAMISCHE EFFICIËNTIE veel economen zijn het erover eens dat technologische vooruitgang een van de belangrijkste motoren is voor langetermijngroei de vraag is of onderzoek naar vooruitgang al dan niet toeneemt bij meer competitie op deze vraag is nog geen eenduidig antwoord, maar we weten wel dat in markten met een gemiddelde competitie het effect van competitie op innovatie het grootst is XX.IV Concurrentieverstorende praktijken en hun impact ! kostenfuncties uitleg en vooral grafieken bekijken op p473 in het boek KARTELVORMING zoals eerder aangegeven in hoofdstuk 16 houdt kartelvorming in dat een aantal concurrenten samenwerken om zich te gedragen als een monopolist en zo economische winst te realiseren Kartel-effect 4,5 4 3,5 A 3 B 2,5 C 2 1,5 1 0,5 0 1 2 vraag 3 marktprijs 4 kartelprijs kartelformatie laat de samenwerkende producenten toe de markthoeveelheid te beperken en de prijs op te drijven, met diverse gevolgen de consumenten verliezen B + C aan surplus en de producenten winnen B, er is dus een netto welvaartsverlies ter waarde van C MARKTSEGMENTATIE marktsegmentatie houdt in dat bedrijven afspreken om elk enkel in de eigen markt activiteit te ontwikkelen en niet toe te treden tot de markt van de andere voorbeeld: Nintendo had beslist met zijn verdelers in Europa om de Europese markt op te splitsen in alle verschillende landen, zodat Nintendo op die manier misbruik kon maken van de betalingsbereidheid, preferenties,.. in elk land zo was bijvoorbeeld de vraag naar games in Duitsland veel groter dan in het VK, waar men genoeg alternatieven had voor games dankzij het Engels bovendien verhinderde Nintendo dat de producten goedkoop werden aangekocht in het VK en dan werden doorverkocht in Duitsland, tegen een prijs die natuurlijk veel lager was dan de prijs die Nintendo oplegde indien Nintendo dit niet had verhinderd, zou er in het VK een stijging van de vraag zijn ontstaan, met een prijstijging tot gevolg, en in Duitsland een stijging van het aanbod, met dalende prijzen tot gevolg dit proces noemen we ARBITRAGE = bij het voorkomen van prijsverschillen tussen gescheiden markten een goed tegen een lage prijs aankopen op de ene markt en tegen een hogere prijs verkopen op de andere markt om zo winst te maken en een druk te zetten op beide markten die uiteindelijk zal leiden tot gelijke prijzen Marktsegmentatie 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 MOdui 3 Vdui 4 MOvk Vvk 5 MK MISBRUIK VAN DOMINANTE POSITIE producenten die een geweldig product ontwikkelen en dit naar de markt brengen kunnen vrij snel een dominante positie opbouwen dit is niet meteen een probleem, zolang de dominantie enkel de superioriteit van het product weerspiegelt, maar de verleiding tot misbruik is echter groot een voorbeeld is het beleid van Microsoft het overgrote deel van computer- en laptopgebruikers vandaag werkt met Microsoft, wat het bedrijf een dominante positie in de markt geeft nu was het zo dat er al andere tekst- en dataprogramma’s waren vóórdat Word en Excel bestonden, en toch zijn die programma’s vandaag volledig uitgestorven Microsoft misbruikte namelijk zijn dominante positie door bij elke nieuwe update van Windows de programmatie tot op het laatste moment af te schermen, waardoor andere programma’s altijd een stuk later kwamen met hun update om compatibel te zijn met de nieuwe Windows ondertussen begon Microsoft met het uitbouwen van Office, dat natuurlijk altijd samen werd geüpdated met Windows waardoor mensen hiernaar overschakelden XX.V Fusies en overnames – staatssteun in dit deel bekijken we twee fenomenen die de Europese Commissie in haar rol als mededingingsautoriteit opvolgt FUSIES EN OVERNAMES zowel fusies als overnames komen regelmatig voor, soms om bedrijven in dezelfde sector te combineren, soms om in te stappen in een andere sector vooral in het eerste geval leidt fusie of overname tot een nog sterkere concentratie van marktmacht indien er bepaalde grenzen inzake marktaandeel en omzet (binnen de EU) overschreden worden, dan MOET de fusie of overname gemeld worden aan de Europese Commissie, die dan al dan niet haar goedkeuring zal geven zelfs al gaat het om twee niet-Europese bedrijven, dan nog geldt deze regel zolang het gevaar bestaat dat er een te grote machtsconcentratie ontstaat op de Europese markt bedrijven argumenteren vaak dat een fusie of overname wordt gedreven door efficiëntiewinsten en niet door een drang naar marktmacht dit is het zogenaamde efficiëntie-argument en illustreren we in de volgende grafiek Overname en het efficiëntie-argument 4,5 4 3,5 A 3 2,5 2 1,5 1 B C D E MK = GK F MK’ = GK’ 0,5 0 1 2 vraag 3 prijs prijs na fusie 4 5 prijs na toetreding stel dat we een overname hebben van een bedrijf waardoor de gemiddelde kost daalt tot GK’, dit is de efficiëntiewinst bovendien kan het bedrijf na de overname zijn marktmacht gebruiken om zijn prijs op te schroeven waardoor het consumentensurplus daalt met B+C door de prijsverhoging en de daling van de gemiddelde kost neemt de winst van het bedrijf sterk toe, voordien was de winst 0, nu bedraagt ze B+D er is dus een welvaartsverlies ter grootte van C in dit geval zou de Europese Commissie in het verleden wel ingegrepen hebben, maar tegenwoordig wordt meer rekening gehouden met het effect van machtdynamiek door de hoge prijs zullen immers meer producenten toetreden tot de markt waardoor de prijs weer tot evenwicht zal komen en de consumenten B + C + D + E + F aan surplus zullen winnen STAATSSTEUN binnen de Europese Unie kunnen overheden teruggefloten worden voor het verlenen van staatssteun aan ondernemingen, wat de competitie verstoord (bv. Ierland-Apple, 2016) dit is vrij uniek in de wereld, omdat de meeste soevereine overheden zelf kunnen beslissen om al dan niet bepaalde ondernemingen financieel te steunen de EU heeft deze regelgeving om oneerlijke concurrentie tegen te gaan en om te vermijden dat ondernemingen onder constante bijdragen niet de stimulans meer hebben tot innovatie staatssteun is in de Unie echter niet helemaal onmogelijk, het is namelijk wel toegestaan in crisissituaties zoals bij natuurrampen, of een internationale bankencrisis verder kan staatssteun ook belangrijk zijn om competitie in de toekomst te vrijwaren en ervoor te zorgen dat er niet éen enkele dominante onderneming overblijft XXI Ongelijkheid en herverdeling kiezen voor hoger onderwijs is een prima keuze, omdat je in je latere loopbaan duidelijk meer zult verdienen dan iemand die ongeschoold in de arbeidsmarkt stapt en toch zullen deze twee verschillende lonen in het niets vallen vergeleken met het salaris van een topvoetballer of een steracteur, ongelijkheid heeft dus niet alleen maar te maken met iemand zijn opleidingsniveau ongelijkheid kan te maken hebben met kenmerken waar een individu niets aan kan doen, denk maar een geslacht, huidskleur, seksuele geaardheid, nationaliteit,.. maar, stel dat vrouwen meer inspanningen leveren op het werk dan mannen, dan zou het wel aanvaard worden dat beide een verschillend loon zouden krijgen de overheid kan distributief optreden om ongelijkheid tegen te gaan en zo een rechtvaardigere verdeling te realiseren, vaak aan de hand van sociale zekerheid en belastingen XXI.I Waarom verdient niet iedereen hetzelfde loon? het is min of meer logisch dat er loonverschillen zijn, maar waarom zou dit bestaan tussen bijvoorbeeld alle ongeschoolde werknemers? ze zijn immers vrij om te kiezen waar ze gaan werken, dus indien bedrijf A een maandloon aanbiedt van 1500 euro en bedrijf B een loon van 1800 euro, dan zou toch iedereen bedrijf A verlaten? op lange termijn kunnen we inderdaad wel veronderstellen dat voor identieke jobs de lonen gelijk zullen zijn in een perfect competitieve markt waar arbeiders vrij kunnen werken waar ze willen en werkgevers vrij kunnen beslissen wie ze aanwerven tegen welk loon merk op dat we hier uitgaan van meerdere sterke hypotheses alle jobs zijn even attractief verschil in loon is de enige onderscheidende factor alle werknemers zijn even geschikt voor de job de markt is perfect competitief als men echter éen hypothese wegneemt, zal dit leiden tot economische ongelijkheid en dus loonverschillen 1) COMPENSERENDE LOONSVERSCHILLEN in realiteit is niet elke job even aantrekkelijk, er zijn jobs met zeer onaangename werkomstandigheden zoals het verwerken van slachtafval indien iedereen gelijke lonen zou krijgen zou natuurlijk iedereen kiezen voor de meest aangename jobs, wat niet efficiënt is, want ook de minder aangename jobs moeten worden ingevuld er is dus een loonverschil om deze werkomstandigheden te compenseren 2) VERSCHILLEN IN LEVENSDUURTE voor exact dezelfde job ontvang je in de steden vaak meer dan op het platteland, dit is dikwijls te verklaren door de hogere levensduurte in de steden wie leeft in een omgeving met hoge huur- en parkeerprijzen, veel files, dure winkels,.. heeft een hoger loon nodig dan iemand die dit niet heeft in zijn omgeving het is echter ook belangrijk dat men in grote steden ook relatief goedkope regio’s heeft, omdat er ook een deel laaggeschoolden leeft in de stad die niet altijd meekunnen in het duurdere leven 3) MENSELIJK KAPITAAL bepaalde jobs vragen meer kennis en vaardigheden dan andere, en mensen die hiervoor jaren en jaren studeren en ondertussen arbeidsinkomsten opgeven, willen hiervoor vergoed worden dit ‘menselijk kapitaal’ doe je niet enkel op in het secundair en hoger onderwijs, maar ook op het werk zelf, en in veel beroepen is het nodig dat men permanent investeert in een hoger kennisniveau deze inkomensverschillen motiveren bepaalde mensen ook om veel te investeren in zichzelf en hun menselijk kapitaal op te bouwen als iedereen hetzelfde loon zou verdienen zou niemand nog gemotiveerd zijn om zijn menselijk kapitaal uit te bouwen omdat hij toch sowieso hetzelfde zal verdienen als andere, terwijl dit menselijk kapitaal van onschatbare waarde is voor de algemene vooruitgang 4) VAARDIGHEDEN EN SUPERSTARS in bepaald beroepen zijn de lonen extreem hoog, en opvallend is dat deze beroepen meestal zeer aantrekkelijk zijn, immers iedereen zou wel willen ruilen met topsporters of steracteurs deze superstars werken in comfortabele omstandigheden, beschikken over een heel team aan medewerkers en bepalen de evolutie van hun carrière volledig zelf ze beschikken allen over uitzonderlijke talenten dat ze consistent verder ontwikkelen, maar zijn hun extreme lonen wel adequaat; zijn Kevin de Bruyne, Leonardo Di Caprio en Elon Musk duizend keer meer waard dan een doorsnee voetballer, acteur en bedrijfsleider? de reden waarom hun lonen zo extreem hoog zijn is omdat superstars tegenwoordig allemaal globaal zijn, iedereen wilt de matchen van Manchester City zien en de films van Di Caprio wie naar de cinema gaat zal vaak kunnen kiezen uit een aanbod van bekende films met grote namen en wie naar de bibliotheek gaat om een boek te kiezen zal vaak uitkomen bij werken van bekende schrijvers die internationaal verkopen de globaliteit zorgt ervoor dat deze superstars beroemd zijn en dus aan de top blijven 5) BARRIÈRES in de fictieve wereld met identieke lonen is de markt competitief, wat onder meer inhoud dat er geen toetredingsbarrières zijn tot beroepen in de realiteit zien we deze barrières echter overal om bepaalde belangen te beschermen, het kunnen opwerpen van barrières is een vorm van marktmacht heel wat beroepen hebben bijvoorbeeld diplomavereisten, waar je zonder de geschikte diploma niet kunt komen werken, laat staan solliciteren naast diploma-gerelateerde barrières kan ook macht uitgeoefend worden door vakbonden zij kunnen bijvoorbeeld hogere lonen eisen voor hun leden, wat voor de betrokken werknemers interessant is, maar er kan ook werkgelegenheid verdwijnen 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Bedrijf B loon loon Bedrijf A 0 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 arbeiders vraag aanbod arbeiders vraag aanbod aanbod2 stel dat we twee bedrijven hebben A en B, die elk 300 werknemers hebben aan een loon van 100 in bedrijf A slaagt een vakbond erin alle werknemers te verenigen en eist dat de lonen worden opgetrokken naar 115 indien bedrijf A ingaat op de eis van de vakbond, zullen alle werknemers met een marginale productiviteit lager dan 115 het bedrijf moeten verlaten, de vraag naar arbeid in een bedrijf is immers een weergave van de arbeidsproductiviteit door de hogere loon daalt het aantal werknemers dus tot 250 de 50 werklozen zullen nu een job gaan zoeken in bedrijf B (zonder vakbond) waar men plots te maken heeft met een forse toename van het aanbod aan arbeid de aanbodrechte van arbeid voor bedrijf B schuift dus op naar rechts, en omdat in bedrijf B ook wordt tewerkgesteld in functie van arbeidsproductiviteit zal het loon bij 350 werknemers zakken naar 90 XXI.II Discriminatie DISCRIMINATIE EN LOONVERSCHILLEN wanneer een groep mensen met de juiste arbeidsvoorwaarden toch minder mogelijkheden op de markt heeft dan een andere groep, kan er sprake zijn van discriminatie discriminatie heeft vaak te maken met kenmerken waar de persoon in kwestie niets aan kan doen, klassieke voorbeelden zijn hogere werkloosheid bij allochtonen en lagere lonen voor vrouwen, waarvan we een voorbeeld bekijken Werkgever A Werkgever B 6 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 0 1 2 vraag 3 aanbod 4 aanbod2 1 2 vraag 3 aanbod 4 aanbod2 stel dat we twee bedrijven hebben, waarvan het ene bedrijf een werkgever heeft die vrouwen discrimineert en besluit om alle vrouwelijke werknemers te ontslaan door het lagere aanbod van arbeid bij A zal het loon stijgen, en omdat het aanbod van arbeid bij werkgever B (die niet discrimineert) stijgt, zullen de lonen daar dalen, tot zover hetzelfde als de vorige grafieken echter, zodra al deze informatie algemeen bekend is, zullen mannelijke werknemers van werkgever B gaan solliciteren bij werkgever A, omdat zij daar welkom zijn en de lonen hoger liggen deze evolutie zal doorgaan tot beide werkgevers weer op hun oorspronkelijk niveau zitten, behalve dat er bij A nu enkel mannen werken, en bij B mannen en vrouwen wat als de mannelijke werknemers niet willen samenwerken met vrouwen? in dit geval heeft de werkgever drie opties 1. alle vrouwelijke werknemers ontslaan en geen vrouwen aanwerven 2. toch vrouwen aanwerven ondanks het vooroordeel van de mannelijke werknemers 3. alleen mannen aanwerven zonder vooroordelen optie 2 en 3 vragen meer inspanningen van de werkgever en indien de werkgever actief is op een zeer competetieve markt en geen extra kosten wil voor het aanwerven van werknemers is de kans groot dat hij zal kiezen voor optie 1 ten slotte bestaat er ook zoiets als statistische discriminatie wat inhoudt dat men discrimineert ‘zonder vooroordeel’, zoals bijvoorbeeld geen vrouwen aanwerven omwille van zwangerschappen deze vorm van discriminatie wordt soms echter als rationalisatie gebruikt van een vooroordeel DISCRIMINATIE EN RECHTVAARDIGHEID als we de lonen van mannen en vrouwen vergelijken, en die van blanken en niet-blanken, dan geldt in de meeste westerse landen dat mannen en blanken meer verdienen hier hoeft niet per se sprake te zijn van discriminatie, want tot op vandaag geldt nog steeds dat mannen over het algemeen een hoger opleidingsniveau hebben blanken meestal beter opgeleid zijn vrouwen vaker kiezen voor een deeltijdse, of lageloontewerkstelling we moeten ons echter wel de vraag stellen, of vrouwen en niet-blanken allemaal dezelfde kansen hebben gekregen en of discriminatie er niet toch voor iets tussen zit scholen kunnen bijvoorbeeld bepaalde leerlingen weren zodat enkel specifieke groepen toegang hebben tot de ‘beste’ scholen XXI.III Het meten van ongelijkheid en armoede ONGELIJKHEID VAN WAT? in het maatschappelijk debat gaat de meeste aandacht naar de inkomensongelijkheid, inkomens zijn immers in alle landen beschikbaar en makkelijk te vergelijken een alternatief voor de inkomensongelijkheid is de becijfering van de vermogensongelijkheid deze maatstaf biedt informatie over de verdeling van economische rijkdom in de vorm van woningen, gronden, aandelen,.. in de meeste landen is er echter geen sluitend systeem om alle totale vermogens te registreren een derde alternatief is het becijferen van de ongelijkheid tot kansen of mogelijkheden tot bijvoorbeeld onderwijs, gezondheidszorg, drinkwater,.. METING VAN ONGELIJKHEID om de inkomensgelijkheid in een land globaal te beoordelen meten we in welke mate de inkomensverdeling afwijkt van de perfect egalitaire verdeling bij deze verdeling verdient 10% van de gezinnen precies 10% van het totale inkomen en 80% van de gezinnen verdient 80% van het inkomen indien de verdeling niet perfect egalitair is (bijna altijd) zijn deze cijfers afwijkend op de volgende grafiek rangschikken we eerst alle gezinnen op de horizontale as de gezinnen met het laagste inkomen staan links, en het hoogste inkomen vinden we uiterst rechts een cumulatief aandeel van 60% betekent dus dat het totale inkomen van 60% van de gezinnen beschouwd wordt en zijn de inkomens van de 40% rijkste gezinnen dus niet opgenomen door aan elk cumulatief aandeel van de gezinnen het cumulatieve inkomen te koppelen vinden we de Lorenz-curve van een land de stippellijn geeft de perfect egalitaire verdeling weer Lorenz-curve voor België (2015) cumulatief aandeel van het inkomen 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 cumulatief aandeel van de bevolking Lorenz-curve hoe groter de oppervlakte tussen de Lorenz-curve en de perfecte egalitaire curve, hoe groter de inkomensongelijkheid in dat land een populaire maatstaf om de inkomensongelijkheid te meten op basis van de Lorenz-curve is de Gino-coëfficiënt, die we berekenen door de oppervlakte tussen de curve en de lijn te delen door de totale oppervlakte onder de lijn bij een perfect egalitaire verdeling is de Gino-coëfficiënt gelijk aan 0, in een economie waar slechts éen enkel gezin het volledige staatsinkomen verdient is de coëfficiënt gelijk aan 1 in België bedroeg in 2015 de Gino-coëfficiënt 0.262 in heel wat analyses over inkomensongelijkheid wordt ook gekeken naar het aandeel in het totale inkomen per kwintiel (groep van 20% van de inkomens) gerangschikt van laag naar hoog KWINTIELEN 1995 2000 2005 2010 2015 eerste 8 9 9.1 9.1 9.2 tweede 14 14 13.7 14.1 14 derde 18 17 17.8 18.2 18.4 vierde 23 21 22.4 23.1 23.2 vijfde 38 39 36.9 35.5 35.2 zo kunnen we bijvoorbeeld aflezen dat de armste 20% van de bevolking langzaam een groter aandeel van het inkomen is aan het innemen en dat de rijkse 20% meer is aan het afstaan in België is dus zeker geen slechte evolutie aan de gang, maar we zijn nog ver verwijderd van een perfect egalitaire verdeling bij alle analyses op basis van fiscale gegevens in België moeten wel wat beperkingen worden vermeld 1. België is een land met een aanzienlijk informele economie, wat wil zeggen dat er in verschillende sectoren veel aan zwartwerk wordt gedaan aangezien deze gegevens niet worden geregistreerd en vooral laaggeschoolden aan zwartwerk doen kunnen we ervan uitgaan dat de cijfers in de eerste twee kwintielen hoger zijn dan te fiscale gegevens suggereren 2. ons systeem van sociale bescherming kent voordelen toe aan lagere en middeninkomens die niet worden opgenomen in de fiscale statistieken zo kunnen zij bijvoorbeeld een woning huren tegen 200 euro per maand terwijl de marktprijs 800 euro is, maar dit wordt niet meegerekend in de tabel 3. bepaalde inkomens, zoals kindergeld, worden niet belast en niet meegerekend een alleenstaande moeder met vier kinderen kan een laag fiscaal inkomen hebben maar dankzij het kindergeld is haar totale inkomen een stuk groter 4. hogere inkomens genieten ook van voordelen die niet zijn verwerkt in onze analyse zo telt België relatief veel bedrijfswagens, waarvoor de werknemers slechts zeer beperkt fiscaal belast worden 5. mensen met hogere inkomens maken tevens relatief meer gebruik van sterk gesubsidieerde activiteiten zoals cultuur en onderwijs als kinderen van hoge inkomensgezinnen dus studeren aan de universiteit betalen ze slechts een fractie van de werkelijke maatschappelijke kost dankzij subsidies voor de universiteit METING VAN ARMOEDE informatie over inkomensongelijkheid is belangrijk, maar in het maatschappelijk debat wordt ook vaak aandacht besteed aan armoede we maken twee onderscheiden, relatieve armoedemaatstaven en absolute armoedemaatstaven o armoede kan relatief gemeten worden, zoals bijvoorbeeld vergelijken met een bepaald percentage van het mediaaninkomen van een land al wie dan onder die grens zit is ‘arm’ o absolute armoede of ‘ernstige materiële deprivatie’ is van toepassing als men minstens 4 van deze 9 elementen niet heeft 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. huur of courante rekeningen kunnen betalen woning degelijk kunnen verwarmen onverwachte uitgaven kunnen doen om de twee dagen vlees, vis of een proteïnerijk alternatief eten een week vakantie nemen per jaar eigen wagen kunnen kopen wasmachine kunnen kopen kleurentelevisie kunnen kopen telefoon kunnen kopen XXI.IV Perspectieven over ongelijkheid in het debat over ongelijkheid is het belangrijk om te benadrukken dat bepaalde maatschappelijke fenomenen op termijn een grote impact kunnen hebben zo begon na 1960 de economische emancipatie van de vrouw waardoor de inkomensongelijkheid tussen éen- en tweeverdienersgezinnen is gestegen binnen de tweeverdieners is er ook een economische ongelijkheid, die op termijn nog zal vergroten bovendien neemt het aantal alleenstaanden in onze maatschappij ook toe, en de inkomensongelijkheid tussen de rijkere tweeverdieners en alleenstaanden is enorm verder kan migratie ook een invloed hebben, als er bijvoorbeeld veel ongeschoolden toekomen in een land met lagere inkomens zal de armoede en ongelijkheid ook stijgen economische ongelijkheid kan altijd in twee richtingen werken; ofwel zorgt de ongelijkheid ervoor dat mensen zich gaan inspannen om op de sociale ladder te klimmen, ofwel zorgt dit voor demotivatie bij de armere bevolking, wat de economische groei tegengaat een opvallende analyse over inkomens en ongelijkheid werd opgesteld door Branko Milanovic, een analyse weergegeven in een grafiek die we de ‘olifantfiguur’ noemen (p506-507 in het boek) XXI.V Herverdelingsbeleid op vlak van verdeling kan de overheid ingrijpen en een verdeling van inkomens en kansen trachten te realiseren die rechtvaardiger wordt geacht het is belangrijk om te zien dat de overheid hier niet ingrijpt uit allocatieve overwegingen, maar uit distributieve overwegingen (zie p73 van de samenvatting) er is hier dus geen sprake van marktfaling, maar van onrechtvaardigheid (normatief oordeel) IS ER EEN ROL VOOR DE OVERHEID? een te grote ongelijkheid zou ingaan tegen de maatschappelijke perceptie van een faire verdeling van de welvaart, en bovendien is herverdeling economisch efficiënt stel dat Jan een jaarlijks netto-inkomen heeft van 350.000 euro en Piet een inkomen van 25.000 de overheid kan dan bijvoorbeeld 15.000 euro belasten op het inkomen van Jan, die daar weinig van zal merken, maar die 15.000 euro zal een wereld van verschil maken voor Piet het marginaal nut van geld is laag voor diegenen die rijk zijn, maar het marginaal nut is veel groter voor de mensen die weinig verdienen, herverdeling zorgt dan ook voor een toename van het totale nut in de maatschappij, waar vooral utilitaristen voor pleiten ! herverdelen is echter niet noodzakelijk fair stel dat Jan een IT-consultant is en 70 uur per week werkt en Piet niet werkt, want hij haalt zijn inkomen uit de huur van appartementen waarvan de waarde een miljoen overstijgt is het dan fair om het inkomen van iemand die hard werkt af te nemen en te schenken aan iemand die niet werkt en een groter vermogen heeft? bepaalde filosofische strekkingen zoals het libertarisme stellen dat de overheid het recht niet heeft om te herverdelen, want indien de markt aan iedereen gelijke kansen biedt en geen barrières opwerpt, dan is de uitkomst van deze markt per definitie fair WELK BELEID? er zijn heel wat manieren waarop de overheid de ongelijkheid tracht te beperken we maken eerst een onderscheid tussen ex ante en ex post maatregelen ex ante: maatregel is genomen voordat de markt werkt bijvoorbeeld de leerplicht tot 18 voordat men op de arbeidsmarkt mag werken ex post: maatregel is genomen nadat de marktwerking heeft plaatsgevonden bijvoorbeeld: progressieve belastingen om de hogere inkomens meer te belasten een tweede onderscheid dat we maken betreft het type beleidsmaatregel dat de overheid toepast om ongelijkheid tegen te gaan we onderscheiden belastingen, sociale zekerheid en collectieve voorzieningen 1) op de eerste plaats beïnvloedt de overheid de ongelijkheid aan de hand van progressieve belastingen, wat inhoudt dat mensen met een hoger inkomen meer betalen de ongelijkheid na de belasting zal dus kleiner zijn dan ervoor 2) in de meeste westerse landen bestaat er tegenwoordig een systeem van sociale zekerheid dat dingen omvat zoals kinderbijslag, ziekteverzekering, pensioen, enzovoort al deze elementen worden collectief verzekerd, met het oog op ongelijkheid, dus wie rijk is betaalt meer aan het sociale zekerheidssysteem, wie arm is betaalt minder en iedereen heeft gelijke toegang tot de sociale zekerheid 3) ten slotte investeren overheden ook vaak in collectieve voorzieningen, zoals onderwijs, parken, riolering, werken, openbare wegen,.. door iedereen gratis (of aan lage kost) gebruik te laten maken van deze voorzieningen probeert de overheid de ongelijkheid terug te dringen dit kan echter ook misgaan, wat we omschrijven met het zogenaamde Mattheuseffect, wat inhoudt dat de distributieve maatregel de meeste voordelen schenkt aan de mensen met een hoger inkomen Deel 7: Macro-economische concepten XXIII Beschrijvende macro-economie XXIII.I Introductie men is zich er sinds lang van bewust dat economische activiteit schommelingen doormaakt, perioden van hoge activiteit worden afgewisseld met perioden van lage activiteit de maatstaf voor economische activiteit op macro-economisch niveau die wij gebruiken is het BBP = het bruto binnenlands product is de totale toegevoegde waarde die geproduceerd wordt door economische activiteit binnen een bepaalde geografische entiteit gedurende een bepaalde periode in de EU mag het begrotingstekort van de lidstaten bijvoorbeeld niet meer bedragen dan 3% vh BBP XXIII.II De economische kringloop het idee van de economische kringloop uit Deel 1 illustreert dat de economische activiteit en dus ook het BBP kan worden gevat door drie benaderingen de productiebenadering de inkomstenbenadering de bestedingsbenadering toegevoegde waarde gerealiseerd door de productie van goederen en diensten genereert immers inkomen voor de eigenaars van de productiefactoren arbeid en kapitaal dit inkomen wordt op zijn beurt weer gebruikt voor bestedingen, dus de vraag naar goederen en diensten, wat op zijn beurt ook weer productie vereist omdat elke productie van toegevoegde waarde leidt tot een inkomen, en elk inkomen tot een besteding, leidt de berekening van het BBP volgens elke benadering tot dezelfde uitkomst BOER (graan) TW = 100 output = 100 MOLENAAR (meel) input = 100 BAKKER (brood) CONSUMENT TW = 200 output = 300 input = 300 TW = 400 output = 700 finale consumptieve besteding = 700 in een eenvoudige economie waar enkel brood wordt geproduceerd en geconsumeerd, zonder andere producten, een overheid en het buitenland is dit de PRODUCTIEKETEN = een beschrijving van alle schakels in het productieproces van een grondstof tot het afgewerkte product of finale product in deze economie verkoopt de boer zijn graan aan de molenaar, die er meel van maakt, voor de molenaar is het graan dus een INTERMEDIAIR GOED = een goed dat nog minstens éen productiebewerking moet ondergaan om omgezet te worden in finale goederen, vooraleer ze geconsumeerd kunnen worden de molenaar verkoopt dan zijn meel aan de bakker, die er op zijn beurt brood van maakt, het meel is voor de bakker dus een intermediar goed elk van deze mensen heeft bijgestaan met een TOEGEVOEGDE WAARDE = de marktwaarde van de output min de marktwaarde van de daarvoor aangekochte intermediaire goederen, het is dus alle waarde die tijdens het productieproces wordt toegevoegd de totale toegevoegde waarde (het BBP) in dit productieproces is 700 (100+200+400) belangrijk is om op te merken dat niet alle bestedingen in de economie in rekening worden genomen, maar enkel de finale bestedingen het opnemen van de intermediaire bestedingen van de molenaar en de bakker zou immers leiden tot dubbeltellingen (1100) XXIII.III Bruto binnenlands product in de realiteit is de economie vanzelfsprekend veel complexer dan dit simpele voorbeeld, echter essentieel is dat het denkkader om het BBP te berekenen altijd volgens die tabel gebeurt we bekijken nu het BBP vanuit de drie verschillende benaderingen 1) DE PRODUCTIEBENADERING het BBP volgens de productiebenadering is de som van alle toegevoegde waarde geproduceerd door de inzet van arbeid/kapitaal van een bepaalde regio in een bepaalde periode deze toegevoegde waarde wordt deels gerealiseerd bij bedrijven, die goederen en diensten produceren en verkopen, maar ook door de overheden en gezinnen dienstverlening door de overheid, zoals politie, rechtbanken, milieubeleid, wegenvoorziening,.. vergt immers ook inzet van arbeid en kapitaal en realiseert dus toegevoegde waarde activiteiten in het gezin, zoals de was doen, kinderen opvoeden,.. vereist ook inzet van arbeid en kapitaal en genereert eveneens toegevoegde waarde het BBP is volgens de productiebenadering dus gelijk aan BBPproductie = TWbedrijven + TWoverheden + TWgezinnen niet elk van deze soorten toegevoegde waarde is echter even makkelijk meetbaar en de nationale boekhouder wordt dan ook met enkele problemen geconfronteerd bij bedrijven is dit het makkelijkst, die moeten immers jaarlijks hun rekening neerleggen bij de Nationale Bank, op basis waarvan het BBP wordt berekend merk evenwel op dat zelfs hier fouten kunnen inzitten, omdat er ook bedrijven in het zwart werken bij de overheid ligt de berekening van de toegevoegde waarde moeilijker hun goederen en diensten worden niet op de markt verkocht en voor de publieke goederen bestaat er zelfs geen markt vele goederen van de overheid worden gratis voorzien, en voor anderen betaalt de consument slechts een fractie van de marginale kost de truc die de nationale boekhouders gebruiken om de toegevoegde waarde van overheidsdiensten te bepalen bestaat erin de TW gelijk te stellen aan de uitbetaalde lonen van overheidswerknemers dit kan leiden tot een overschatting van de TW, als de overheid inefficiënt werkt en haar diensten van slechte kwaliteit zijn, of tot een onderschatting, als de overheid hoog gewaardeerde publieke goederen en diensten voorziet het grootste probleem ligt bij de berekening van de TW van de gezinnen niet enkel gaat het hier om diensten die niet op de markt worden verkocht, maar ook om diensten waar geen loon tegenover staat om die reden wordt huishoudelijke arbeid niet opgenomen in het BBP en is TWgezinnen = 0 dit betekent ook dat het vergelijken van BBP tussen verschillende landen heel problematisch is, omdat in bepaalde landen de gezinnen het zwaarst doorwegen 2) DE INKOMENSBENADERING het BBP volgens de inkomensbenadering is de som van alle inkomens verworven uit de inzet van arbeid en kapitaal van een bepaalde regio in een bepaalde periode aangezien de economie een gesloten kringloop is leidt elke productie van toegevoegde waarde ook tot een inkomen voor de productiefactoren arbeid en kapitaal we kunnen een onderscheid maken tussen het inkomen uit arbeid (loon, wedde) en het inkomen uit kapitaal (rente, dividend) bedrijven keren niet hun hele toegevoegde waarde uit aan arbeid en kapitaal want er stroomt indirect een deel naar de overheid (indirecte belastingen: BTW en accijnzen) bovendien ontvangen bedrijven omgekeerd ook subsidies van de overheid, dit heeft als gevolg dat de omzet op twee manieren berekend kan worden o o tegen marktprijzen (inclusief indirecte belastingen en subsidies) tegen factorkosten (exclusief indirecte belastingen en subsidies) BBPinkomen = BBPfactorkosten + Tindirect = Yarbeid + Ykapitaal + Tindirect BBPinkomen is hier tegen marktprijzen, omdat deze het vaakst wordt gebruikt 3) DE BESTEDINGSBENADERING het BBP volgens de bestedingsbenadering is de som van alle bestedingen aan finale goederen en diensten van een bepaalde regio binnen een bepaalde periode de bestedingen aan finale goederen omvatten consumptieve bestedingen van de gezinnen = C consumptieve bestedingen van de overheid = G bruto-investering door bedrijven, gezinnen en overheden = I netto-export (verschil tussen de export X en import M) = NX BBPbestedingen = C + I + G + (X – M) = C + I + G + NX de eerste drie elementen CIG worden de binnenlandse vraag genoemd de gezinsconsumptie C omvat de bestedingen van gezinnen voor de aankoop van goederen en diensten, in principe zijn dit enkel goederen die dat zelfde jaar ook verbruikt worden goederen die meerdere jaren meegaan zijn investeringsgoederen, maar het onderscheidt is moeilijk te maken, vandaar dat de meeste goederen die langer meegaan dan een jaar ook worden meegerekend als consumptieve bestedingen bruto-investeringen I verwijzen naar bestedingen aan goederen die niet huidig jaar, maar ook in de toekomstige jaren gebruikt kunnen worden bruto-investeringen gebeuren door bedrijven (machines, gebouwen, materiaal), overheden (wegen, bruggen) en gezinnen (huizen) we onderscheiden drie soorten bruto-investeringen o o o uitbreidingsinvesteringen verhoging van de kapitaalvoorraad vervangingsinvesteringen bestaande kapitaalvoorraad in stand houden (depreciatie tegengaan) voorraadinvesteringen wanneer een bedrijf een deel van de productie niet verkoopt of teveel inputs aankoopt voor zijn productie de bestedingen van de overheid G omvatten de ambtenarenlonen en de bestedingen van de overheid voor de aankoop van goederen en diensten het laatste bestedingselement, de netto-export NX, heeft te maken met het buitenland de export X meet de bestedingen van het buitenland in ons land dit kan gaan om Belgische bedrijven die goederen verkopen aan het buitenland of om buitenlandse consumenten die hier goederen of diensten kopen de import M meet de bestedingen van ons land voor de aankoop van goederen en diensten ILLUSTRATIE VOOR BELGIË tekst en tabel bekijken op p539-540 in het boek XXIII.IV Van product naar inkomen het BBP voorziet informatie over hoeveel er binnen een geografische entiteit wordt geproduceerd, het is dus bij uitstek een territoriaal gegeven daarom dat we even aandacht besteden aan het verband tussen productie in een bepaald land en het inkomen verworven door de inwoners ervan we moeten hierbij drie correcties maken ten eerste moeten we ermee rekening houden dat niet alle inkomens van een land worden gerealiseerd binnen de landsgrenzen het deel dat buiten de landsgrenzen word verdiend noemen we het internationaal factorinkomen (FI) een Belg kan bijvoorbeeld werken voor een bedrijf in Nederland of er aandelen van bezitten, zo ontstaat er een inkomen factorinkomen (IFI) omgekeerd kan een Nederlander ook in België werken en hier geld verdienen, dan is er sprake van een uitgaand factorinkomen (UFI) het verschil tussen beide is het netto-factorinkomen (NFI) NFI = IFI – UFI als het NFI positief is, dan verdient dit land meer in het buitenland door inzet van arbeid en kapitaal dan het buitenland hier verdient, en vice versa deze eerste correctie levert ons het bruto nationaal inkomen (BNI) BNI = BBP + NFI de tweede correctie heeft te maken met depreciatie (D) tijdens het productieproces treedt er immers slijtage op en er moet altijd een deel van het BBP worden ingezet om deze slijtage tegen te gaan met andere woorden, met moet vervangingsinvesteringen toepassen om de bestaande kapitaalvoorraad op peil te houden met de tweede correctie maken we de stap van een brutoconcept naar een nettoconcept, namelijk het netto nationaal inkomen (NNI) NNI = BNI – D = BBP + NFI – D de derde en laatste correctie heeft te maken met giften aan en uit het buitenland die we internationale transfers (TR) noemen meestal gaat dit om geld voor ontwikkelingssamenwerking of geld dat wordt overgemaakt aan familieleden in het buitenland belangrijk is dat het hier gaat om betalingen zonder tegenprestatie inkomende transfers worden aangeduid met ITR, uitkomende met UTR, nettotransfers zijn gelijk aan het verschil tussen beide NTR = ITR – UTR na deze correctie komen we tot het netto nationaal beschikbaar inkomen (NNBI) NNBI = NNI + NTR = BBP + NFI – D + NTR als we het BBP vervangen door de som van alle bestedingen komen we tot het volgende NNBI = C + I – D + G + X – M + NFI + NTR - aangezien de bruto-investeringen I ook de vervaningsinvesteringen D omvatten, kunnen we dit herleiden tot de netto-investeringen (Inetto = I – D) - bovendien kunnen we alle verbanden met het buitenland samennemen, wat de lopende rekening van de betalingsbalans (LR) wordt genoemd (LR = X – M + NFI + NTR) deze lopende rekening geeft weer hoeveel het land netto aan inkomen verdiend in het buitenland als we deze twee elementen verwerken in de definitie van NNBI komen we tot dit NNBI = C + Inetto + G + LR XIII.VI Gebruik van het BBP het BBP is een veelgebruikte maatstaf om vergelijkingen te maken, tussen landen enerzijds en verschillende periodes in de tijd anderzijds we mogen het BBP echter niet ‘zomaar’ vergelijken, er moeten enkele correcties worden vermeld GROTE EN KLEINE LANDEN we kunnen het BBP gebruiken om welvaart van verschillende landen te vergelijken, en we beginnen met twee landen met dezelfde munt, Frankrijk en België BBP INWONERS BBP PER CAPITA frankrijk 2.183.631 miljoen euro 64.611.585 33.768 belgië 409.768 miljoen euro 11.162.172 36.710 het Franse BBP is een stuk groter dan het Belgische, maar Frankrijk heeft ook veel meer inwoners, wat ervoor zorgt dat het BBP per capita net iets kleiner is dan in België = het BBP per inwoner van een land is het BBP gedeeld door het aantal inwoners deze maatstaf geeft inzicht in de grootte van het inkomen per inwoner, wat net iets meer is in België GROEI VAN HET BBP het BBP wordt ook gebruikt om de groei van de economische welvaart te meten, hier vergelijken we dus doorheen de tijd we nemen twee fictieve landen, Statostan en Paesistan, om een voorbeeld uit te werken PER CAPITA PAESISTAN STATOSTAN JAAR 1 JAAR 2 JAAR 1 JAAR 2 aantal broden 10 10 10 15 prijs ve brood 2 3 2 2 BBPN 20 30 20 30 BBPR 20 20 20 30 in deze economie veronderstellen we dat er geen intermediaire inputs zijn voor brood, wat betekent dat de TW gelijk is aan de prijs van het brood en het BBP gelijk aan de prijs maal de hoeveelheid dit wordt weergegeven met het nominaal BBP (BBPN) of het BBP in lopende prijzen het BBPN is in beide landen met 50% gestegen en in Paesistan is dit duidelijk te wijten door een stijging van de broodprijs van 2 euro naar 3 euro terwijl we dit in Statostan kunnen toewijzen aan de gestegen broodproductie hier is er echter iets fout, want economische activiteit gaat over de hoeveelheid, en absoluut niet over de prijs, en hier maakt het BBPN geen onderscheid de oplossing is de prijsevolutie buiten beschouwing laten, hiervoor kijken we niet langer naar het nominaal BBP maar wel naar het reële BBP (BBPR) of het BBP in constante prijzen het reële BBP neemt enkel hoeveelheidswijzigingen in rekening, terwijl de prijzen constant worden gehouden, waar we wel een basisjaar voor moeten kiezen in ons voorbeeld namen we jaar 1 als basisjaar, en evalueerden we de andere jaren (hier enkel jaar 2) aan de hand van dit basisjaar in principe kan elk jaar het basisjaar zijn, maar in de realiteit kiest men meestal voor een ‘stabiel’ jaar dat geen extreme prijswijzigingen heeft meegemaakt het reële BBP wordt berekend door de hoeveelheden te nemen in elk jaar en die te vermenigvuldigen met de prijzen van het basisjaar, dit proces noemen we deflateren om de economische groei van een land weer te geven gebruiken we dus het BBPR VERGELIJKING VAN HET BBP TUSSEN LANDEN MET EEN VERSCHILLENDE MUNT een derde moeilijkheid bij het vergelijken van het BBP is het feit dat landen soms een verschillende munteenheid gebruiken voor de berekening van hun BBP we werken opnieuw met een volledig fictief voorbeeld PER CAPITA ZARMERICA RICHERICA aantal broden 40 50 prijs van een brood 5 zara 20 dollar BBP per capita 200 zara 1.000 dollar om het BBP van beide landen te vergelijken zullen we het in dezelfde munteenheid moeten uitdrukken, dus maken we gebruik van de wisselkoers van de zara = DE NOMINALE WISSELKOERS = de prijs van een munt uitgedrukt in de eenheid van een andere munt op een bepaald moment stel dat de nominale wisselkoers $2 bedraagt, dus WKZ in $ = $2/Z, of simpelweg, 1 zara is 2 dollar dit betekent dus dat het BBP in Zarmerica 400 dollar bedraagt, wat dus wilt zeggen dat de economische activiteit 60% lager ligt dan in Richerica dit is echter veel meer dan de verhouding van het totaal aantal geconsumeerde broden, waarvan het verschil tussen beide landen slechts 20% is de berekeningswijze met de nominale wisselkoers zorgt dus voor een foute inschatting het probleem is dat de koopkracht van een Zarmericaan te klein wordt ingeschat, je kunt namelijk met 200 zara 40 broden kopen, maar als je die 200 zara inwisselt voor 400 dollar, kun je maar 20 broden meer kopen dit is een aangename situatie voor de Richericanen, want hun dollar is overgewaardeerd, maar het is vervelend om het BBP objectief te vergelijken om dit probleem op te lossen worden landen niet vergeleken aan de hand van de nominale wisselkoers, maar men maakt gebruik van een wisselkoers die ervoor zorgt dat de consumptie in beide landen even duur is dit noemen we de koopkrachtpariteitswisselkoers of de PPP-wisselkoers (purchasing power parity) = de verhouding tussen de kostprijs van een bepaalde goederenbundel in het ene land en de kostprijs van diezelfde bundel in het andere land de koopkrachpariteitswisselkoers van de zara is de kostprijs van een bepaalde goederenbundel in Richerica gedeeld door de kostprijs van diezelfde bundel in Zarmerica WKZ in $, PPP = PD / PZ = 20$ / 5Z = 4$/Z indien de koopkrachtspariteitswisselkoers wordt gebruikt is 1 zara gelijk aan 4 dollar en zal de economische activiteit maar 20% lager zijn, wat wel klopt XIII.VII Inflatie toen we de groei van het BBP bekeken werd verwezen naar de noodzaak tot deflateren (vorige pag), dat wil zeggen dat we prijsevoluties, dus inflatie en deflatie, buiten beschouwing laten INFLATIE: stijging van het algemeen prijsniveau DEFLATIE: daling van het algemeen prijsniveau we kunnen niet spreken van inflatie of deflatie als bepaalde goederen duurder/goedkoper worden, maar andere goederen juist andersom we spreken pas over inflatie/deflatie wanneer het algemene prijspeil van een korf consumptiegoederen (de consumptieprijsindex) stijgt/daalt of als de prijs van alle goederen en diensten in de economie stijgt/daalt (impliciete BBP-deflator) INFLATIE VAN HET BBP inflatie is moeilijk te berekenen wanneer er meerdere goederen en diensten bestaan we nemen opnieuw een fictief voorbeeld erbij om dit te illustreren PAESILAND PER CAPITA JAAR 1 JAAR 2 aantal broden 10 12 prijs van een brood 2 3 aantal liter water 4 5 prijs van een liter water 1 1.2 BBPN 24 42 BBPR 24 29 impliciete BBP-deflator 100 144.83 stel dat er in ons fictieve land Paesiland twee goederen worden geproduceerd, water en brood de broodprijs neemt toe met 50%, de waterprijs met 20%, waardoor het nominale BBP in jaar 2 groter is dan het reële BBP, omdat hiervoor enkel de prijsverschillen meetellen deze observatie leidt tot een eerste manier om prijsevolute te meten: de impliciete BBP-deflator = de verhouding tussen het nominale en het reële BBP impliciete BBP-deflator = BBPN BBPR x 100 in Paesiland is er dus een stijging van de prijsindex met 44.83% (gewogen gemiddelde van 50 en 20) wat betekent dat alle meegerekende goederen in het BBP 44.83% duurder zijn geworden INFLATIE VAN DE CONSUMPTIEPRIJZEN een tweede manier om inflatie te meten is niet gebaseerd op alle goederen en diensten, maar slechts op de geconsumeerde goederen en diensten het is immers belangrijk om te weten hoe de prijzen van consumptiegoederen evolueren de prijsindex die we hier gebruiken is de consumptieprijsindex (CPI) = de gewogen gemiddelde prijsevolutie van de consumptieprijzen waarbij de gewichten van elk goed bepaald worden door het aandeel dat dit goed inneemt in het budget van de gemiddelde consument formule niet kennen? indien men in Paesiland 60% van het buget spendeert aan brood en 40% aan water dan zal de CPI in jaar 2 gestegen zijn van 100 naar 138 het verschil met de impliciete BBP-deflator is te wijten aan het gebruik van andere gewichten PROBLEMEN MET INFLATIE het is een feit dat prijzen stijgen, maar indien deze procentueel gelijk stijgen met het minimale loon, verandert er reëel eigenlijk niets wat is dan eigenlijk het probleem met inflatie? 1. inflatie kan zorgen voor een verstoring van de signaalfunctie van prijzen we zagen reeds hoe economische agenten hun beslissingen baseren op relatieve prijzen, de prijsverhoudingen tussen producten inflatie maakt het echter moeilijk om een relatieve prijsstijging te onderscheiden van een algemene prijsstijging, die elkaar soms tegenspreken hierdoor kan het gebeuren dat economische agenten suboptimale beslissingen nemen, die myopie (bijziendheid) worden genoemd dit betekent concreet dat economische agenten hun beslissingen teveel baseren op nominale grootheden, en niet op relatieve grootheden 2. inflatie zorgt ervoor dat de koopkracht van vaste nominale inkomens daalt bij inflatie daalt de waarde van het vermogen van een schuldeiser van een vast nominaal bedrag en omgekeerd is het in het voordeel van de schuldenaar want die ziet zijn koopkracht die hij moet opgeven steeds meer dalen wanneer zich inflatie voordoet, wordt een vast bedrag elk jaar minder waard 3. een derde probleem heeft te maken met het feit dat inflatie niet volledig voorspelbaar is wanneer economische agenten een beslissing nemen over de toekomst baseren ze zich op de prijsverwachtingen wanneer deze verwachtingen echter niet uitkomen door inflatie, zal de economische agent zijn contract willen herzien een opstoot van inflatie kan ertoe leiden dat economische agenten minder geneigd zijn contracten af te sluiten, wat de economische activiteit ondermijnt 4. er bestaat ook zoiets als hyperinflatie, of extreem hoge inflatie wanneer een land hiermee wordt geconfronteerd, ondermijnt dit de functie van geld als ruilmiddel en wordt economische activiteit sterk bemoeilijkt hierdoor gaan economische agenten vaak overgaan tot het gebruik van een andere munt, ruilhandel of zelfs volledige zelfvoorziening, met alle welvaartsgevolgen van dien ten gevolge van de verloren voordelen van handel 5. ten vijfde zorgt inflatie ook nog eens voor aanpassingskosten zo moeten prijsaanduidingen in winkels continu worden aangepast, contractprijzen moeten worden herzien, websites moeten worden aangepast,.. dit wordt benoemd met de term menukosten, verwijzend naar het feit dat de menukaarten in restaurants moeten worden aangepast anderzijds zorgt deflatie (prijsdaling) ook voor problemen 1) als de prijzen algemeen dalen, hebben consumenten vaak de neiging te wachten met hun aankopen, omdat ze weten dat de prijzen nog verder zullen zakken 2) ook investeerders wachten liever met hun investeringen, omdat ze vrezen dat die teveel in waarde zullen dalen, waardoor een negatieve economische spiraal op gang komt 3) om de koopkracht van de nominale lonen gelijk te houden in het geval van deflatie, zullen de nominale lonen jaar na jaar moeten afnemen, wat de werknemers niet graag zien gebeuren 4) merk op dat ook dit laatste een voorbeeld is van myopie: indien de werknemers niet willen dat hun loon daalt ten tijde van deflatie baseren zij hun oordeel op hun nominale loon, en niet hun reële loon XXIII.VIII Kritieken op het BBP PROBLEMEN hoewel het reële BBP per capita in PPP-dollars een interessante maatstaf is om economische activiteit te meten en te vergelijken, zijn er toch een aantal tekortkomingen die hebben vooral te maken met het feit dat het BBP een imperfecte welvaartsmaatstaf is 1) BBP MEET NIET ALLE ACTIVITEITEN het BBP meet enkel de officiële markttransacties, vrijwilligerswerk of huiselijk arbeid bijvoorbeeld, die wel toegevoegde waarde genereren maar waar geen financiële transactie tegenover staat, worden niet in het BBP opgenomen hetzelfde geldt voor zwartwerk en transacties in de misdaadsfeer, activiteiten in de deeleconomie (vrijwillig delen van een auto), externaliteiten zoals mileuschade of verkeersschade 2) BBP MEET WAT HET MEET OP EEN VERKEERDE MANIER op vlak van investeringen worden enkel investeringen in fysiek kapitaal opgenomen, investeringen in menselijk kapitaal worden maar deels opgenomen bij de bestedingen indien de hoeveelheid natuurlijk kapitaal in een land afneemt (bossen kappen) betekent dit een desinvestering in dit natuurlijk kapitaal, maar ook dit wordt niet opgenomen in het BBP verbeteringen in de kwaliteit van producten worden op een onvolkomen manier opgenomen zo is de voorbije decennia de kwaliteit van computers en laptops enorm toegenomen, terwijl de prijs sterk is gedaald en aangezien in het BBP enkel de finale bestedingen worden opgenomen worden kwalitatieve verbeteringen onvoldoende in rekening genomen 3) BBP HOUDT TE WEINIG VERBAND MET WELVAART er bestaat een fundamenteel verschil tussen welvaart op micro-economisch vlak en welvaart op macro-economisch vlak op micro-economisch vlak wordt welvaart voor consumenten bijvoorbeeld gemeten aan de hand van het consumentensurplus, macro-economisch wordt enkel naar de bestedingen gekeken het komt erop neer dat het BBP dus geen enkele rekening houdt met de waardering van goederen door de consument, maar slechts met de marktprijs en kosten daarnaast hoeft een hoger BBP per capita of een hoger inkomen per capita niet per se te betekenen dat de welvaart erop vooruitgaat en dat de bevolking het beter vindt stel dat iedereen in een bepaald land plots dubbel zo hard gaat werken, dan stijgen de inkomens en het BBP per capita, maar de vraag is of de welvaart ook zal stijgen meer werken brengt met zich mee dat de mensen minder vrije tijd hebben, meer zullen leiden onder stress en werkdruk, burn-outs die leiden tot depressie enzovoort een enkel BBP-groei gebaseerde analyse kan dus een totaal verkeerd beeld schetsen ten slotte zegt het BBP per capita ook enkel iets over het gemiddelde inkomensniveau in een land en vermeldt het niets over de mogelijke ongelijkheidskloof binnen de bevolking OPLOSSINGEN om deze problemen op te lossen zijn er verschillende alternatieve indicatoren voorgesteld om de welvaart in een land te meten monetaire maatstaven in deze benadering wordt enkel consumptie behouden en worden een aantal correcties doorgevoerd, zoals het bijtellen van vrije tijd en milieukwaliteit en het aftrekken van milieuschade en het uitputten van bronnen bijkomend kan er ook gecorrigeerd worden voor inkomensongelijkheid deze monetaire maatstaven worden steeds in geld uitgedrukt dashboard-benadering hier kijkt men behalve naar het BBP per capita ook naar de evolutie van een aantal andere grootheden zoals inkomensongelijkheid, scholingsgraad, ecologische voetafdruk, kwaliteit van het leefmilieu, levensverwachting,.. dit noemt men de dashboard-benadering omdat op het dashboard van een auto ook allerlei grootheden worden weergegeven synthetische indices bij deze benadering selecteert men een aantal grootheden uit de dashboard-benadering en berekent men hiervan een gewogen gemiddelde evolutie de human development index (HDI) is hier een voorbeeld van en gebruikt drie elementen o inkomen per capita (indicator voor welvaart) o levensverwachting (indicator voor gezondheid) o aantal jaar scholing (indicator voor opleidingsniveau) Deel 11: Macro-economische modellen XXIX Economische activiteit en conjunctuur in de media wordt er vaak bericht over conjunctuurschommelingen, het gaat hier om schommelingen in de economische activiteit deze schommelingen zullen we kortetermijnschommelingen noemen, het gaat hier om afwisselende perioden van hoge en lage economische activiteit ten opzichte van een langetermijnniveau dat we het potentieel BBP noemen, dat ook verandert doorheen de tijd in dit hoofdstuk gaan we dieper in op de analyse van kortetermijnschommelingen, het langetermijnniveau komt later aan bod aangezien we het BBP doorheen de tijd bestuderen moeten we uiteraard werken met het reële BBP XXIX.I Cijfermateriaal interpreteren we beginnen met een cijfervoorbeeld gebaseerd op het BBP per capita JAAR GROOTHEID Qt ABSOLUTE RELATIEVE VERANDERING VERANDERING ∆Qt = Qt – Qt-1 2007 32.050,82 2008 32.366,57 +315,75 2009 31.460,12 2010 2011 ΔQt Qt−1 x 100 INDEXCIJFER 2007 Qt Q2007 x 100 INDEXCIJFER 2010 Qt Q2010 x 100 100,00 99,56 +0,99% 100,99 100,55 -906,45 -2,80% 98,16 97,73 32.191,00 +730,88 +2,32% 100,44 100,00 32.760,49 +569,49 +1,77% 102,21 101,77 er wordt in de tabel een onderscheid gemaakt tussen absolute en relatieve veranderingen een absolute verandering wordt steeds uitgedrukt in eenheden, een positief cijfer wijst op een stijging van de grootheid, een negatief cijfer op een daling een relatieve verandering wordt uitgedrukt in procent en geeft de procentuele verandering in vergelijking met het vorige jaar weer wanneer we spreken over de verschillen tussen percentages onderling gebruiken we de term procentpunt, zo is bijvoorbeeld tussen 2010 en 2011 de groei gedaald met 0,55 procentpunt soms worden grootheden ook weergegeven als indexcijfers, waar een bepaald basisjaar word gekozen waar de index 100 bedraagt en worden alle andere jaren berekend als verhouding ten opzichte van dat basisjaar XXIX.II Recessie en conjunctuur RECESSIE het bestuderen van de evolutie van de economische activiteit brengt een aantal problemen mee ten eerste wordt BBP-informatie niet dagelijks verzameld, de snelste BBP-informatie krijgen we per kwartaal, elke drie maand dus in de volgende grafiek geven we de evolutie van het reëel BBP weer op kwartaalbasis het eerste wat opvalt is de grillige vorm van de grafiek, dit komt door de seizoenschommelingen, in de lente en herfst is er immers meer economische activiteit dan in de zomer en winter door de vakantieperioden Reëel BBP op kwartaalbasis 100000 90000 BBP in miljoen euro 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 2000 2005 2010 2015 jaren BBP dit grillige verloop vormt een tweede probleem, het bemoeilijkt een oordeel over het reële BBP, meer bepaald of het nu stijgt of daalt, het heeft immers afwisselend positieve en negatieve groei om die reden werkt men met seizoenszuivering, waar de pieken en dalen worden weggelaten zodat we een vloeiende lijn krijgen Reëel BBP met seizoenszuivering 100000 90000 BBP in miljoen euro 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 2000 2005 2010 2015 jaren BBP de seizoensgezuiverde grafiek laat ons toe een eerste uitspraak te doen over de evolutie van het BBP we kunnen te maken hebben met economische groei (stijging van de economische activiteit) of met recessie (daling van de economische activiteit) we spreken pas van recessie als het reëel seizoensgezuiverde BBP op kwartaalbasis daalt over minstens twee kwartalen CONJUNCTUUR de studie van perioden van positieve en negatieve economische groei geeft een eerste inzicht in de wijze waarop economische schommelingen geanalyseerd kunnen worden economen gaan echter nog een stap verder en spreken dan over conjunctuur om conjunctureel verloop te definiëren, hebben we een ander concept nodig, namelijk het potentieel BBP = het niveau van het BBP dat zich zou hebben gerealiseerd bij volledig gebruik van arbeid en kapitaal voor het (fysiek) kapitaal betekent dit dat de machines op normaal gebruiksritme worden ingezet en voor de arbeid betekent dit normale werkuren, zonder abnormale werkloosheidsgraad Reëel en potentieel BBP 300 BBP in miljard euro 250 200 150 100 50 0 1980 1990 2000 2010 jaren reële BBP potentieel BBP het potentieel BBP stijgt ieder jaar, omdat er elk jaar meer geproduceerd kan worden dankzij technologische vooruitgang, toename van de kapitaalvoorraad,.. indien er zich een grootschalige ramp voordoet zoals een reeks natuurrampen of een oorlog zal het potentieel BBP dalen het reële BBP stijgt stelselmatig, met slechts af en toe een daling - als het reële BBP lager ligt dan het potentieel BBP is er spraken van laagconjunctuur als beide gelijk zijn aan elkaar spreken we van neutrale conjunctuur als het reële BBP boven het potentieel BBP ligt is er hoogconjunctuur in perioden van laagconjunctuur wordt de voorraad fysiek kapitaal onderbenut, machines worden bijvoorbeeld bepaalde dagen niet gebruikt, de arbeidsmarkt heeft een hogere werkloosheidsgraad dan normaal,.. bij hoogconjunctuur is er dan weer een over benutting van de voorraad fysiek kapitaal, wat betekent dat de machines ’s nachts of in de weekends ook worden ingezet, de arbeidsmarkt functioneert tegen een lagere werkloosheidsgraad dan normaal,.. outputgap 4 3 2 procent 1 0 -1 -2 -3 -4 tijd outputgap de outputgap is het verschil tussen het gerealiseerde reële BBP en het potentieel BBP, uitgedrukt als percentage van het potentieel BBP hoogconjunctuur levert een positieve outputgap, laagconjunctuur levert een negatieve outputgap ! merk op dat er een belangrijk verschil bestaat tussen laagconjunctuur en recessie laagconjunctuur betekent dat het reële BBP lager is dan het potentieel BBP en recessie betekent dat het reële BBP daalt van éen jaar op een ander jaar XXIX.III Conjunctuurstudie het bestuderen van de oorzaken en gevolgen van conjunctuurschommelingen is een belangrijk doel van de studie van de macro-economie hier bestaan veel meningsverschillen tussen economen en tussen economische scholen vooraleer te starten met een meer modelmatige benadering in de volgende hoofdstukken, starten we aan de hand van een aantal observaties over conjunctuurschommelingen ten eerste doen zich tijdens het conjuncturele verloop schommelingen voor van allerlei verschillende grootheden niet enkel het reële BBP per capita stijgt of daalt, maar ook de werkloosheid, de werkgelegenheid, de industriële productie, het prijspeil sommige van deze grootheden bewegen gelijktijdig met de conjunctuur, andere lopen voor of achter voorlopende indicatoren of leading indicators deze maken veranderingen vooraleer de conjunctuur een hoogte- of dieptepunt kent gelijklopende indicatoren of coincident indicators deze lopen gelijk met de conjunctuur achternalopende indicatoren of lagging indicators maken verandering nadat de conjunctuur een hoogte- of dieptepunt heeft gekend er wordt vaak veel aandacht besteed aan de voorlopende indicatoren omdat die een zekere voorspellende kracht hebben voor het conjunctureel verloop typische voorspellende indicatoren zijn nieuwe vacatures, nieuwe bestellingen, consumentenvertrouwen en producentenvertrouwen,.. een tweede observatie is dat niet elk van de macro-economische grootheden even sterk varieert als het BBP doorheen de conjunctuurcyclus zo zijn investeringen en de bestedingen aan luxegoederen veel meer fluctuerend dan het BBP terwijl de consumptie van levensnoodzakelijke goederen veel minder varieert in het algemeen reageert ook de werkgelegenheid minder sterk dan het BBP, in perioden van laagconjunctuur kiezen werkgevers er immers voor om hun personeelsbestand te verkleinen waardoor de arbeidsproductiviteit lager ligt en vice versa de relatie tussen het BBP en de werkloosheid staat bekend als de wet van Okun die zegt dat als het BBP twee procent onder het potentieel BBP ligt de werkloosheid stijgt met 1 procentpunt een derde observatie is dat conjunctuurschommelingen geen regelmatig patroon hebben recessies kunnen van zeer korte duur zijn, maar ook zeer lang aanslepen, en hetzelfde geldt voor periodes van economische groei de meeste macro-economen hebben zich daarom al afgekeerd van theorieën die conjunctuurschommelingen begrijpen als een opeenvolging van regelmatige cycli in het verleden probeerde men de schommelingen te begrijpen aan de hand van vier soorten regelmatige cycli van verchillende lengte - de Kitchin-cyclus (3 jaar) de Juglar-cyclus (10 jaar) de Kuznets-cyclus (20 jaar) de Kondratieff-cyclus (50 jaar) vandaag zijn de meeste macro-economen het er echter over eens dat dat conjunctuurschommelingen zich voordoen door een bepaalde schok die op een of andere manier de grootheden in de economie beïnvloedt XXIX.IV Een analysekader: aggregatieve vraag en aanbod verder in dit hoofdstuk zal het conjuncturele verloop geanalyseerd worden aan de hand van het model van de aggregatieve of macro-economische vraag (AV) en het aggregatief of macroeconomisch aanbod (AA) beide weerspiegelen een verband tussen het prijspeil P en de output Q in deze grafiek wordt het potentieel BBP aangeduid met Q* en de verticale rechte is het langetermijnaanbod (LAA) Het potentieel BBP (LAA) 5 prijspeil P 4 wanneer het potentieel BBP stijgt, bijvoorbeeld door uitbreiding van de kapitaalvoorraad, dan verschuift de LAAcurve naar rechts 3 2 1 0 Q*1 Q*2 LAA1 het idee is dat met dezelfde hoeveelheid arbeid meer wordt geproduceerd, arbeid wordt dus productiever output Q LAA2 een hoger niveau van het potentieel BBP (Q*) hoeft dus niet te betekenen dat de werkgelegenheid stijgt, dit kan ook geproduceerd worden bij gelijke natuurlijke werkloosheid wanneer economen economische groei bestuderen, kijken ze typisch naar langetermijngroei, dus analyseren ze de verklarende factoren van de groei van het potentieel BBP XXIX.V Vraagzijde en aanbodzijde om een analyse te maken van het conjunctuurverloop is er een model nodig dat verbanden weergeeft tussen de drie manieren om het BBP te berekenen: productie, inkomen en bestedingen de bestedingen weerspiegelen de vraagzijde van de economie, de aggregatieve vraag wordt afgekort met AV en is gelijk aan C + I + G + X – M (zie p106 van de samenvatting voor een legende) de productie weerspiegelt de aanbodzijde die wordt samengevat in het aggregatief aanbod AA en is gelijk aan P x Q deze productie realiseert inkomen voor de eigenaars van de productiefactoren arbeid en kapitaal we maken een onderscheid tussen een kortetermijnevenwicht en een langetermijnevenwicht Kortetermijnevenwicht Langetermijnevenwicht 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 0 Q AV Q* AA Q* LAA AV AA LAA DE AGGREGATIEVE VRAAG de aggregatieve vraag AV is de som van alle bestedingscomponenten, in de vorige grafiek heeft de AV een dalend verloop, er wordt dus een negatief verband tussen het prijspeil en de output verwacht dit negatieve verband is begrijpelijk vanuit micro-economisch oogpunt, maar niet zo evident vanuit macro-economisch oogpunt indien namelijk alle prijzen stijgen, zullen de inkomens ook stijgen van de eigenaars van productiefactoren, die op hun beurt dan weer besteed kunnen worden de vraag hoeft dus niet per se te dalen als de prijzen stijgen, waarom dat dit negatief verloop? het Pigou-effect als prijzen stijgen, daalt de koopkracht van vermogen, wie dus spaargeld heeft wordt reëel armer, wat zal resulteren in extra sparen, dus een lagere consumptie en vraag (en vice versa) via export (X) en import (M) als het prijspeil in een land stijgt, wordt dit land relatief duurder ten opzichte van het buitenland, met gevolg dat de export zal dalen en de import zal stijgen in ieder geval daalt echter de netto-export en zal de aggregatieve vraag dus lager liggen via investeringen als het prijspeil stijgt, zal ook de transactiegeldvraag stijgen dit leidt tot een hogere intrestvoet, die op zijn beurt zorgt voor lagere investeringen en AV er kan worden gediscussieerd over de sterkte van deze effecten: in een Keynesiaanse redenering zijn deze effecten klein, dus een steile, prijsongevoelige AV-curve, in een klassieke redenering vice versa HET AGGREGATIEF AANBOD voor de positieve helling van de AA-curve worden ook enkele argumenten aangehaald nominale loonrigiditeit = het feit dat het het nominale loon zich traag aanpast indien het prijspeil stijgt, daalt het reële loon, het wordt dat relatief goedkoper voor ondernemingen om te produceren, wat ze dan ook meer gaan doen nacht- en weekendwerk extra produceren vraagt vaak nacht- of weekendwerk waar vaak een hoger loon wordt voor geëist, dus hogere marginale kosten en hogere prijzen myopie (geldillusie) er kan verwarring ontstaan tussen een algemene en relatieve prijswijziging stel dat er zich een algemene prijsstijging voor, dan lijkt het voor éen bedrijf of sector alsof de prijs van hun product is toegenomen ten opzichte van de rest, waarop ze meer gaan produceren, en omdat iedereen deze illusie ziet, stijgt de productie in de hele economie opnieuw onenigheid: in een Keynesiaanse redenering passen prijzen zich moeilijk aan dus een vlakke AA-curve, in een klassieke redenering is de AA-curve steiler, omdat prijzen flexibeler zijn tot slot staan we ook nog even stil bij het verband tussen de AA- en de LAA-curve het snijpunt tussen beide doet zich voor bij het verwachte prijspeil, wat impliceert dat de economie zich in een neutrale conjunctuur bevindt en er sprake is van stabiliteit
